مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله به تبیین مفهوم و انواع اجماع از دیدگاه علمای اهل سنت و فقهای شیعه و نیز ادله اهل سنت و شیعه در رابطه با اجماع مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

علم كلام از جمله علومي است كه از هر دو منبعِ عقل و نقل، در استنباط آموزه هاي اعتقادي بهره مي برد. عقل نيز در حوزه كلام، كاركردهاي گوناگوني همچون كاركردِ نظري، مي پردازد. از جمله « كاركرد عملي » عملي، استنباطي و دفاعي دارد. مقاله حاضر به بحث مهم ترين كاركردهاي عقل عملي در حوزه كلام، اثبات حسن و قبح افعال است كه با توجه به آن، مسائل گوناگوني از آن استخراج مي شود. در اين نوشتار، به نمونه هايي اشاره مي شود كه با قاعده حسن و قبح عقلي اثبات شده اند؛ هم چنين عقلِ عملي با تكيه بر قاعده لطف، دفع ضرر محتمل، وجوب شكر منعم و تعليق الواجب علي الجائز، مسائل گوناگون كلامي را استخراج مي كند.

اصولا هر دانشی دارای یک سلسله مبانی نظری است که مسائل و مباحث آن دانش بر آن مبانی، بنا می شود و آگاهانه یا ناآگاهانه تأثیر خود را بر کلیت و اجزاء آن دانش اعمال می کند.داتش اصول فقه، علم به اصول و قواعد استنباط حکم شرعی از منابع مربوط است که مبانی آن همچون سایر علوم، از برخی علوم دیگر تأثیر می پذیرد. فلسفه و کلام ، از علومی هستند که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم ، در صدور آراء اصولی از جانب فقیه ، نقش به سزایی را ایفا می کنند .در طول تاریخ اسلام ، فقهای بزرگی در عرصه علوم اسلامی تلاش کردند که در عین فقاهت، به عنوان یک فیلسوف یا متکلم نیز مشهور بوده و آثار ارزشمندی در این زمینه، از خود به یادگار گذاشتند که ازجمله آنها می توان به دو عالم بزرگ، که امروزه، کتب اصولی و فقهی و همچنین برخی کتب منطقی و فلسفی آنها در حوزه های علمیه و دانشگاهها تدریس می شود،یعنی شهید صدر (ره) و مرحوم مظفر (ره) ، اشاره کرد. با مطالعه دقیق آثار اصولی مرحوم مظفر (ره) و شهید صدر (ره)، تأثیر مستقیم برخی قواعد فلسفی وکلامیبر نحوه صدور رأی اصولی، مشهود است. حسن و قبح عقلی، حکمت شارع ، محال بودن انجام فعل قبیح از جانب خداوند، قاعده لطف ، عصمت و منصو بیت امام (ع) از جانب خداوند ،از جمله مباحث کلامی و همچنین محال بودن اجتماع نقیضین، تسلسل و دور، اراده و قدرت خدا، محال بودن تحصیل حاصل، واجب بودن مقدمه واجب، احتساب عدم المانع به عنوان یکی از اجزای علت، انواع وجود ( ذهنی و خارجی، مستقل و رابط )، از مباحث فلسفی مهمی هستند که مبنای برخی از آرای اصولی قرار گرفته اند.در این تحقیق سعی شده که مسائل فلسفی و کلامی تأثیر گذار بر دانش اصول، شناسایی و آنگاه نمونه هایی از مسائل متأثر از دیدگاههای فلسفی و کلامی، در آثارشهید صدر و مرحوم مظفر، به صورت مستند نشان داده شود.

