مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

«مجالس در مناظرات» ترجمه فارسى کتاب الفصول المختارة من العیون و المحاسن اثر شیخ مفید است، پیرامون مناظرات شیخ مفید درباره مباحث امامت، که توسط آقا جمال خوانسارى ترجمه گشته است. سده چهارم تاریخ اسلام، سده ‏اى پر جوش و خروش بود، پر جوش و خروش در سیاست، و پر جوش و خروش در علم. سیصد سال از ظهور اسلام مى‏ گذشت. فلسفه یونان ترجمه شده بود. کتاب‏هایى دیگر نیز در حوزه علوم مسلمین پا گذاشته بود. پیروان سیاست‏هاى گوناگون، سرتاسر ممالک اسلام را میدان تکاپوى خویش قرار داده بودند. در حدیث و تفسیر کتاب‏هایى تألیف شده بود. محدّثان و مفسران آراء خود را اظهار کرده بودند. کتاب‏هایى در تاریخ اسلام، و تاریخ خلافت اسلامى، گردآورى شده بود، که پیشینه اسلام را، اگر چه با نقص و جانبدارى، پیش چشم ‏ها مى‏ گذاشت. عقایدشناسان و متکلّمان به مکتب‏هاى خود شکل داده بودند. پایه ‏هاى مذاهب فقهى ریخته شده بود، و مردم در پیروى از فقیهان دسته‏ بندى شده بودند. شهر بغداد در آن روزگار، به عنوان مهم‏ترین مرکز علمى و سیاسى جهان اسلام به شمار مى ‏رفت و از ویژگى ‏هاى خاصى برخوردار بود. آل بویه و حمدانیان که شیعه مذهب بودند، قدرت یافته و از دانشمندان شیعه حمایت مى ‏کردند یا حداقل از آن آزار و اذیت‏ ها که قبلا به شیعیان مى ‏رسید، جلوگیرى مى‏ کردند و این فرصت خوبى بود تا دانشمندان شیعه از حقانیّت مذهب امامیّه دفاع نمایند. شیخ مفید این مسئولیّت بزرگ را در بغداد به عهده داشت و شاگردان برجسته اى از قبیل شریف رضى، سیّد مرتضى، شیخ طوسى، ابوالعباس نجاشى، قاضى ابوالفتح کراچى و... را تربیت نمود که هر کدام در دفاع از مبانى شیعه تلاش ‏هاى چشم گیرى انجام دادند و از طرف دیگر شیخ مفید با بزرگان فرقه معتزله و اشاعره و مذاهب گوناگون اهل سنت و حتى فرقه‏ هاى شیعه از قبیل زیدیه و اسماعیلیه به بحث و مناظره حضورى و شفاهى مى‏ پرداخت، که نمونه ‏هاى آن را در کتاب ارزنده «الفصول المختاره» مى ‏بینیم. نام کامل کتاب «الفصول المختاره من العیون و المحاسن» است و همان طور که از دیباچه کتاب به دست مى ‏آید، این کتاب برگزیده ‏اى از مطالب دو کتاب شیخ مفید؛ یعنى کتاب «المجالس المحفوظه فى فنون الکلام» و کتاب «العیون و المحاسن» مى ‏باشد.

