مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در این پ‍‍ژوهشتفاوت شیطان با ابلیس، فلسفه آفرینش و ماهیت شیطان، محدوده اختیارات، نحوه عملکرد و فعالیت آن، شیوه‌های وسوسه شیطان و عوامل مصونیت از وسوسه‌های آن بحث شده است که با مراجعه به منابع قرآنی و تفاسیر مربوطه و کتاب مقدس تورات و انجیل و ترجمه تفسیری آنها، مشخص گردید که شیطان موصوف در قرآن، با شیطانی که در تورات و انجیل از آن سخن به میان آمده؛ چه اشتراکات و افتراقاتی با هم دارند. نتیجه‌ای که در پایان حاصل می‌گردد اینکه: شیطان در هر سه کتاب با توصیفات خاص و از جمله: «موجودی شریر، فریبکار و وسوسه‌گر» آمده است. ولی کتاب عهدین، بر خلاف قرآن، آمیخته با خرافات و اعتقادات شرک‌آمیز است.

مطابق کلام وحی در آیات ?قالَ فَاهْبِطْ مِنْها فَما یکونُ لَک أَنْ تَتَکبَّرَ فیها فَاخْرُجْ إِنَّک مِنَ الصَّاغِرینَ * قالَ أَنْظِرْنی إِلی یوْمِ یبْعَثُونَ* قالَ إِنَّک مِنَ الْمُنْظَرینَ * قالَ فَبِما أَغْوَیتَنی لَأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِراطَک الْمُسْتَقیم? (اعراف/??-??) ابلیس در جریان خلقت آدم و مأمور شدن سجده بر آدم به جهت?خودخواهی و تکبر از امر الهی سر برتافت و مطرود درگاه الهی شد و چون انسان را در محرومیت خویش دخیل دانست به منظور انتقام از او با مهلتی که از خدا طلب کرد تصمیم به اغوا بشر نمود این موضوع در سوره های حجر و ص نیز بیان شده است. لذا ابلیس در متون دینی به‌ عنوان یکی از عوامل اصلی گمراهی نوع بشر مطرح شده به‌گونه‌ای که هیچ انسانی از شر وسوسه‌ها و اغواگری او در امان نیست و به همین جهت همواره آفرینش ابلیس و وجودش در نظام هستی برای انسان مورد سوال بوده که چرا خداوند به ابلیس مهلت داد تا مانعی در مسیر کمال و تعالی بشر باشد.لذا مسأله اصلی پژوهش حاضر (بر اساس مستنداتی از قرآن و روایات به‌ عنوان دو منبع غنی و معتبر، و تفاسیر شیعه و اهل سنت) در گام نخست تبیین چرایی استنظار ابلیس و اهداف ابلیس از این درخواست مهلت است و اینکه علی‌رغم کافر بودن و فقدان شرط مهم اجابت دعا (ایمان) پاسخ خداوند در برابر استنظار ابلیس چه بوده است؟ و در گام بعدی تبیین حکمت امهال ابلیس از سوی خداوند است. پیش‌فرض ما این است که علت استنظار ابلیس تأخیر در عقوبت آنی و انتقام از بشر و حکمت امهال ابلیس، اجرای سنت ابتلا و سنت استدراج به عنوان مهم‌ترین دلیل می‌باشد. این پژوهش در چهار فصل تنظیم شده است. فصل اول شامل کلیات و تبیین مفاهیم کلیدی است و در فصل دوم، ابلیس از جهت امکان وجود، حقیقت و ماهیت، فلسفه وجودیش در هستی و علت مطرود شدن او بررسی می‌شود و در فصل سوم، موضوع استنظار ابلیس و چرایی آن از نظر مفسران و رابطه استنظار با پیشینه اعتقادی ابلیس و پاسخ خداوند به استنظار وی مطرح می‌شود و در فصل چهارم، آخرین مهلت خداوند به ابلیس و حکمت این امهال از سوی خدا از منظر مفسران و متکلمان بررسی می‌شود. و حاصل این تحقیق اینکه ابلیس تا یوم المعلوم فرصت یافت تا با قصد انتقام از بشر به اغواگری او مشغول باشد و علی رغم اینکه در ظاهر هیچ خیری برای بشر ندارد، اما حکمت الهی اقتضا کرد تا این موجود کافر و عاصی از طریق امهال مشمول سنت ابتلا و استدراج قرار گیرد و همچنین با دشمنی نسبت به انسان و از طریق وسوسه کردن او وسیله‌ای برای ابتلا او باشد تا در پرتو مجاهده با این دشمن برونی، راه رشد و تکامل را بپیماید.

