مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

---

---

---

---

‫پيرامون موضوع اين رساله که بحث عقل و دين از منظر استاد جوادي آملي مي باشد ضرورت دارد در بدو امر و قبل از ورود به بحث به بررسي تعريف عقل و دين از منظرهاي مختلف بپردازيم و آنگاه تعريف استاد جوادي آملي را از دين و عقل بيان نمائيم و متناسب با اين بحث به موضوع معرفت ديني و تناسب آن با دين بپردازيم و مشخص بنماييم که آيا دين همان معرفت ديني است يا اينکه دين و فهم دين دو مرتبه جدا از هم هستند. در ادامه نيز به ارتباط عقل دين از حيث تعارض و هماهنگي و تلازم که ازمقدمات و لازمه هاي بحث اين رساله مي باشد اشاره مي شود. با استفاده از آيات و روايات و مباحث عقلي مشخص مي شود که بين يافته هاي صحيح عقل و دين تعارضي نخواهد بود، بنابراين عقل و دين در يک راستا و هماهنگ دو حجت دروني و بيروني براي هدايت انسانها هستند. از همين روست که جناب استاد جوادي آملي با تعاريف خاصي که از عقل و دين ارائه مي دهند، عقل برهاني را در عرض دين قرار مي دهند و آن را منبع مستقلي در کنار قرآن و سنت براي فهم و اجتهاد مي دانند. با توجه به اينکه محقق نوعي نقد به تعريف دين از منظر استاد جوادي آملي دارند، عقل را در عرض دين و يافته هاي آن را جزء دين نمي دانند نقدهايي را در اين خصوص ارائه کرده و در پايان نتيجه مي گيرد که عقل در عرض قرآن و سنت و منبع مستقل دين نيست بلکه عقل نقش کاشفيت و فهم قرآن و سنت را بر عهده دارد. کلمات کليدي: جوادي آملي، عقل، دين، نقل، کتاب، سنت.

‫عقل يکي از مهم‌ترين ابزارهاي انسان براي کسب معرفت است. پژوهش حاضر با روش تحليل محتوا به بررسي ديدگاه معصومين‌( درباره عقل پرداخته و قلمرو تحقيق را به کتاب "عقل و جهل" اصول کافي و شرحي که ملاصدرا بر آن نگاشته، محدود کرده است. فرضيه تحقيق آن است که عقل از نگاه پيشوايان ديني، زمينه‌ساز دريافت رستگاري از جانب خدا بوده و سبب نزديکي انسان به خدا مي‌گردد. عقل در اخلاق به‌معناي بخشي از نفس انسان، در کلام به‌معناي مشهورات، و در فلسفه گاهي به‌معناي قوه‌اي از نفس، و گاهي به‌معناي جوهر مجردي است که در وجود و تأثير، مفارق از ماده است. از نظر ملاصدرا، عقل با همه تباين و تشکيکي که دارد، همه اقسام آن در غيرجسماني بودن، مشترک است. عقل، نخستين و کامل‌ترين آفريده الهي، و اشرف ممکنات است. بر اساس روايات، عقل موجودي است که حقيقت آن عين حقيقت روح اعظم است، و همانند روح، درک تفصيلي آن براي ما امکان ندارد. درباره ارزش و جايگاه عقل، روايات اصول کافي عقل را آفريده شده از نور خداوند، و ثروت نافع دانسته، و حتي به‌عنوان معيار و ميزان ارزش عمل انسان معرفي شده است. البته عقل به‌طور مطلق کارساز نيست، بلکه عقل ياري شده به نور الهي، وسيله هدايت است. در مجموع، جايگاه عقل از نظر روايات، بسيار بلند است و حجت دروني است که در روند شناخت قوانين و وظايف ديني، زيربناي تمام حجت‌هاي معتبر ديگر مي‌باشد. برخي از روايات، همه فضايل و کمالات انساني را ويژگي‌ها و نشانه‌هاي عقل دانسته، که البته ملاصدرا منظور از آن را عقل اول مي‌داند که ميان او و خدا واسطه‌اي نيست. تأمل در روايات نشان مي‌دهد که عقل انسان، قوه‌اي است که خير و شر را درک مي‌کند و آن‌ها را از يکديگر جدا مي‌سازد. و همين قوه است که انسان‌ها را به گزينش خير، و اجتناب از شر فرامي‌خواند.

