مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله با روشی کتابخانه‎ای-‎تحلیلی، معلوم شده که حس ابزاری غیر‏مستقل و مقدمه‏ساز حکم عقل است. گاهی به دلایلی مانند ندیدن یا نشنیدن، نبود یا تقطیع روایات، نقل به مضمون آن‏ها و نرسیدن قراین ، مقدمات لازم حکم درست عقل، فراهم نمی‏شود. عقل در اموری چون مبنا‏سازی فلسفی و اصول فقهی، پایه‏های اصلی دین، کشف از حکم شرعی(نه انشای حکم مولوی)، لحاظ همه ابعاد وجهات مسائل، در تولید، تغییر و تکامل معرفت دینی نقش‏آفرین است. قلب، ابزاری بسیار نیرومند با تهذیب، در مرحله عالی، وحی الهی و در مراتب پایین‎تر الهامات و اشراقات را در‏می‎یابد. هیچ کس توان درک کنه علم حضوری وحی، این سلطان علوم، مکمل عقل و مغایر با سنخ تجربه دینی را، ندارد. قلب ادراکات عقل در قالب مفهومی را به صورت موجودی شخصی و خارجی می‎یابد و می‏تواند بسیاری از مجهولات دست‏نیافتی عقل را، با علم حضوری دریافت کند. معیار درستی یا نادرستی شهودات قلبی، عقل و نظر معصوم است.

این کتاب بی‌نظیر که در نوع خود اولین کتابی است که پوششی همه جانبه و متعادل از همه چشم اندازهای عمده درباره توجیه عقلی باوردینی ارائه می‌دهد، توسط جمعی از پیشروترین فیلسوفان دین جهان نوشته شده است . این کتاب در شش بخش تنظیم شده است و هر فصل رهیافتی عمده به معرفت‌شناسی دینی را بیان می‌کند.این کتاب با مباحثی درباره فرضیات آتئیسم شروع می‌شود و سپس مهم‌ترین واکنش‌ها از جانب خدا انگاران را مطرح می‌کند و مباحثی هم‌چون ایمان‌گرایی ویتگنشتاین، معرفت‌شناسی اصلاح شده ، الهیات طبیعی، و باور عقلانی مبتنی بر تجربه دینی را مطرح می‌کند. بخشی مقدماتی و روشن در این کتاب به دانشجویان کمک می‌کند تا رهیافت‌های مختلف را مورد ارزیابی و سنجش قرار دهند. این کتاب به نحوی تدوین شده است که هم دیدگاهی روشن نسبت به آثار معاصر را مطرح می‌کند و هم سلسله ای از دیدگاه های جدید نسبت به منابع کلاسیک مانند بحث مفصل سوئین برن به انتقاد هیوم از برهان نظم و همچنین ارزیابی و بسط برهان شرط‌بندی پاسکال را مورد بحث قرار می‌دهد. این کتاب می‌تواند در گستره‌ای وسیع هم برای دانشجویان لیسانس و هم بالاتر در دوره‌های فلسفه دین و معرفت‌شناسی مورد استفاده قرار گیرد.

مساله میراث یکی از مسایل مهمّ و مشکلات پیچیده‌ای ست که متفکران مسلمان در طول قرن‌های متمادی با آن مواجه بوده‌اند، و برای آنها چالشی بزرگی به حساب می آمد. لذا آنها سعی کرده‌اند به بررسی این مساله بپردازند تا یک روشی که یک مطالعه موضوعی درباره میراث تامین کند کشف یا تاسیس کنند. در این چارچوب نوشتار حاضر در راستای روشن کردن این موضوع می باشد البته از منظر دو متفکر برجسته دوران معاصر که به این موضوع پرداختند و تلاش کردند تا یک روش به دست می آورند که میراث را به جلو می برد، وغایات که از آن منتظر است محقق می شود، این دو متفکر اسلامی عبار تند از: سید محمد باقر صدر و طه عبد الرحمن. سید محمد باقر صدر روش موضوعی کلی برای مطالعه میراث دینی پیشنهاد کرده. این روش به عناصر میراث به شکل کلی شمولی نگاه می کند، نه نگاه تجزیئی. در این روش وی به بعضی از مبانی فلسفی، منطقی ومعرفت‌شناختی استناد کرده که مهم‌ترین آنها آنچه در منطق وچگونگی توجیه استقرا ارائه کرده. سید صدر بر خلاف منطق ارسطی که استقرا را به استناد به قضایای اولی عقلی توجیه کند معتقد است که می توان به شکلی دیگر آنرا توجیه کرد و آن بر اساس حساب احتمالات می باشد. در این راستا وی به تاسیس یک نظریه‌ای جدیدی در احتمالات پرداخته و بنابر آن یک معرفت‌شناسی جدیدی ارائه کرده که علاوه بر توالد موضوعی بر توالد ذاتی هم اتکا می کند و آنرا مکتب ذاتی در معرفت نامیده‌است. متفکر اسلامی طه عبد الرحمن پیشنهاد کرد تقویم میراث دینی را در چاچوب حوزه تداولی (المجال التداولی) که به سه رکن زبان واعتقاد و معرفت به اضافه عمل محدود کرده انجام بشود. مبنای وی بعض مبانی فیلولوجی وزبان‌شناختی بود، مانند فلسفه کاربرد‌شناسی (Pragmatics) و اصل بلاغی بودن گفتار فلسفی ومنطق استدلالی حواری که بر مبنای همسانی مبتنی است. اما در جانب معرفت شناسی طه عبد الرحمن تاکید می کند بر لزوم برجسته کردن عمل برای رسیدن به بالاترین مراتب معرفت ودقیق‌ترین آنها، واینکه نظر به تنهایی عاجز از اینکه حقایق ادراک کند. در ضمن روش مستند بر تحلیل منطقی و تفریع زبانی است.

