جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از آنجایی که عمده ادله خودگرایی از سنخ ادله عقلی و فلسفی است؛ نمی توان با اقامه شواهد تجربی به نقض آنها پرداخت.نظریه خودگرایی مدعی است تنها انگیزه افعال انسان را نفع خود او تشکیل می دهد، ولی دیگرگرایی مدعی تکثر انگیزه هاست و ادعای عمومیت انگیزه های خودگروانه را رد می کند، بدین ترتیب دیگرگرایی روان شناختی برخلاف خودگرایی، ادعایی غیرفراگیر و محدود دارد و برای اثبات مدعای خود کافی است موارد معدودی از اعمال یا امیال دیگرگروانه اصیل را تبیین کند.برای خودگرایی روان شناختی ادله چهارگانه ای مطرح شده است که پس از بررسی این ادله روشن می شود که برخی از آنها مغالطه آمیز هستند و برخی دیگر ناتمام. در نهایت می توان گفت خودگرایی روان شناختی ادعایی بی دلیل است و ازاین رو مهم ترین دلیل نظریه خودگرایی اخلاقی ابطال می شود.

مقاله حاضر به تبیین برهان وجودشناختی کورت گودل، ریاضی‌دان و فیلسوف برجسته اهل چک می‌پردازد. در این نوشتار به ویژه به روایت هارت شورن از برهان آنسلم توجه داشته‌ایم. گودل، اندیشه آنسلم مبنی بر اختصاصی بودن ویژگی عظمت یا کمال برین به خدای متعالی را با وارد کردن مفهوم ویژگی مثبت در قالب عملگر تحصل، عمق و بسط می‌بخشد. گودل همچنین از مفاهیمی نظیر فرد شبه خدا، جوهر فرد و ویژگی وجود ضرور (واجب) برای پیشبرد برهان خود بهره می جوید. این نوشتار همچنین، مشتمل بر پاره‌ای از ملاحظات فلسفی در خصوص تفاسیر معناشناختی لایب نیتسی و فلوطینی از برهان گودل است.

بحث معناداری و اثبات پذیری گزاره های دینی ازجمله مسائل مهم در حوزه مباحث کلام جدید و فلسفه دین است. مطرح شدن دیدگاه های پوزیتیویستی درباره گزاره های دینی و احکام اخلاقی واکنش های مختلفی به دنبال داشت. یکی از این واکنش ها دیدگاه فیلسوف اخلاق معاصر، ریچارد مروین هیر در این باره است. او اثبات ناپذیری، ابطال ناپذیری و غیر شناختاری بودن مدعیات دینی را می پذیرد؛ درعین حال بر آن است که گزاره های دینی فرض های غیر قابل اثبات و ابطال ذهنی هستند که نوعی تفسیر ژرف از عالم و نیز بینش و بصیرتی را برای آدمی به ارمغان می آورند که سراپای حیات و ازجمله اخلاقیات وی را دربرگرفته و به آن جهت می دهند؛ ازهمین رو در عمل مفیدند. از طرفی هیر در دیدگاه فرا اخلاق خود که به «توصیه گرایی» نامبردار شده، تلاش کرده است تا برای فراهم آوردن سازوکارهای امکان استدلال در اخلاق، خود را معتقد به عینیت اصول اخلاقی معرفی کند. به اعتقاد هیر، قابلیت صدق و کذب و تعمیم پذیری از شرایط لازم عینیت در اخلاق هستند و بر آن است که نظریات او این شرایط را برآورده می سازند. اما به نظر می رسد آموزه «بلیک» به ذهنیت گرایی و نسبی گرایی که مهم ترین آفات استدلال در اخلاق است، منجر می شود و بیانگر ناسازگاری و ناهمخوانی مبانی مکتب اخلاقی توصیه گرایی هیر است.

