جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب به بررسی و مقایسهٔ دیدگاه کانت و آموزه‌های نهج‌البلاغه در حوزهٔ اخلاق می‌پردازد. نسبت میان دین و اخلاق ازجمله مباحث موردمناقشه و بحث‌برانگیز در میان علما و محققان حوزه‌های عرفان و فلسفه و ادیان بوده است. این که امر اخلاقی چیست و چه نسبتی با دین دارد و این که آیا دین تنها منبع تشخیص امر اخلاقی است یا خیر از مباحث دامنه‌دار در عرصهٔ فلسفه است. حسین هدایتی در کتاب اخلاق از دیدگاه کانت و نهج البلاغه در ۴ فصل کوشیده تا با مقایسهٔ نهج‌البلاغهٔ امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام با آموزه‌ها و اندیشه‌های کانت در خصوص تشخیص و تبیین امر اخلاقی پرداخته و نقاط اشتراک و افتراق آن‌ها را بیابد و مطالعه‌ای میان‌رشته‌ای در این حوزه انجام دهد.

در کتاب عقل و ایمان از دیدگاه ابن رشد، صدرالمتالهین شیرازی و ایمانوئل کانت اثر علاءالدین ملک اف می‌توان به افق‌های تازه‌ای از اندیشهٔ دینی دست یافت. از ارتباط مباحث دینی و فلسفی، موضوعاتی پدید آمده است که در فلسفه، کلام و معرفت‌شناسی دینی و به‌طور خاص در دانش‌های جدیدتری همچون فلسفهٔ دین و کلام جدید مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. یکی از این موضوعات مهم و تأثیرگذار، موضوع ارتباط عقل و ایمان است. آشکار شدن آراء در این موضوع، می‌تواند سرنوشت بسیاری از مباحث دیگر فلسفه و دین را دگرگون سازد. کتاب عقل و ایمان (Reason & faith) ارتباط عقلی و ایمان از حیث تطبیقی را پی‌گرفته و به‌دنبال آن است که امکان و اندازه و چگونگی عقلانی شدن ایمان را از دیدگاه سه فیلسوف مکتب‌ساز بررسی نماید. از مهم‌ترین مباحث معرفت‌شناسی دینی و فلسفه دین، بحث «عقل و ایمان» است. که عالی‌ترین فضیلت انسانی شمرده می‌شود. برای توجیه ایمان به خداوند که شاخص‌ترین مصداق اعتقاد دینی است، شیوه‌های گوناگونی وجود دارد. در این رساله به بررسی نسبت عقل و ایمان در تطبیق اندیشه‌های صدرای شیرازی، ابن‌رشد و کانت پرداخته‌ایم.