جهان شناسی بنیاد هر مکتب و هر دینی است که بر اساس بنیادهای خاصی بنا می شود. یکی از کهن ترین مسائل کلامی و فلسفی جهان شناسی است که حکیمان و اندیشمندان درباره ی آن بحث و فحص کرده و هریک بر اساس مبانی فکری و افق اندیشه ی خویش سخن گفته اند.استاد مصباح یزدی یکی از متکلمان معاصر است که در زمینه مباحث جهان شناسی آرائی دارند که جای دارد اندیشه های جهان شناختی ایشان کاویده شود؛ لذا این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی و شیوه کتابخانه ایبر اساس طرح مصوب به تبیین و بررسیآراء و اندیشه های جهان شناسی آیت الله مصباح یزدی پیرامون عرش و کرسی، ملائکه و جن و شیطان پرداخته است که حاصل آن چنین شد: از منظر علامه مصباح یزدی، جهان شناسی آگاهی و شناختی است که انسان از جهان دارد و ایشان بر این باور است که جهان شناسی در کلام به مجموعه ای مباحث پیرامون چگونگی آفرینش جهان، حدوث و قدم آن، هدفمندی و نظام مندی در آن و مخلوقات آن از قبیل عرش و کرسی، ملائکه، جن و شیطان گفته می شود. وی معتقد است عرش و کرسی دو حقیقت نیستند؛ بلکه دو نام برای یک حقیقت اند. این دو تعبیری کنایی از مقامی است که امر تدبیر جهان از آن نشأت می گیرد که به اعتباردلالت بر اریکه سلطنت و قدرت «عرش» نامیده می شود و به اعتبار برتری و سریر حکمرانی و مقر فرمانروایی آن را «کرسی» می خوانند. از نگاه ایشان آیات مربوط به فرشتگان دو دسته اند: دسته ای اوصاف آنها را بیان می کند و دسته های دیگر بیانگر افعال فرشتگان است. استاد مصباح معتقد است: جنیان بر دو دسته اند: یک دسته خوب و نیکوکار، و دسته ی دیگر قاسط و بدکار؛ نیکوکاران پاداش می بینند و بدکارانشان هیزم جهنم خواهند بود.ایشان در باب شیطان نیز معتقد است ابلیس یکی از افراد جن است که در شیطنت مرتبه ای ممتاز دارد.کلیدواژه‌ها: جهانشناسی، آیت الله مصباح یزدی، عرش ، کرسی، ملائکه، جن ، شیطان

انسان در سیر تکامل خود با موانع و لغزش‏هایی از طرف شیطان رجیم مواجه است که از آن‏ها به دام‏های شیطان تعبیر می‌کنیم چرا که خود او قسم یاد کرده است با دام‏های رنگینش، انسان را از مسیر صحیح منحرف ساخته و مانع کمال و سعادت او شود. در کلام امام علی? دام‏های شیطان در ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گرفته است. از منظر آموزه‌های دینی به ویژه امام علی? شیطان که دشمن اصلی انسان است، دارای دام‏های فراوانی است و هر کسی را به نوعی می‌فریبد و به گمراهی می‌کشاند.