در فلسفه‌ی اسلامی سوال در مورد محمول واقع شدن وجود، قبل از فارابی مطرح بوده است. بعدها این سوال به صورت جدی‌تری مطرح شد. فیلسوفان مسلمان از طریق قاعده‌ی فرعیه محمول واقع شدن وجود را به چالش کشیده‌، معتقدند اگر در یک هلیه‌ی بسیطه وجود محمول واقع شود دور یا تسلسل پیش می‌آید. در فلسفه غرب نیز محمول واقع شدن وجود مورد تردید و انکار واقع شده است. آغازگر داستان انکار وجود محمولی، هیوم است اما این انکار بیشتر یاد آور نام کانت است. وی می‌گوید وجود محمول واقعی نیست. محمول واقعی آن است که باعث افزایشی در مفهوم موضوع شود اما وجود چون چنین نیست، صرفا نقش رابط را ایفا می‌کند. کانت پس از انکار وجود محمولی برهان‌های وجودی در اثبات وجود خدا را، به دلیل اینکه در این برهان‌ها وجود یک محمول واقعی قلمداد شده است، مخدوش می‌داند. همچنین گزاره‌های وجودی را ترکیبی می‌داند. فیلسوفان تحلیلی نیز ویژگی بودن وجود را انکار کرده‌اند. ایشان وجود را یک محمول درجه دوم می‌دانند. محمول درجه دوم محمولی است که فقط بر مفاهیم حمل می‌شود نه بر اشخاص. در تحلیل فیلسوفان تحلیلی از گزاره‌های وجودی، وجود در جایگاه سور قرار می‌گیرد، لذا معتقدند وجود چیزی بیش از سور قضیه نیست. استدلال ایشان این است که اگر وجود بر اشخاص حمل شود، گزاره‌های وجودیِ موجبه، همان‌گو و سالبه‌ی آنها خودشکن خواهند شد. در دیدگاه ایشان بحث وجود محمولی به مثابه یک بحث منطقی بلکه یک بحث زبانی مطرح شده است.با معیار قرار دادن هستی‌شناسی صدرا خصوصا بحث‌هایش در مورد اصالت وجود، ثبوت الشیء بودن و عکس الحمل بودن گزاره‌های وجودی، نتیجه می‌شود که دیدگاه کانت و فیلسوفان تحلیلی صائب نیست. سه اشکال اصلی بر کانت وارد است. اول اینکه معیار وی در مورد محمول واقعی و غیر واقعی معیاری اعتباری است که می‌توان در مقابل آن به معیارهای دیگری دست یازید؛ دوم اینکه گزاره‌های وجودی ترکیبی انتزاعی‌اند نه ترکیبی محض؛ سوم اینکه بر اساس اصالت وجود و حرکت جوهری آن، وجود است که می‌تواند به عنوان یک ویژگی فزاینده ابراز هویت کند. استدلال اصلی فیلسوفان تحلیلی نیز به دلیل اینکه گزاره‌های وجودی دلالت بر ثبوت‌الشیء می‌کنند مخدوش است. همچنین نظریه صدرا درمورد تخصص وجودروشن می‌کند که وجود حقیقتا باید بر اشخاص حمل شود. تعریف وجود محمولی نیز نشان می‌دهد که بحث وجود محمولی یک بحث فلسفی-منطقی است. اما برهان وجودی نه به خاطر محمول واقع نشدن وجود بلکه به دلیل خلط بین مفهوم و مصداق واجب‌الوجود مخدوش است.

امکان در فلسفه اسلامی اطلاقات متعددی دارد بطوریکه هر اطلاقی واجد معنایی متمایز از سایر اطلاقات است . اما بین این اطلاقات (از نظر مفهومی و معنایی) اشتراک و افتراق وجود دارد. لذا این معانی را به دو دسته تقسیم کردیم، دسته‌ای بر اشیاء خارجی ناظر و دسته‌ای محدود به عالم ذهنند. امکان ذاتی که مرکب از دو ممکنه عامه است به لحاظ مفهومی قابل تطبیق با معنای امکان در فلسفه کانت است . ثمرات بحث امکان در فلسفه اسلامی بیشتر در مباحث علیت و مناط احتیاج شی به علت آشکار می‌گردد و در فلسفه کانت (امکان) از مفاهیم استعلایی فاهمه بوده که به ادراکات حسی ما از طریق شاکله استعلایی وحدت می‌بخشد. امکان بعنوان یک مقوله در برابر امتناع قرار دارد و با ممکنه عامه‌ایکه ضرورت امتناع را سلب می‌نماید (به لحاظ معنایی و مفهومی) تطبیق می‌کند و امکان در برابر مقوله وجوب (به لحاظ معنایی و مفهومی) با ممکنه عامه‌ایکه ضرورت وجوب را سلب می‌کند قابل تطبیق است . امکان در فلسفه اسلامی از معقولات ثانیه فلسفی و حاصل یکسری تعملات عقلانی و مقایسات ذهنی بین مفاهیم اولیه است . لذا مفاهیم اولیه و روابط آنها منشا تکون مفهوم امکانند. اما امکان در فلسفه کانت مقوله‌ای ما تقدم و استعلایی بوده از مفاهیم انتزاعی نیست بلکه نظیر ظرف و قالبی است که بدون مظروف خود ظهوری ندارد و این وجه تمایز عمدایست که بین امکان ذاتی در فلسفه اسلامی و امکان در فسلفه کانت وجود دارد. اما همانطور که مفاهیم اولیه در فلسفه اسلامی زمینه انتزاع مفاهیم ثانویه فلسفی‌اند ; ادراکات حسی در فسلفه کانت نیز زمینه‌ای جهت اندراجشان در ذیل مقولاتند.