ابوالفضل مرشدی در کتاب شرایط امکان علوم اجتماعی در فلسفه غرب و فلسفه متاخر اسلامی نگاهی تطبیقی به فلسفهٔ اجتماعی ایمانوئل کانت و علامه طباطبایی داشته است. نویسنده در این اثر بیان کرده است که علوم اجتماعی در معنای جدید آن ناشی از تغییر در مبانی علوم در دوران جدید است. این تغییر در مبانی، نخست با ظهور درک دیگری از طبیعت و تغییر نسبت انسان با طبیعت صورت گرفت. در این بستر بود که علوم طبیعی جدید پدید آمد. انسان اکنون دریافته بود که می‌تواند طبیعت را برساخت کند و از رهگذر این برساخت، قانون‌مندی را در جهان طبیعت بیابد. در همین بستر بود که علوم اجتماعی جدید نیز ظهور یافت. انسان می‌خواست از طریق این علوم، قانون‌مندی را در پهنه و سپهر جامعه دریابد. این ظهور که در رابطه‌ای تنگاتنگ با تغییرات بزرگ در عرصهٔ جامعه صورت گرفت، از جنبهٔ اندیشه وام‌دار تلاش‌ها و عرق‌ریزان روح متفکران و به ویژه فیلسوفان در حوزه‌های مختلف است؛ از جمله گالیله، بیکن، اویلر، نیوتن در علوم طبیعی و هابز، لاک، ولتر، مونتسکیو و آدام اسمیت در علوم انسانی. ایمانوئل کانت توانست تمامی این دستاوردهای نظری جدید تا زمان خود را در دستگاه پیچیدهٔ فلسفی خود بگنجاند. در بستر زمینه‌هایی که کانت فراهم آورده بود، سه سنت علوم اجتماعی در سه جهان انگلیسی‌زبان، فرانسوی‌زبان و آلمانی‌زبان پرورش یافتند که در روند تناوردگی خود، تنوع و کثرت بسیاری یافته‌اند، اما آنچه این کثرتِ پیچیده را وحدت می‌بخشد، کانت است. در واقع مجموعه آثار کانت منبع سرشاری برای برساخت و بازسازی مبانی علوم اجتماعی در کلیت آن در جهان غربی است. در جهان غیراروپایی، به ویژه در جهان خاورمیانه و ایران، روند شکل‌گیری علوم اجتماعیِ جدید به‌گونه‌ای دیگر بود. ورود علوم اجتماعی جدید بدون مبانیِ جدی بود. یعنی انتقال این علوم به جهان خاورمیانه به‌طور کلی و به قلمروی زبان فارسی به‌طور خاص، بدون توجه به مبانی این علوم بوده است. برای شناخت فلسفهٔ اجتماعی ایمانوئل کانت در غرب و علامه طباطبایی در ایران، این اثر را بخوانید. بخشی از کتاب شرایط امکان علوم اجتماعی در فلسفه غرب و فلسفه متاخر اسلامی: «کانت روسو را فصل جدیدی در تفکر بشری و «کشف بزرگ» عصر خود قلمداد می‌کرد، و او را به خاطر این‌که «انسان حقیقی» را از ورای همهٔ تحریف‌ها و نقاب‌هایی که انسان برای خود ساخته و در مسیر تاریخ خویش بر چهره زده است، باز شناخته است، ارج می‌نهاد. کانت همواره خود را روسو می‌دانست و به او به مثابه کسی می‌نگریست که وی را در قلمرو اخلاق از «خواب جزمیت» بیدار کرده است (کاسیرر ۱۳۷۴:۷۰). کانت در چهل‌سالگی نقش روسو در حیات فکری خود را این‌چنین ترسیم می‌کند: «من خود تمایل دارم جویندهٔ حقیقت باشم، عطشی سوزان به شناخت و شوق آرام‌ناپذیری به پیشرفت در آن دارم، و با هر گامی که به جلو برمی‌دارم احساس رضایت می‌کنم. گاهی می‌شد که فکر می‌کردم تنها همین می‌تواند موجب حرمت آدمی شود و مردمان عادی را که هیچ نمی‌دانستند، حقیر می‌شمردم. روسو راه درست را به من نشان داد. این غرور کور ناپدید شد و آموختم که به طبیعت انسانی احترام بگذارم و در صورتی که باور نکنم این بینش می‌تواند به دیگران چنان ارزشی دهد که مدعی حقوق انسان باشند، باید خود را بسی بیش از مردمان عادی زحمتکش خوار و ناچیز شمارم» (کاسیرر ۱۳۷۸:۵۰-۵۱). در جایی دیگر، کانت مقام روسو را در حوزهٔ اخلاق به مقام نیوتن در حوزهٔ علوم طبیعی تشبیه می‌کند: «نیوتن نخستین کسی بود که نظم و قاعده را همراه با سادگی تمام درک کرد. پیش از او مردمان، جز بی‌نظمی و تکثر نامربوط نیافته بودند. از نیوتن به بعد ستارگان مداری هندسی طی می‌کنند. روسو نخستین کسی بود که در ماورای اشکال مختلفی که طبیعت انسانی به خود می‌گیرد، با مشاهدات خود سرشت مکنون انسان و قانونی نهان را کشف کرد که مشیت، هماهنگ با آن توجیه می‌شود» »

کانت بحث از فرم را در دقیقة سوم نقد قوۀ حکم مطرح می­‌کند. از نظر او آنچه در داوری امر زیبا مشترک است و می‌­توان آن را از همۀ افراد انتظار داشت فرم است. برخلاف فرم، ادراک حسی یک اُبژه­، بسته به توانایی ادراکی افراد متفاوت است. راجر فرای و کلایو بل به‌عنوان منتقدانی فرمالیست، مفهوم فرم کانتی را در قرن بیستم مطرح نموده و با تاکید بر آن به‌­عنوان تنها عامل زیباساز آثار هنری در دوران مدرن، نقش بی‌­بدیلی در بسط و توسعۀ دیدگاه کانت در خصوص فرم هنری ایفا نموده‌­اند. این نوشتار بر آن است تا ضمن روشن‌سازی ادعای فرمالیست­‌ها در خصوصِ فرم و بررسی آن در آثار کانت، به بررسی نسبت میان این مفهوم در اندیشة فرمالیست­‌هایی چون فرای و بل با زیباشناسیِ کانت بپردازد. بررسی این موضوع که فرمالیسم هنری فرای و بل تا چه اندازه‌­ای از زیباشناسی کانت و دیدگاه فرمالیستی مطرح شده در نقد قوة حکم متأثر شده است، اصلی‌­ترین مسألۀ این مقاله است. لذا باید روشن شود که آیا از لابه‌لای عبارات کانت در نقد قوۀ حکم، فرمالیسم هنری ادعا شده؛ استخراج می­‌شود یا نه؟ با بررسی‌­های انجام شده مشخص شد، اگرچه فرمالیست­‌ها برای تایید ادعای فرمالیستی خود می‌­توانند به برخی عبارات کانت در نقد قوة حکم (و نه به همة مطالب او در نقد قوة حکم در مورد فرم) اشاره کنند، اما این کار را گزینشی انجام می­‌دهند و همین امر سبب می­شود کلیت دیدگاه کانت در مورد فرم را آن­چنان که باید درک نکنند. فرم برای کانت صرفا چینش زمانی-فضایی نیست (اگر چه آن را نیز در بر می‌­گیرد) بلکه هر نوع چینش اجزا و مواد در یک ابژۀ طبیعی یا اثر هنری که غایت­مند بدون غایت است، فرم زیبا نامیده می­‌شود.

