مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهبررسی اسماء و صفات الهی در قرآن کریم و روایاتبه کوشش :زهرا محب‌پورحقیقیهدف از این پژوهش شناخت اسماء و صفات الهی بر مبنای قرآن و حدیث، بررسی آماری میزان تکرار آن‌ها در قرآن کریم و اعتبارسنجی دلالی برخی روایاتی که موضوع اصلی آن‌ها اسماء خداوند متعال است، به‌واسطه-ی عرضه‌ی آن‌ها بر قرآن، می‌باشد. بدین منظور در فصل نخست این رساله به مقدمه، اهمّیّت، هدف، روش، سوال‌های تحقیق و همچنین تعریف اسماء و صفات الهی و مهم‌ترین تقسیمات آن که عبارتند از : صفات ذاتی و فعلی، ثبوتی و سلبی، حقیقی و اضافی و مبحث توقیفیّت یا عدم توقیفیّت اسماء خداوند ونیز توضیحاتی در مورد دعای جوشن کبیر و روایت اسماءالحسنی پرداخته شده است. لازم به ذکراست که درباب توقیفیّت اسماء الهی نتیجه این شد که دلیلی بر توقیفیّت اسماء خداوند وجود ندارد، یعنی می‌توان اسم‌های نیکو و منزّه از نقصی را که در شرع ذکر نشده، بر او جلّ‌وعلا اطلاق نمود؛ اما از باب احتیاط و ادب بهتر است که در مقام تسمیه، خداوند سبحان به اسمائی خوانده شود که در قرآن و روایات مطرح شده‌اند. در فصل دوم اسماء، صفات و افعالی که در قرآن کریم ودو حدیث مذکور به خداوند سبحان نسبت داده شده، استخراج گشته و به ترتیب حروف الفبا در 565 مدخل ذکر شده-اند؛ در هر مدخل نیز مفهوم‌شناسی مختصر و میزان فراوانی اسم، فعل، شبه‌فعل و موارد مرتبط دیگری که در قرآن کریم از یک مصدر برای خداوند متعال مطرح شده، بیان گردیده است. در فصل پایانی نیز همه‌ی این موارد در جدولی، براساس میزان فراوانی، گرداوری شده و تحلیل‌ها و مقایسه‌هایی صورت گرفته است.برمبنای نتایج بدست آمده، در میان مجموع اسماء، افعال و شبه‌فعل‌ها، اسم جلاله‌ی «الله» با 2816 بار تکرار دارای بیش‌ترین فراوانی و ربوبیّت: 965، رحمت :514، علم: 317، عذاب : 289 و مشیّت الهی :204، در مرتبه‌های بعد قرار گرفتند. در بین اسماء خداوند نیز پس از اسم الله، اسم‌های الرّب :964، الرحیم :226، الرحمن :168، الغفور و الحکیم : 91، بیش‌ترین میزان تکرار را داشته‌اند. در مقایسه‌ای هم که بین اسماء و تعبیرات دعای جوشن کبیر با قرآن کریم صورت گرفت، 35% از آن اسماء و تعبیرات مطابقت کامل و 46% مطابقت نسبی با قرآن داشتند و در 19% از آن‌ها مطابقت لفظی وجود نداشت. اسماء وارده در روایت اسماءالحسنی نیز 76% مطابقت کامل، 17% مطابقت نسبی و 7% عدم مطابقت لفظی با قرآن کریم داشتند. کلیدواژه‌ها : اسماء و صفات الهی، قرآن کریم، دعای جوشن کبیر، روایت اسماءالحسنی.