قبض و بسط تئوریک شریعت" اثری است به قلم "عبدالکریم سروش" که در آن "نظریه تکامل معرفت دینی" را مورد بررسی قرار می‌دهد از جنبه های بسیاری مورد نقد قرار گرفته است که همین موضوع این کتاب را در زمره آثار بحث برانگیز سروش در ایران تبدیل کرده است. نوشتار "عبدالکریم سروش" در محتوای مقالات تا جایی که امکان داشته ساده و مملو از نمونه‌ها و اشارات تاریخی فراوان است. در واقع سروش با استناد به مسائلی تاریخی یک صورت بندی جدیدی ارائه می دهد که همین صورت بندی او تبدیل به مرکز بحث و جدل های فراوان میان دین شناسان در ایران شده است. نگارنده کوشیده است که مضامین را به شیوه ای سرراست و مکتبی ارائه کند، اما سخنانش به نحوی باشد که اهمیت و مفهومش توسط خواننده درک شود. موضوع بحث در کتاب "قبض و بسط تئوریک شریعت" بر سر این است که چه چیزی درک دینی را تشکیل می‌دهد. "عبدالکریم سروش" با تقسیم علوم به دو طبقه‌بندی عمده‌ی تولید کننده و مصرف کننده، رشته‌هایی مانند ریاضیات، فیزیک و فلسفه را در زمره علوم مولد و فقه و حقوق، اصول و دین را علوم مصرفی می‌داند. وی سپس سه ایده اساسی را برجسته می‌کند. برای شروع، او بحث می‌کند که درک دین از خود دین متمایز است. طبیعت با شناخت ما از آن متمایز است، همانطور که درک ما از آن، از خود طبیعت متمایز است. ثانیا علم بشری متحول و زیر و رو می‌شود و ثالثا اگر دانش بشری تکامل یابد، حتما علم دینی که همان درک انسان است نیز تکامل می‌یابد. "عبدالکریم سروش" معتقد است که دین در حالت معمول ساکت است و در پاسخ به پرسش‌هاست که خود را نشان داده و سخن می‌گوید. این سوالات هم به اقتضای زمانه و تحولاتی که در علوم و مسائل رخ می‌دهد، ایجاد می‌شوند. اینکه سوالاتی پیرامون حقوق زن، پیوند دین و تکنولوژی، حقوق بشر و مسائل دیگر مطرح می‌شود، نشانه تغییر و تحولی است که در فلسفه و علم اتفاق افتاده و به دین رسیده و دینداران را وادار می‌کند که از این پنجره آن را طرح کرده و پاسخگو باشند.

این نوشتار دربردارنده بیست گفتار در باب معرفت می باشد که حاصل یک سلسله از سخنرانی های استاد در سالهای ۱۳۸۳، ۱۳۸۴ و ۱۳۸۶ می باشد. گفتنی این سخنرانی ها به گونه ای شیوا و روان تنظیم شده و عنوان بندی مناسبی برای مطالب و موضوعات آن ذکر شده است. علاوه بر این، مصادر آیات، روایات و مطالب آن نیز به طور کامل استخراج شده است. کتاب حاضر شامل مطالب متنوع و مفیدی است که به همت مرکز نشر دارالعرفان تنظیم و منتشر شده است.