عامه‌ مردم‌ كه‌ اهل‌ تعقل‌ و تفكر و تجزيه‌ و تحليل‌ نيستند، همواره‌ تدين‌ را مساوي‌ با تعبد و تسليم‌ فكري‌ به‌ ظواهر آيات‌ و احاديث‌ و مخصوصاً احاديث‌ مي‌دانند و هر تفكر و اجتهادي‌ را نوعي‌ طغيان‌ و عصيان‌ عليه‌ دين‌ تلقي‌ مي‌نمايند. خصوصاً اگر سياست‌ وقت‌ بنا به‌ مصالح‌ خويش‌ از آن‌ حمايت‌ كند و به‌ ويژه‌ اگر برخي‌ از علماي‌ دين‌ و مذهب‌ اين‌ طرز را تبليغ‌ نمايند و خود واقعاً به‌ ظاهرگرايي‌ خويش‌ مؤمن‌ و معتقد باشند و عملاً تعصب‌ و تصلب‌ بورزند»./ اشعري‌ در سال‌ 260 هجري‌ قمري‌ زاده‌ شد و از 60 سال‌ زندگي‌، چهل‌ سال‌ را در مناظره‌ و محاجّه‌ به‌ سر آورد. مي‌گويند پر حرارت‌ بود و پاسخهاي‌ دندان‌ شكن‌ مي‌داد. با اين‌ حال‌ در جريان‌ مناظره‌ با ابن‌ سهلويه‌ معتزلي‌، مغلوب‌ شد، در نتيجه‌، از غصّه‌ تب‌ كرد و مرد! به‌ همين‌ خاطر، ابن‌ سهلويه‌ از آن‌ پس‌ به‌ «قاتل‌ الأشعري‌» ملقب‌ شد./ تكلم‌ معتزلي‌، «جاحظ‌» مي‌گويد «حكم‌ قاطع‌ را ذهن‌ صادر مي‌كند و روشِ صحيح‌ را فقط‌ عقلْ اتخاذ مي‌نمايد». تاريخ‌ به‌ ما مي‌گويد كه‌ معتزليان‌ اگر چه‌ از عوامل‌ درون‌ و برون‌ سرزمين‌ اسلامي‌ تأثير بسياري‌ گرفتند، با اين‌ حال‌ از تقليد كوركورانه‌ به‌ دور بودند و بدون‌ بحث‌ و تحقيق‌ و مراجعه‌ به‌ عقل‌ هر عقيده‌اي‌ را نمي‌پذيرفتند. همين‌ ا عتقاد به‌ عقل‌ بود كه‌ معتزله‌ را وادار مي‌كرد تا از علوم‌ عقلي‌ زمانه‌ي‌ خود استفاده‌ كنند و براي‌ اقامه‌ دليل‌، آماده‌تر از ديگران‌ باشند./ يكي‌ از مهم‌ترين‌ شيوه‌هاي‌ معتزله‌ در به‌ كارگيري‌ روش‌ عقلي‌، طرح‌ شك‌ بود. اين‌ روش‌، آنها را توانا مي‌ساخت‌ تا ابعادِ مختلفِ هر مسئله‌ را بررسي‌ كنند. اين‌ شك‌ پس‌ از معتزله‌ به‌ فلسفه‌ اسلامي‌ و كلام‌ اشاعره‌ نيز انتقال‌ يافت‌ تا آنجا كه‌ ابن‌ راوندي‌، امام‌ فخر رازي‌ (معروف‌ به‌ امام‌ المشكّكين‌) و محمد غزالي‌ نيز از آن‌ تأثير پذيرفتند./ اشاعره‌ در تقابل‌ با معتزله‌، قائل‌ شدند به‌ اينكه‌ خداوند خالق‌ افعال‌ ماست‌ و ما كاسب‌ آنها هستيم‌. به‌ عبارت‌ ديگر، فعل‌ بندگان‌، كسب‌ است‌ و فعل‌ خدا خلق‌ است‌. به‌ تعبير شهرستاني‌، از ديدگاه‌ اشاعره‌، وقتي‌ بنده‌، اراده‌ي‌ فعلي‌ را بنمايد، اين‌ فعل‌ از ناحيه‌ خداوند خلق‌ مي‌شود. اشاعره‌ همچنين‌ در بحث‌ از ترتّب‌ صفات‌ خدا، به‌ تقدم‌ «قدرت‌» و ترتّب‌ ديگر صفات‌ بر آن‌ قائلند. (برخي‌ اين‌ منظر اشعري‌ را در كنار ديدگاه‌ دكارتي‌ قرار داده‌اند كه‌ وسعت‌ اراده‌ انسان‌ را بيش‌ از فاهمه‌ مي‌دانست‌ و صدور حكم‌ در انسان‌ را قبل‌ از آنكه‌ مرهون‌ فهم‌ بداند، مديون‌ اراده‌ مي‌خواند از منظر اين‌ گروه‌، با توجه‌ به‌ اينكه‌ اين‌ ديدگاه‌ در سراسر فلسفه‌ جديد به‌ چشم‌ مي‌خورد، از آن‌ تعبير به‌ «اشعريت‌ دوران‌ مدرن‌» نموده‌اند كه‌ البته‌ سخني‌ پر بيراه‌ هم‌ نيست‌؛ اما تفصيل‌ آن‌، خود مجالي‌ ديگر مي‌طلبد.)

حسن و قبح عقلی از موضوعات بحث‌برانگیز در محافل علمی مسلمانان بوده است. معتزله حسن و قبح را عقلی و اشاعره آن را شرعی می‌دانسته‌اند. ابن‌تیمیه، متفکر اصلی سلفیت، کوشیده است هر دو مکتب را نقد، و دیدگاه جدیدی عرضه کند. وی حسن و قبح را عقلی دانسته، اما تأکید کرده است که روش معتزله را در این بحث قبول ندارد، چراکه منجر به تشبیه خدا به بندگان می‌شود. از طرف دیگر، ضمن رد حسن و قبح شرعی، آن را مخالف عقل و نقل می‌داند. هرچند ابن‌تیمیه حسن و قبح را عقلی می‌داند ولی برخی لوازم آن، مانند ذاتی‌بودنش، را نمی‌پذیرد. در مجموع، برخی از دیدگاه‌های ابن‌تیمیه قوت‌هایی دارد و برخی از آنها هم ضعف‌های جدی دارد که در این مقاله بررسی شده است.

علم الهی یکی از چهار صفت مهم حقیقت واجب الوجود است که از اهمیت خاصی برخوردار است. در مقاله حاضر پس از مرور دیدگاه‌های مختلف در تعریف علم و ارائه دلایل عقلی و نقلی عالم بودن خداوند، به تفصیل درباره کیفیت علم الهی بحث شده است. در میان موضوعات مختلفی که متعلق علم الهی قرار می‌گیرد موجودات مادی و حالت‌های وجودی آنها بیش از همه بحث‌انگیز بوده است. کیفیت علم الهی به حالات وجودی موجودات مادی قبل از ایجاد آنها و همزمان با ایجاد آنها و نیز بعد از فنای آنها متفاوت است. بیشترین اشکال در مورد علم الهی قبل الایجاد به حالات وجودی مادیات است که مقاله حاضر به تفصیل و با توجه به دیدگاه‌های مختلف در تعریف علم آن را بررسی کرده است