‫اين پايان نامه به مفهوم و کارايي عقل از نظرگاه مولانا جلال‌الدّين محمّد بلخي، مشهور به مولوي، ارزش و جايگاه عقل به عنوان يکي از منابع شناخت و معرفت در اشعار وي و تعابير او درباره عقل و ابعاد مختلف آن مي‌پردازد. نوشتار حاضر در چهار فصل تنظيم شده است. نويسنده در فصل اوّل، معنا شناسي عقل و مفهوم لغوي و اصطلاحي عقل نظري، و عقل عملي را بررسي مي‌کند و ديدگاه غزالي و مولوي را در زمينه معاني مختلف عقل و کارکردهاي آن ذکر مي‌کند. در فصل دوم جايگاه عقل به عنوان يکي از ابزارهاي مهّم شناخت از منظر مولوي بررسي شده و معناي لغوي و قرآني "لُب" از ديدگاه مولوي و شهيد مطهّري بيان مي‌گردد. تکامل عقل، نقش عقل در تعديل شخصيت، ارزش تعقّل و ژرف انديشي، رابطه عقل و روح، رابطه عقل و دل و نسبتِ آن با علم از منظر مولوي، عنوان هاي ديگر مطالب فصل دوم محسوب مي‌شود. در فصل سوم قلمرو عقل، ضرورت ارتباط عقل کل با عقل جزئي، امتياز معرفت شهودي بر معرفت عقلاني، خواصّ علم حضوري، نسبتِ بين عقل و دين و عقل و عشق از ديدگاه مولانا تبيين مي‌شود. نويسنده بر اين باور است که مولوي عقل را مي‌ستايد، از آن به عنوان زير مجموعه عالَم ياد مي‌کند و انبياي الهي را عقل کل مي‌خوانَد، امّا محدوده عقل جزئي را در شناخت پايين مي‌داند؛ هر چند در عين حال براي معرفت عقلاني در جاي خودش اهمّيت قائل است و آن را بالاتر از معرفت حسّي پايين‌تر از معرفت شهودي و علم حضوري برمي شمارد.

این نوشتار، که با استفاده از محضر استاد جوادی آملی در آستانه یازدهمین عروج ملکوتی علامه طباطبایی (ره) تدوین شده، به بررسی ابعاد مختلف شخصیت این عالم ربانی پرداخته است. اهم موضوعات مطرح شده در اینجا عبارتند از: موضوع معرفت، انس با قرآن، و در نتیجه کیفیت نگرش ایشان به قرآن، جهان بینی توحیدی، سلوک اخلاقی و توجه ایشان به ائمه اطهار علیهم السلام.