بی‌تردید، وقتی می‌توان به درکی عمیق و همه‌جانبه از معنویت دینی رسید و بر آن اساس، جایگاه و وزن آن را در مصاف با معنویت غیردینی (سکولار) تعیین نمود که مبانی این معنویت کاملاً تبیین شده باشد. این مبانی در ابعاد پنج‌گانة هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی، انسان‌شناختی، غایت‌شناختی و ارزش‌شناختی قابل بررسی است. این مقاله به روش تحلیلی ـ توصیفی با تمرکز بر یکی از این مبانی، یعنی مبانی معرفت‌شناختی معنویت، کوشیده است نقش و وزن منابع شناختی درون‌زای انسان، یعنی شهود، فطرت و عقل و نیز منبع برون‌زای وحی در شکل‌گیری و جهت‌دهی به معنویت را تبیین کند و در ادامه با توجه به چالش‌های اساسی که در فضای معنویت غیردینی با عقلانیت وجود دارد، نقش عقلانیت و واقع‌گرایی را در معنویت دینی و اصیل و سازوکار ارتباطی و تأثیر عقلانیت در ابعاد بینشی، گرایشی و کنشی معنویت بررسی کند. در نهایت، با توجه به نگاه روشنفکران دینی و معنوی که میان تعبد و تعقل فاصله انداخته، جمع میان آن دو را ناممکن تلقی ‌نموده‌اند، به برخی از شبهات این عرصه پاسخ داده است.

نظریه فطرت در میان اندیشمندان توحیدی آیین مسیحیت و اسلام جایگاه ممتازی دارد. در آیین مسیحیت از این جهت نظریه فطرت پررنگ شد، که آموزه های مسیحیت از ظرفیت معقولیتِ مطلوبی برخودار نبود؛ لذا اندیشمندان مسیحی در صدد رفع این نقیصه برآمده و نظریه فطرت را تاسیس کردند. مطابق این نظریه می توانستند بسیاری از آموزه های مسیحی را معقول جلوه دهند. در جهان اسلام نیز بسیاری از متفکرین معاصر با توجه به برخی آیات و روایات اسلامی به نظریه فطرت ملتزم شدند. اما آنچه مهم است، این است که این نظریه در چند دهه اخیر، در میان اندیشمندان مسلمان؛ با توجه به دیدگاه علمی استاد شهید مطهری فراگیر شده است. مرحوم مطهری در مقابل نظریات انسان شناسانهّ مکاتب مادی مانند مارکسیسم و اگزیستانسیالیسم؛ که گوهر وجود انسان را مادی می دانستند؛ با طرح نظریه فطرت، دیدگاه آنان در مادی انگاری انسان را نفی و رد کردند و بنای جدیدی را در انسان شناسی اسلامی تاسیس کردند. هدف از این پژوهش بررسی انتقادیِ آراء استاد مطهری در خصوص نظریه فطرت می باشد که برآمده از معرفت شناسی باور دینیِ ایشان است. ایشان باور دینی را از رهگذر نسبت عقل و ایمان بررسی کرده و قائل به نظریه فطرت می شوند. در این پژوهش با توجه به تأملات صورت گرفته و انتقاداتی که می توان به نظریه فطرت وارد نمود؛ مشخص می گردد این نظریه آن کارکرد مطلوب ایشان را ندارد. لذا اهل نظر می‌بایست بنایی را استوار سازند که ویژگی اصلی معقولیتِ باور(های دینی) را دارا باشد.

نظریه معنویت‌گرای «عقلانیت و معنویت» به دنبال کسب رضایت باطن و آرامش انسان است. آقای ملکیان در این نظریه با التفات به مقوله مدرن شدن انسان ویژگی‌ «خودالوهیتی» انسان معنوی را ذکر می‌کند. این مولفه از لوازم نگاه یگانه‌انگارانه(مونیستی) به «خدا، انسان و طبیعت» است. در این مؤلفه، انسان به عنوان نزدیک‌ترین دریچه به شعور هستی، دارای کامل‌ترین الوهیت است و می‌تواند از طریق الوهیت درونی خود، اتحاد خود با خدا و جهان را تجربه کند. این تحقیق با روش توصیفی_تحلیلی از طریق مطالعات کتابخانه‌ای به‌ دنبال بررسی انتقادی مونیسم و خودالوهیتی انسان معنوی با توجه به مبانی حکمت متعالیه و آموزه‎های وحیانی است. تأثیرپذیری از عرفان هندوئیسم برخلاف مبانی پذیرفته شده قبلی، تعارض آن با عرفان اسلامی(مورد پذیرش ملکیان)، تقابل خودالوهیتی با کمال معنوی و تنافی آن با هدف معنویت‌گرایی از مهم‌ترین نقدهای وارد بر این ویژگی انسان معنوی هستند.