چکیده بررسی ارتباطاسماء و صفات الهی مذکور در پایان آیات هشت سوره قرآن کریم شامل سوره های رعد، ابراهیم، حجر، نحل، اسراء، کهف ، مریم و سوره طه مساله مورد بحث این پژوهش می باشد. در بررسی و کشف ارتباط موجود بین اسماء و صفات و محتوای آیات به سیاق هم توجه می شود. چرا که بدون توجه به سیاق کلام و توجه صرف به یک بخش سخن، نمی توان به غرض و هدف اصلی گوینده کلام پی برد. اسماء و صفات الهی بیشتر با محتوای خود آیه و گاه با مضمون آیات قبل و بعد ارتباط دارند و این ارتباط گاه به صورت تاکید یا تعلیل و یا تفسیر مضمون آیه مورد نظر مطرح شده است.این مجموعه بیان کننده گزینش حکیمانه اسماء و صفاتی است که در پایان آیات آمده است.کلید واژگان: اسماء الهی ، صفات الهی، سیاق، سوره رعد، سوره ابراهیم، سوره حجر، سوره نحل، سوره اسراء، سوره کهف، سوره مریم ، سوره طه•

شناخت و تحلیل اسماء حسنای خداوند در قرآن کریم از دیر باز مطمح نظر قرآن پژوهان بوده است. در این میان به رویکرد تربیتی اسماء حسنای الهی در پایان آیات کمتر پرداخته شده است.در این پژوهش که در آن از روش مطالعه کتابخانه ای استفاده شده، این رویکرد مورد توجه ویژه قرار گرفته است. نگارنده کوشیده است تا اسماء حسنای الهی در پایان آیات را از دو جنبه مورد بررسی قرار دهد؛ اول آنکه نشان دهد بین اسماء الهی در فرجام آیات با مضمون آن آیات ارتباط وجود دارد. دوم آنکه این اسماء دارای نقش تربیتی هستند. از نتایج این پژوهش آن است که اسماء الهی در پایان آیه تعلیل و ضامن آن آیه محسوب می شود، دیگر آنکه این اسماء هم از جنبه انذار و تبشیر و هم از جنبه الگو برداری رفتاری دارای کارکرد تربیتی برای انسان هستند.

سوال اصلی در این تحقیق، این است که آیا می‌توان با استفاده از برهان نظم، صفات الهی را اثبات کرد. نتیجه‌ای که از بررسی منابع اسلامی و غربی و با روشی تحلیلی توصیفی در ضمن این تحقیق به دست آمد این است که درباره میزان دلالت برهان نظم بر وجود خداوند بايد گفت اين برهان از طریق وجود نظم در عالم وجود ناظم را اثبات می‌کند. افزون بر این، این برهان با تمسک به وحدت رویه مشهود در سراسر عالم توحید ناظم عالم را نیز اثبات می کند. آری با برهان نظم می‌توان برخی از صفات خداوند را اثبات کرد. برای نمونه برهان نظم از توانایی لازم برای اثبات برخی صفات ذاتی مانند حیات و قدرت و برخی صفات فعلی مانند خالقیت برخوردار است. البته اين برهان توانايي اثبات صفت علم ذاتی خداوند را ندارد، زیرا اثبات صفت علم به وسيله برهان نظم متوقف بر تحقق متعلق علم در خارج است كه در آن صورت صفت مذکور از جمله صفات فعل و خارج از ذات خواهد بود. همچنین برهان نظم از اثبات علم و قدرت نامتناهی الهی عاجز است. افزون بر اين بايد گفت که آیه شریفه (لَوْ كانَ فِيهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا) بر توحید ربوبی دلالت می‌کند، همان معنایی که از برهان نظم نیز انتظار می‌رود.همچنین به اشکالات فخر رازی و دیوید هیوم در باب دلالت برهان نظم بر صفات الهی پاسخ گفته شده است.