فَترت رسولان مسأله ‌ای است که در قرآن و روایات مورد اشاره قرار گرفته، ویژگیهای آن در احادیث اهل‌بیت علیهم السلام مورد تأکید قرار گرفته است. اینکه در دوره یا دوره‌هایی خاص، خداوند هیچ رسولی را به سوی خلق مبعوث نکرده، حقیقتی است که سوالات، شبهات و مسائلی را تداعی می‌کند. پذیرش این واقعیت، تعارض ظاهری با بعضی از معارف همچون آیات دالّ بر عمومیت نبوت، روایات مبیّن واقعیت خالی نبودن زمین از حجت همچنین قاعده لطف دارد.پس لازم است سه مطلب اساسی مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد: الف. حقیقت فَترت (یعنی تبیین صحیح و کامل از فترت، با توجه به معنای اصطلاحی و آثار و لوازم و پیامدهای ذکر شده در روایات، برای آن) ؛ ب. تبیین مفصّل واقعیت استمرار حجت در زمین با استناد به آیات قرآن، روایات معصومان (ع) و قاعده لطف؛ ج. حل تنافی ظاهری موجود بین این حقیقت و سه مقوله مذکور. جهت حل این تنافی ظاهری، ناچاریم بحث را در دایره منابع روایی، تفسیری و کلامی پی بگیریم. استفاده از کتب لغت و برخی کتب اصولی و تاریخی نیز در دایره تحقیق قرار می گیرد.این پایان نامه که در چهار فصل تنظیم شده است، ابتدا بحث لغوی و استعمالی واژگان فترت و رسول را پی می گیرد و معنای دقیقی از آن ارائه می دهد. در دومین فصل، تبیین واقعه فترت بر اساس آیات قرآن و روایات دنبال می شود. فصل بعدی که به بحث از استمرار حجت اختصاص یافته، موضوع را در سه محور آیات، روایات و قاعده عقلی مطرح می نماید. آخرین فصل که هدف اصلی از ارائه این نوشتار است، سعی در اثبات سازگاری فترت رسولان و سه مقوله فوق دارد. با تبیینی که از فترت رسل و آیات دالّ بر عمومیت بعثت و روایات خالی نبودن زمین از حجت ارائه می‌شود، تنافی ظاهری میان آنها برطرف می‌شود. بدین صورت که آیات قرآن گرچه استمرار وجود فرستادگان الهی را در همه زمان‌ها را می‌رساند، ولی دلالت بر وجود انبیا و رسولان در همه زمان‌ها نمی‌کند؛ بلکه جانشینان ایشان و امامان نیز می‌توانند به عنوان رابط فیض الهی، هدایت ‌کننده مردم و حجت الهی ایفای نقش کنند. از دیگر سوی، روایات متعدد بر این مطلب دلالت دارد که زمین هیچگاه از حجت خالی نیست؛ حال، ممکن است رسول، نبی، وصی و یا امام این نقش (حجت) را ایفا نماید. روایات مختلف حاکی از آن است که در دوران‌های فترت، فرستادگان الهی به سوی خلق گسیل شده‌اند. ولی در آخرین بخش که بحث در خصوص امکان سازگاری فترت رسولان و قاعده لطف است، علیرغم این‌که قاعده لطف به عنوان یکی از مبانی کلامی شیعه شهرت یافته است و وجوب آن از مسلمات عقاید شمرده شده، ولی وجوب قاعده لطف (با تقریر مشهوری که از آن ارائه شده) با فترت رسولان که در دسترس نبودن حجج الهی را می‌رساند، قابل جمعو سازگار نیست. از این رو، با توجه به این‌که وقوع فترت رسولان الهی با استناد به آیات قرآن و روایات از مسلمات است، می‌توان وجوب قاعده لطف را زیر سوال برد.

كاركرد عقل عملی در اصول فقه گرچه فی الجمله و به طور پراكنده در كتب اصولی مورد بحـث قرار گرفته است؛ اما با اينكه مجموعه احكام عقل عملی مورد استفاده در اصول فقه، چـه بـه نحـو كلی، مثل اصل حسن و قبح عقلی و چه به نحو صغروی، مانند قبح تجـری، قـبح تفويـت اغـراض مولا و حسن احتياط، فراوان ودارای جهات مختلفـی اسـت، تفصـيل بحـث در هـيچيـك از ايـن كتب به نحو موضوعی و يكجا مورد بحث و مداقه قرار نگرفته است. در برخی از كتـب متقـدمان بـه برخـی از وجــوه مسـئله پرداختــه شـده اســت؛ مـثلاً بحــث از حسـن وقــبح در كتبـی چــون «الفوائدالحائرية» (ر.ك: وحيد بهبهانی، 1415ق، ص363ـ378» ،(الفصولالغروية» (ر.ك: صاحب فصول، 1404ق، ص316ـ350» ،(فرائدالاصول» (ر.ك: شـيخ انصـاری، [بـيتـا] ص230ــ245 (و «هداية المسترشدين» (ر.ك: اصفهاني، [بيتا]، ص433ـ442 (ديده می شـود؛ امـا پـس ازآن، ايـن اندك هم در كتب متأخرين كمياب گرديـده اسـت و تنهـا محقـق اصـفهانی در لابـلای دليـل انسداد، بحثی درمورد آن آورده است (محقـق اصـفهاني، 1374 ،ج2 ،ص322بـه بعـد). در كتـب مختلف شهيدصدر اين مسئله تا حدودی جايگاه خود را باز يافتـه اسـت و اخيـراً جنـاب عمـار ابورغيف يكی از شاگردان شهيد صدر در كتابی دو جلدی تحت عنوان «الاسس العقليـة» بحـث مستقلی با عنوان تطبيقات عقل عملی در اصول فقه مطرح نموده است. البته طبيعی است كه جـای چنين مباحثی نه در علم اصول كه در فلسفه علم اصول است و چنين علمی بسان ساير فلسفه هـای مضاف به علوم، هنوز در حوزه های علوم دينی جايگاه اساسی خود را نيافته است؛ گرچه محققان گرانمايه ای در اين زمينه پيشقدم گرديده و در پی پايه گذاری اين علوم برآمده اند. در اين نوشتار پس از تبيين مفردات موضوع و تعيين مراد از عقـل عملـی و تبيـين موضـوع و محدوده آن، به كاركردهای عقل عملی در مباحث اصولی اشاره گرديده است.