متافیزیک در تاریخ فلسفه پیشینه‌ای دیرینه دارد. هرچند که به قدمت خود فلسفه نمی‌رسد، همواره بخشی اساسی از نظام‌های فلسفی بوده و به‌عنوان فلسفه اولی، یعنی برترین بخش دانش عقلی، شناخته شده است. گاه نیز متافیزیک مترادف با فلسفه در نظر گرفته شده و به بررسی مسائل بنیادین، جوهر و واقعیت امور یا همان هستی محض پرداخته است. با این حال، در نتیجه تحولات فکری، متافیزیک با انتقادهای جدی و حتی انکار مواجه شده است. ایمانوئل کانت و رودلف کارناپ، دو فیلسوف برجسته از دو جریان اصلی فلسفی، دیدگاه‌های انتقادی‌ای نسبت به متافیزیک اتخاذ کردند که تحولات عمیقی در این حوزه پدید آورد. کانت با طرح انقلاب کپرنیکی و تمایز میان گزاره‌های تحلیلی/تألیفی و مفاهیم پیشینی/پسینی، امکان‌پذیری متافیزیک را مورد بررسی قرار داد. در مقابل، کارناپ، از چهره‌های شاخص حلقه وین، با ارائه نظریاتی درباره احکام تحلیلی/تألیفی و نسبت آن‌ها با تجربه، نظامی معرفت‌شناختی بنا کرد که گزاره‌های متافیزیکی را بی‌معنا تلقی می‌کرد .این مقاله به دنبال پاسخ به پرسش‌های زیر است: کدام جنبه از فلسفه کانت موجب احیای فلسفه و تأثیر بر کارناپ و پوزیتیویسم منطقی حلقه وین شده است؟ نقد و تبیین کانت از متافیزیک چگونه بوده است؟فلسفه عقل‌گرای کانت چه تأثیری بر تجربه‌گرایی پوزیتیویست‌های منطقی داشته است؟ مقایسه دیدگاه‌های این دو فیلسوف نشان می‌دهد که کارناپ از فلسفه کانت الهام گرفته است. با این حال، تفاوتی بنیادین میان آن‌ها وجود دارد: کانت تلاش کرد متافیزیک را از چارچوب سنتی آن رها کرده و به شکلی علمی و استوار بازتعریف کند؛ درحالی که کارناپ، با تأکید بر تجربه‌گرایی و انکار ارزش متافیزیک، در پی حذف آن و علمی کردن معرفت بشری بود.

این کتاب شرح و تفسیری موجز از دوره‌ای بسیار کوتاه، ولی غنی، از تاریخ فلسفه غرب، مشهور به ایدئالیسم آلمانی است. با توجه به گستردگی موضوع، به منظور تدقیق مباحث، دو اثر انقلابی و سرنوشت‌ساز این جنبش فلسفی، یعنی نقد عقل محض کانت و پدیدارشناسی روح هگل، مبدأ و مقصد کتاب تعیین شده‌اند. بنابراین در عین اشاره به سایر آثار، مسیری حتی‌الامکان پیوسته و منسجم از نقد عقل محض تا پدیدارشناسی روح طی شده است. همچنین تلاش شده است حق مطلب درباره آراء دو فیلسوف به غلط مغفول مانده و بسیار مؤثر بر اندیشه هگل و تاریخ فلسفه پساهگلی، یعنی فیشته و شلینگ، ادا شود.

کتاب حاضر به طور مختصر و منظم و در عین حال دقیق و عمیق اندیشه های بنیادین فلاسفه جدید از دکارت تا کانت را تحلیل می کند. مولف سعی کرده است که با سبکب ساده و روان و شیوا در هر فصل, فلسفه یکی از فلاسغفه جدید ار مورد نقد و بررسی قرار دهد. کتاب مشتمل بر یک مقدمه و هفت فصل است. مولف در هر فصلی علاوه بر ارائه تحلیل کلی اندیشه فیلسوف مورد مبحث، متنی از آثار برجسته و مشهور وی را به صورت گزیده آورده و آنگاه در پایان هر فصل منابع و پرسش هایی را برای فهم ه چه بیتشتر مطالب و تحقیق هر چه بیشتر خوانندگان ارائه کرده است.