یکی از راه هایی که می توان از طریق آن به شناختی صحیح - هر چند نسبی - از خداوند دست یافت قرآن است ؛ چراکه این خودِ خداوند است که از طریق صفاتش به معرفی خود در این کتاب مقدس می پردازد. به همین دلیل ارائه ی ترجمه ای غلط ازاین صفات می تواند تصوری نادرست و مبهم از خداوند در ذهن خواننده ایجاد کند واین نکته ای است که گاه از سوی برخی مترجمان همچون م.حمیدالله مورد غفلت واقع شده ، به عنوان مثال وی صفت " المُتَکَبِر" را" خودخواه " ترجمه نموده است و به کار بردن این صفت در خور ذات احدیت نیست.در این پایان نامه که در سه فصل تنظیم شده، ابتدا به بیان کلیاتی از ترجمه پرداخته ، سپس در فصل دوم به دشواری های ترجمه قرآن اشاره و در نهایت، در فصل آخرحدود بیست صفت الهی را مطرح نموده و به بررسی ریشه شناختی ، تفسیر و ترجمه آن ها مبادرت نموده ایم.

قرآن‌کریم، نور مبین و سرمایه اصلی هدایت مردم وعهده‌دار صلاح دین ودنیای جامعه بشریت می‎باشد. درعرصه مباحث علوم قرآنی، تحقیقات فراوانی صورت گرفته است.از آن جمله، بحث تناسب و انسجام آیات قرآن است. که از جمله این مباحث، انسجام بین سیاق آیات و خواتیم آن است. دراین پژوهش به ارتباط بین اوصاف و اسماء الهی که در فواصل آیات قرار گرفته‌اند با مضامین آیات در سوره ‌های آل عمران و نساء پرداخته شده است. که در فن بدیع تناسب اطراف نام گذاری شده است. پایان چهل آیه از سوره آل عمران و چهل و پنج آیه ازسوره نساء مشتمل بر اوصاف الهی است که با احتساب صفات زوج، صد و سی و یک سوره می‌باشد. در ذیل هر آیه، صفت مذکور در آیه از نظر لغوی و اصطلاحی بررسی شده سپس توضیحی کلی در ذیل هر آیه آمده است و در خاتمه هم پیوند صفت با مضمون آیه بیان شده است. باید گفت بیشتر این صفات برای تاکید، تهدید، تشویق، تهییج و ... آمده است و بی‌حکمت انتخاب نشده است. در مجموع کلمات قرآن،به صورت شبکه‌ای کاملاً منسجم و حساب شده در کنار همدیگر قرار گرفته‌اند.

بحث رساله حاضر در مورد اسماء و صفات خداوند در مفاتیح‌الغیب ملاصدرا است و مباحث در چهار فصل تنظیم شده است .فصل اول: زندگی‌نامه و آثار ملاصدرا را مورد بحث قرار داده و سعی شده با توجه به منابع موجود دقیق ترین شرح از تاریخ پر ابهام زندگی ملاصدرا بدستداده شود.فصل دوم: در این فصل بنیان تفکر صدرا یعنی حکمت متعالیه که همان تطابق عقل و شرح است مورد بحث قرار گرفته استو این نظریه با توجه به آثار ملاصدرا و آراء وی بیان شده است. فصل سوم: مباحثی که در این فصل ذکر شده به منزله مقدمات فصل چهارم است و نویسنده در پی این بود که در حداقل صفحات ، نظریات مختلف متفکرین قبل از صدرا و آراء متکلمان و اقوال عمادی صرف و نحو را بیان دارد تا فرق بیانات صدرا که در فصل چهارم می‌آید با این آراء روشن شود و نظریات صدرا درست و دقیق فهم شود.فصل چهارم: در این فصل که قسمت اصلی رساله میباشد، بحث اسماء و صفات با توجه به افکار و آرایی که در سه فصل قبل ذکر شد بیان شده است و نظر ملاصدرا در مورد معنا و مفهوم اسم و صفت و فرق اسم و صفت با هم و با ذات حق تعالی و نحوه اطلاق صفات بر انسان و خدا و همچنین اقسام صفات بیان شده است از جمله صدرا معتقد استکه صفات سلبی بازگشت به وجوب وجود میکنند و همچنین صفات ثبوتی هم بازگشت به وجوب میکند و این یعنی همان توحیدی دیدن هستی که همه چیز در پرتو توحید معنا پیدا میکند و در بحث اسماء این معنا را انسان درمی‌یابد زیرا تجلی کامله اسماء بر انسان بوده است و انسان با مقام خلافت الهی به درک صفات الهی دست می‌یازد.