تهذیب نفس یکی از مهم‌ترین اموری است که در اسلام بر آن تأکید فراوانی شده و از ابعاد گوناگونی موردبحث و بررسی قرارگرفته است. یکی از مهم‌ترین ابعاد آن‌که در این پایان‌نامه بدان اهتمام ورزیده شده است، ضبط و مهار قلب است. مسئله‌ای که موفقیت در آن تأثیر بسزایی در کنترل اعضا و جوارح و دوری از گناه و پیراستگی از رذایل نفسانی دارد.به نظر می‌رسد درصد بالایی از رفتارهای انسان ازآنچه شیطان بر قلب او وارد می‌کند، برآمده و سرچشمه می‌گیرد. ازاین‌رو اگر انسان بر واردات قلبی خود کنترل داشته باشد دل‌بستگی و عواطف خود را سامان بخشد در جهت اصلاح رفتارهای خویش از توان بالایی برخوردار خواهد شد و به دنبال اصلاح رفتار، فضایل اخلاقی بیشتری در خود ایجاد کرده و در تهذیب نفس توفیق خواهد یافت. بدیهی است عدم تسلط بر واردات قلبی، می‌تواند زمینه ریشه دواندن رذایل اخلاقی را در وجود انسان فراهم آورد.در این نوشتار با استناد به آیات و روایات به دنبال شناخت قلب هستیم. اعتقاد بر این است که شیطان می‌تواند در این واردات قلبی انسان نفوذ کند و دل‌بستگی‌ها و عواطف او را مطابق آنچه خود می‌خواهد شکل دهد، اما با شناختن راه‌های نفوذ شیطان و وساوس شیطانی و شناخت آسیب‌ها و امراض قلبی امکان کنترل واردات قلبی فراهم می‌آید و راه ورود افکار نورانی و صفات پسندیده و الهامات ربانی هموار خواهد گردید. به نظر می‌رسد برای ضبط و مهار قلب و ساماندهی احساسات و گرایش‌‌های ارتباطی انسان باخدا هست.

قوّه‌ی وهم از نظر ملاصدرا قوّه‌ای مجرّد است که ذاتاً استقلالی از سایر قوا ندارد بلکه همان قوّه‌ی عقل است که تعلّق و اضافه به خیال یافته است. این قوّه رئیس و فرمانروای قوای حیوانی و جزئی است و تمام افعال قوای جزئی، اعمّ از ادراکی و تحریکی را می‌توان به این قوّه نسبت داد. ملاصدرا وهم را بین حیوان، انسان و شیطان مشترک می‌داند و در نظر او این قوه، ذومراتب است. اما آنچه ملاصدرا را واداشته است که در باب این قوه، نظریه‌ی جدیدی را در مقابل برخی نظرات مشّاء ارائه کند قول او به انحصار عوالم وجود در سه عالم، قاعده‌ی اتحاد عالم و معلوم، تجرّد قوه‌ی خیال و قاعده‌ی «النفس فی وحدتها کل القوی» است.در تعریف صدرایی از قوّه‌ی وهم که عبارت از عقل مقید و یا عقل ساقط است هم ادراک معانی جزئی و هم خطا در ادراک که کارکردهای این قوّه‌اند به نحو شایسته‌ای توجیه می‌شود و ثابت می‌گردد که رمز هر گونه خطا در ادراک را باید در این قوّه جست.آنچه با توجه به آراء صدر‌المتألهین اهمیت پرداختن به این قوّه را بیشتر نمایان می‌کند این است که از نظر ملاصدرا قوّه‌ی وهم همان ابزار و راه نفوذ شیطان به نفس آدمی است و هر چه جهت وهمانی انسان بر جهت عقلانی او غلبه داشته باشد امکان تسلط شیطان بر وجود انسان بیشتر می‌گردد.اما در نظریه‌ی ملاصدرا با دو ناسازگاری ظاهری نیز مواجه می‌شویم که هر دو به عقل مقید دانستن وهم بازمی‌گردد. یکی اینکه ملاصدرا برخی حیوانات را واجد وهم می‌داند اما واجد عقل نمی‌داند و دوم اینکه گاه از نزاع وهم و عقل و حتی غلبه‌ی وهم بر عقل سخن می‌گوید که در این رساله سعی شده است با استفاده از نظرات حکیم سبزواری و خود ملاصدرا این ناسازگاری نیز مرتفع گردد