یکی از مسائل مهم و مورد بحث در معرفت بشری اثبات وجود خداوند است. به طور کلی مهم‌ترین براهین اثبات وجود خدا عبارتند از: برهان وجودشناختی، برهان جهان‌شناختی و برهان‌نظم. شدیدترین حملات به این براهین از سوی کانت انجام شده است. کانت بر اساس فلسفه‌ی نقادی خود استدلال‌های نظری در اثبات خدا را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد و همه آنها را در اثبات خدا ناتوان می‌داند واثبات آن‌ها را از طریق عقل‌عملی ممکن می‌داند.فیلسوفان و صاحب نظران مسلمان به برهان‌های اثبات وجود خدا توجه ویژه داشتند و با توجه به ادعاهای کانت در مورد براهین اثبات خدا، نظرات ویرا در دو قسمت مورد نقد قرار داده‌اند. برخی از این نقدها بیشتر برهان اخلاقی کانت را مورد نقد جدی قرار داده‌اند. در این راستا مبانی نظری اخلاقی کانت به نقد کشیده‌ و اعتبار برهان اخلاقی کانت مورد مناقشه قرار گرفته‌است.

اتانازی، از جمله مسائل مطرح در مراقبت های پایان حیات است. بسیاری از انسانها، خواهان آن هستند که در پایان عمر خود، درد و رنجی نبینند و سربار دیگر اعضای خانواده خویش نباشند؛ در کنار این افراد، پزشکان زیادی می کوشند تا مرگ راحت و آرامی برای آنها مهیا کنند. بعضی از اَشکال اتانازی، هم اکنون به صورت قانونی در برخی از کشورهای جهان در حال انجام اند و یا روند قانونی شدن را طی می کنند؛ البته، این پدیده مخالفان بسیار جدی ای نیز دارد. در میان بررسی های پزشکی، فقهی، حقوقی، اخلاقی و...، تحلیل اخلاقی اتانازی جایگاه ویژه ای دارد. این مقاله، اتانازی را از منظر وظیفه گرایی عقل باور، با توجه به پاره ای از مهمترین اصول و مبانی اخلاقی کانت که یکی از تأثیرگذارترین فیلسوفان در حوزه اخلاق است، مورد مداقه قرار داده تا رَوایی انواع مختلف آن را بررسی کند. در این بررسی نشان داده شده که صرفاً دو نوع از اتانازی را می توان بر پایه این اصول و مبانی مجاز دانست.

اخلاق کاربردی رشته ای است که می تواند نقش چشمگیری در جلب توجه فرهیختگان و حتی خوانندگان عمومی به اهمیت مباحثات اخلاقی و ازجمله مباحثات فلسفه اخلاقی داشته باشد. ولی به دلیل این که تنها حدود چهار دهه از رویکرد معاصر عالمان اخلاق به این رشته می گذرد، و هنوز رشته ای جوان و نوپدید به حساب می آید، مناقشات و چالش هایی بر سر چگونگی شناخت و معرفی این رشته در میان پژوهندگان آن جریان دارد. در این مقاله تلاش کرده ام تا با واکاوی و تحلیل تازه ترین بحث ها، جمع بندی نسبتاً مقبولی از شناخت هویت دانشی این رشته و معرفی مهم ترین مبادی آن ارائه کنم. به این منظور به ترتیبی که منطق دانان تحت عنوان رئوس ثمانیه علم برای معرفی شناسنامه یک علم پیشنهاد کرده اند، از هشت عنوان: تعریف، موضوع، غایت، فایده، عناوین بحث، مؤلفان و مؤسسان، مرتبه علمی، و روش سخن به میان آورده، در موارد بحث انگیز وارد بحث و موضع گیری شده ام.