عالم هستی مظهر صفات الهی، عظمت وحکمت حق تعالی است و خداوند با آفریده‌هایش خود را به انسان‌ها نمایانده است. در این میان انسان که در پایین‌تر نشئه جهان هستی ‌و دارای تمام ویژگی‌های این عوالم است، توان سیر در نشئه‌های دیگر و قرب به حق تعالی را دارا است. هدفی که با عنوان سعادت و کمال انسان همواره مورد جستجوی بشریت بوده و به صورت ویژه در مباحث عرفان اسلامی مطرح است که بر اساس آن انسان با سیر عمیق در عرفان نظری و سپری نمودن مراحل عرفان عملی می‌تواند به قرب حق تعالی، که همان کسب توانایی ظهور صفات الهی در خود است دست یابد، چرا که سعادت انسان در کسب برترین صفات است و منشأ و منتهای صفات الهی را نیز خداوند دارا است، در نتیجه سعادت انسان نیز تحقق و ظهور این صفات در خود است. در این میان می‌توان در کنار نظام پیچیده عرفان نظری و عملی، از منظر آیات و روایات و نگاه "درون صفاتی" (صفات الهی) و "درون نگری به انسان" (سرشت الهی و استعدادهای درونی او) به این امر پرداخت. از منظر درون صفاتی، با ترتیب و چینش صفات خداوند و تبیین آن‌ها می‌توان به امکان، نحوه و میزان ظهور این صفات دست یافت. شیوه‌ایی که کاربست آن در ایصال به قرب الهی برای عموم مردم راه‌گشاست. نحوه و چگونگی این ظهور، از یک سو به شرایط الهی باز می‌گردد. از منظر درون صفاتی، زمینه ظهور با افاضه خیر به انسان‌ها و نصرت و یاری خاص آنان (که از آن با عنوان هدایت خاص الهی می‌توان تعبیر نمود)، حلم و ربوبیت تام الهی که با دو صفت حکمت و رحمت عجین است، از سوی خداوند فراهم می‌شود. از سوی دیگر انسان که به فطرت الهی خلق شده و توانایی عبور از نشئه‌های برتر و بالاتر را داراست،‌ با سعی در حفظ سلامت فطری، دوری از گناهان و ترک هرگونه انانیت، عجب و غرور، و عبادت و اخلاص و پایبندی به صفات نهفته در وجودش می‌تواند شرایط لازم را از درون جهت ظهور و بروز صفات و استعداد‌های عالی نهفته در خود فراهم نماید و با پیمودن درجات نفس، خود را به برترین درجه و وسعت وجودی که امکان دست‌یابی به آن وجود دارد برساند. علاوه بر این، اصل واسطه بودن انسان کامل در کسب فیض و تقرب به حق تعالی از جایگاه خاص و بی‌بدیل برخوردار است چرا که ایشان نمونه اتمّ ظهور صفات الهی بوده و واسطه دریافت و ارسال هرگونه فیض در سراسر جهان هستی‌اند. در این راه باید از موانع مختلف و مهمی که سدّ راه انسان در نیل به این هدف است دوری جست. نفسِ (دنیا طلبِ) انسان و شیطان، به عنوان دو مانع اصلی مطرح‌اند که به دلیل لزوم وجود آنان در ایجاد تضاد درونی در انسان و تعالی او، می‌توان از آنان به عنوان فرصت در تعالی انسان بهره جست.