‫عقل و ايمان که از عالي‌ترين فضايل انساني هستند، از مباحث مهم معرفت‌شناسي و فلسفه دين نيز به‌شمار مي‌روند. در اين زمينه، شيوه‌هاي گوناگوني از سوي فلاسفه براي توجيه ايمان به خدا، به‌عنوان برجسته‌ترين مصداق اعتقاد ديني، ارايه شده است. ابن‌رشد، که انديشه‌هاي او درباره عقل و ايمان، يا دين و فلسفه، داراي نشيب و فراز بسياري است، در آثار خود عقل و ايمان را دو ابزار معرفتي و در عرض يکديگر معرفي کرده است. از نظر او، هر کدام از عقل و دين مي‌تواند انسان را به سرمنزل مقصود برساند، و هيچ تعارضي ميان اين دو نبوده، و هر کدام در نهايت، ديگري را تصديق مي‌کند. صدرالمتألهين نيز اگرچه عقل و ايمان را مؤيد يکديگر مي‌داند، اما آن‌ها را مکمل يکديگر نيز معرفي کرده است. او معتقد است که ميان دين حقيقي و مضامين درست و واقعي کتاب و سنت با احکام و مدرکات عقلي ناسازگاري وجود ندارد؛ پس اگر در برخي از موارد، ناسازگاري مشاهده گردد، يا بايد در عقلي بودن آن شک کرد، يا در برداشت و فهم خودمان از کتاب و سنت ترديد نماييم، و يا در حکم به ناسازگاري ميان آن دو بيشتر تأمل کنيم. و اما کانت در زمينه مباحث عقل و ايمان به‌سوي عقلانيت عملي گرائيده است. از نظر وي، عقل نظري توانايي اثبات درستي يا نادرستي دعاوي ديني را نداشته، و ايمان خردورزانه مبتني بر زمينه عقل عملي است. چنين ايماني از وجدان اخلاقي انسان نشأت مي‌گيرد. بدين ترتيب، اين ايمان اگرچه امکان همراهي با باور نظري از طريق ايده عقل محض، برهان نظم و غايت را نيز دارد، ولي مراجعه مستقيم به کتاب مقدس و کاوش در محتواي آن، براي ساخته‌شدن انسان‌هاي بهتر و آراستگي به اخلاق و کردار نيک، غايت نهايي دين‌داري است. با اين توضيحات روشن مي‌شودکه اين سه فيلسوف همگي به دنبال دست‌يابي به حقيقت بوده‌اند، اما در تشخيص مصداق آن دچار اختلاف شده‌اند.

‫شناخت حدود ورود عقل در قلمرو دين، از مسائل مهم کلامي است، که متکلمان اسلامي نيز به‌صورت جدي، ديدگاه‌هاي خاص خود را در اين زمينه ابراز کرده‌اند. مسأله اصلي پژوهش حاضر پيگيري اين موضوع است که نقش عقل در فهم و اثبات آموزه‌هاي ديني چيست، و نحله‌هاي کلامي مسلمان مانند شيعه، اهل حديث، معتزله، اشاعره، ماتريديه، و سلفيه در اين زمينه چه ديدگاهي دارند؟ با توجه به گستردگي قلمرو تحقيق، از هر فرقه‌اي به ديدگاه يکي از برجسته‌ترين متکلمان آن اکتفا شده است. متکلمان و حکيمان، عقل را در معاني مختلفي استعمال کرده‌اند، از جمله: عقل غريزي، عاقل و معقول، تمامي علوم و معارف، آراي محموده، عقل نظري، عقل عملي، عقل جوهري، و موارد ديگر. معناي مورد نظر در اين پژوهش، همان عقل نظري و عملي مي‌باشد. اهل حديث بر ظواهر متون ديني تأکيد مي‌ورزند، و متکلمين را به‌خاطر بهره‌گيري از عقل براي تفسير متون ديني مذمت مي‌کنند. معتزله پاي عقل را در تمامي امور ديني به ميان کشيده، و قايل به استفاده حداکثري از عقل در مسايل ديني هستند. اما متکلمان شيعي رويکرد يکساني نداشته‌اند، برخي استفاده کمتري از عقل کرده‌اند و برخي بيشتر؛ اما از مجموع آراي آن‌ها نوعي اعتدال و ميانه‌روي در استفاده از عقل استنتاج مي‌شود. اشاعره نقش عقل را بسيار کم‌رنگ کرده‌اند. ماتريديه جزو موافقان دخالت عقل در مباحث کلامي هستند. سلفيه نيز به ظاهر‌گرايي اهل حديث بسيار نزديک مي‌باشند. بر اين اساس مي‌توان گفت که به‌طور کلي نحله‌هاي کلامي اسلامي به دو گرايش موافق و مخالفِ دخالت عقل در قلمرو آموزه‌هاي ديني تقسيم مي‌شوند. اهل حديث و سلفيه از جمله مخالفان محسوب مي‌شوند. اما موافقان دخالت عقل، خود از جهت ميزان دخالت عقل، به گرايش‌هاي افراطي تا گرايش‌هاي حداقلي و معتدل، تقسيم مي‌شوند. معتزله از موافقان افراطي عقل، اشاعره از موافقان حداقلي، و شيعه از موافقان معتدل به‌شمار مي‌روند.