تهذیب نفس یکی از اموری است که در اسلام بر آن تاکید فراوانی شده و از ابعاد گوناگونی برخوردار است، یکی از مهمترین ابعاد آن که در این پایان نامه بدان اهتمام ورزیده شده است، ضبط و مهار ذهن است که تأثیر بسزایی در کنترل اعضا و جوارح و دوری از گناه و پیراستگی از رذائل نفسانی دارد. به نظر می‌رسد درصد بالایی از رفتارهای انسان از افکار و خواطری که در ذهن او پدید آمده سرچشمه می‌گیرد. از این رو اگر انسان بر واردات ذهنی خود کنترل داشته باشد، در جهت اصلاح رفتارهای خویش از توان بالایی برخوردار خواهد شد و به دنبال اصلاح رفتار، فضایل اخلاقی بیشتری در خود ایجاد کرده و در تهذیب نفس توفیق خواهد یافت. بدیهی است عدم تسلط بر خطورات ذهنی می‌تواند زمینه ریشه دواندن رذایل اخلاقی را در وجود انسان فراهم آورد.در این نوشتار با استناد به آیات و روایات به دنبال شناخت انواع واردات ذهنی هستیم. بر این اساس و با استفاده از سخنان اندیشمندان اسلامی میتوان واردات ذهنی انسان را شامل تفکرات، خطورات، تخیلات و توهمات دانست. و با توجه به اینکه شیطان میتواند در این واردات ذهنی نفوذ کند بنابراین با شناختن راه‌های نفوذ شیطان و وساوس شیطانی امکان کنترل این واردات ذهنی فراهم میآید و راه ورود افکار نورانی و پسندیده و الهامات ربانی که ازجانب فرشتگان الهی القاء میشود، هموار خواهد گردید. در راستای این مهمبه راه‌ها، موانع و ثمرات ضبط و مهار ذهن و عواقب عدم ضبط و مهار ذهن نیز خواهیم پرداخت. و در انتها به این نتیجه خواهیم رسیدکه برای ضبط و مهار ذهن راهی جز جلوگیری از تصرفات شیطان در نیروی وهم و خیال وجود ندارد و مهمترین راه‌ نیل به این مقصود، تقویت راههای ارتباطی انسان با خدا میباشد.

پژوهش و تحقیق در خصوص مسئلة ابلیس همواره برای متفکران، اهمیت فوق العاده ای داشته است و در این میان، عارفان مسلمان با رویکرد تأویلی و برداشت هایی بر پایة معرفت ذوقی و شهودی و با بیانی رمزی و شطحی جایگاه منحصر به فردی را به خود اختصاص داده اند. رویکرد مبتنی بر قبول جبر و ارادة ازلی در شقاوت ابلیس و نافرمانی او در سجده بر آدم(ع)، رویکردی است که برخی عارفان اسلامی، به ویژه پیروان مکتب سُکر، به جهت توجیه نافرمانی وی، بدان پرداخته اند. از آنجاکه زایش اندیشه نمی تواند صرفاً مرهون تلاش خالص نظری باشد و همواره از مبادی و عوامل برون متنی نیز متأثر است، به نظر نویسنده دست کم می توان چهار مبدأ برای شکل گیری این نظریه در میان برخی عارفان اسلامی برشمرد که عبارت اند از: 1. اعتقاد به جبر اشعری، 2. اعتقاد به وحدت شخصیة وجود، 3. استفاده از ظواهر آیات، 4. تمسک به برخی اخبار و روایات. در این مقاله با بیان نمونه هایی از این رویکرد در آثار منثور و منظوم عارفانی چون منصور حلاج، احمد غزالی، عین القضات همدانی، رشیدالدین میبدی و عطار نیشابوری، به تبیین ریشه ها و مبادی یادشده و سپس به نقد و بررسی آنها می پردازیم.