چینش اسماء و صفاتالهی در پایان آیات با توجه به قاعدهسیاق با محتوای آیه و آیات قبل و بعد ، دارای ارتباط و تناسب بوده و ناظر به مفهوم آیات هم جوار می باشد . این موضوع همواره مورد توجه و بحث علمای تفسیر بوده و در جای جای مباحث تفسیری و آیات دارای اسماء و صفات الهی به آن پرداخته شده است . در فصل دومبه معانی اسماء و صفات الهی در لغت و اصطلاحپرداخته شده و با توجه به کتب لغتو روایات و قرآن معانی آنها بیان شده است . و در فصل سوم ارتباط اسماء و صفات الهی با محتوای صدر و ذیل آیهو آیات قبل و بعد مطرح شده است.به عنوان نمونه می توان به موارد ذیل اشاره کرد صفت سمیع بیشتر در آیاتی ذکر شده است که ناظر بهاحاطه و نظارت الهی بر اعمال و رفتار انسان است. علیمبیشتر در آیاتی بوده ناظر به نیات و اسرار درونی بوده ، و غفور در باب آیات توبه به قصد اصلاح ، حکیم برای نشان دادن اتقان و محکم کاری ، عزیز در آیاتی است که برای نشان دادن قدرت لایزال خدای متعال است . قدیر توانای خداوند متعال بدون نیاز به دیگری ، خبیر آگاهی برون و درون ، افکار ، نیات و اعمال می باشد . بقیه اسماء الهی نیز به همین منوال همواراه دارای ارتباط محتوایی با آیهو آیات قبل و بعد ازخود می باشند .

شاهنامه فردوسی، از آثار گرانسنگ حماسی و تاریخی در پهنه‌ی فرهنگ و ادب فارسی است که می‌‌توان چهره‌ی پنهان و آشکار خداوند بزرگ را همواره در لابه‌لای حوادث و رویدادهای خرد و کلان اساطیری و تاریخی و... آن تماشا کرد. این رساله برای بازنمایی و توصیف خداوند در شاهنامه و تطبیق ویژگی‌ها و صفات او با ویژگی‌هایی که از طریق آیات و اخبار و روایات دینی، به خصوصاسلامی برای ما رسیده، تحقیق و تدوین و به حسب موضوع، به دو بخش عمده تقسیم شده است. بخش اول در مورد پاره‌ای از مسائل و مباحث نظری از قبیل اسم، صفت و تفاوت‌های آن‌هاست. همچنین در این بخش مطالبی در مورد ذات، صفات، افعال الهی و مسئله رویت خداوند و سایر مختصات فکری و سبکی فردوسی بیان شده است .بخش دیگر این رساله نیز که با عنوان «بازتاب و تحلیل اسماء و صفات الهی در شاهنامه» تدوین شده، به معرفی و شناخت اسماء و صفات الهی و دیدگاه حکیم فردوسی در این باره اختصاص دارد.شمار اسماء خداوند دراین رساله، برمبنای اسماء نودونه گانه‌ای است که از طریق منابع دینی (شیعه وسنی ) روایت شده است و چنان چه اسمی از هر دو طریق رواییبیان شده باشد با عنوان اسماء الله ذکر شده است. در این رساله پس از ترتیب و تنظیماسماء الله بر اساس حروف الفبا، به بیان و توضیح و شرح آن با استفاده از قرآن کریم، تفاسیر و ادعیه مأثوره، به ویژه دعای جوشن کبیر پرداخته شده است.با توجه به ابیات شاهنامه می‌توان گفت که فردوسی به عنوان یک شاعر شیعی، تحت تأثیر بینش توحیدی خود در آغاز و انجام داستان‌ها، عقاید و مسائل توحیدی را به صراحت بیان می‌کند و با اینکه داستان‌ها و افسانه‌های این منظومه مربوط به دوران باستانی است. وی با تکیه بر بینش سره توحیدی خود به معرفی و تبیین سیمای خدا در شاهنامه می‌پردازد.