این تحقیق که تحت عنوان (میزان از منظر عقل و نقل ) تهیه و تدوین شده است دارای پنج فصل و یک خاتمه می‌باشد. در فصل اول که کلیات بحث مطرح شده، مباحث ذیل در آن طرح و بررسی گردیده است. 1- تعریف مفاهیم و واژگان، از قبیل واژگان: میزان، عقل، معاد و عمل، این مفاهیم هم در لغت و هم در اصطلاح مورد بررسی قرار گرفته است. 2- بحث پیشینه و سابقه تحقیق نیز در این فصل مورد توجه قرار گرفته است. 3- فرضیه‌ها و نوآوری‌های تحقیق و همینطور روش انجام آن نیز در این فصل مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل دوم (ماهیت و حقیقت میزان از منظر عقل و نقل) بعد از ذکر مقدمه، مطالب ذیل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. 1- ذکر آیات مربوط به بحث و بررسی نظریات مفسرین معروف خاصه و عامه در باره ماهیت و حقیقت میزان. 2- حقیقت میزان از نگاه روایات. 3- برپانشدن میزان برای دو گروه. 4- حقیقت میزان از نگاه عقل. در فصل سوم (ضرورت و کارائی میزان از نگاه عقل و نقل) این مطالب مورد بحث قرار گرفته است. 1- ضرورت و کارائی میزان در دنیا و اختصاص نداشتن آن در آخرت. 2- ضرورت و کارائی دین به عنوان میزان در دنیا از نگاه آیات و روایات 3- ضرورت وحی و دین از قاعده لطف 4- میزان بودن قرآن و بررسی دیدگاه آیت الله جوادی آلی در این خصوص. 5- مدار و منشا قرآن که خداوند حی و قیوم است. 6- سر دوگانگی تعبیر در مورد قرآن که گاهی با اشاره دور ذلک و گاهی با اشاره قریب هذا به آن اشاره شده است. 7- فضائل انسان کامل از نگاه روایات، و نظر استاد شهید مطهری در باره انسان کامل. در فصل چهارم (مصادیق و نمونه‌های عینی میزان از منظر عقل و نقل) مطالب ذیل مورد بررسی قرار گرفته است: 1- مصادیق و نمونه‌های عینی میزان از نگاه قرآن که به طور فهرست‌وار عبارتند از: دین با اصول و فروعش، قرآن حق(جل و علی) 2- نمونه های عینی میزان از نگاه روایات: حق و مظاهر آن که شایستگی میزان و معیار واقع شدن را دارا هستند، و آنها عبارتند از : دین الهی ، کتاب قرآن ، انسان کامل و عدالت. 3- مصداق عینی میزان از نگاه عقل نیز انسان کامل معرفی شد. د رفصل پنجم (بررسی ادله عقلی و نقلی مربوط به میزان) این مطالب مورد بررسی قرار گرفته است: 1- مقدمه شامل دو مطلب : 1- حق و مظاهر آن که شایستگی میزان واقع شدن را دارا هستند، از مصادیق عینی میزان می‌باشند. 2- حقیقت قرآن و انسان کامل یکی است، که از مصادیق میزان هستند. 2- بررسی ادله نقلی مربوط به میزان، که شامل آیات و روایات می‌شود. 3- بررسی ادله ای عقلی مربوط به میزان. 4- بیان ویژگی‌های انسان کامل 5- بیان و بررسی دیدگاه مرحوم ملاصدرا و مرحوم حاجی سبزواری و پایان بخش ین رساله را به استنتاج کلی و نهایی اشاره به کاستی‌های تحقیق و چند پیشنهاد اختصاص داده‌ایم.