جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریات علمی، قضایای کلی هستند که از یافته های تجربی به وسیله مشاهده و سپس آزمایش حاصل شده تا رفتار چهره ای از جهان را توصیف یا تبیین کنند. این قضایا که محصول مشاهده و آزمایش اند، مبتنی بر محسوسات اند. پس اساس این قضایا، جزیی است و کلیت این قضایا در ابتدا از طریق مشاهده حاصل نمی شود، بلکه این قوه حدس است که ابتدا آن را کلی می انگارد، سپس به واسطه آزمایش و ضوابط و شرایط حاکم بر آنها، آن را به صورت یک قضیه کلی مطرح می نماید تا بدین وسیله یک رویداد خاص را که به یک موضوع خاص در زمان و مکان خاص اختصاص دارد، کلیت بخشد و آن رویداد را بر تمام موضوعات هم نوع خود در تمام زمانها و مکانها حمل کند؛ این ضوابط عبارتند از: 1- تکرار پذیری آزمایش 2- تصادفی بودن آزمایش 3- کنترل موضعی 4- مراحل سه گانه متغیرها که شامل: وجودهای هم زمان؛ حذف های هم زمان؛ و تغییرات هم زمان؛ در نهایت بنا بر این اصل که: اگر تعداد بسیار زیادی از یک رویداد تحت شرایط مختلف و متنوعی نتایج یکسان و یکنواختی داشته باشند، آنگاه تمام آن رویدادها از آن نتایج برخوردارند. با توجه به آنچه ذکر شد، نظریات علمی بر چهار رکن استوار است: الف- مشاهدات و محسوسات و احکامی که بر این قضایا وارد است، احکام مربوط به آنها ب-حدسیات و قوه حدس و نحوه صدور این قضایا ج- تکرار مشاهدات و قواعد مربوط به آن. از آنجا که مشاهدات به عنوان ماده اولیه ای برای تصدیق در نظریات علمی هستند، تکرار مشاهدات به عنوان صورت اولیه برای نظریات علمی و ماده ثانیه نظریات بعدی محسوب می شوند. این تبیین دانشمندان مکاتب تجربی و نظریات حسی نسبت به قضایای تجربی است که در نتیجه آن برخی معتقد به غیر قطعی بودن و برخی نیز این قضایا را صرفاً پراتیک و مورد استفاده تلقی کرده اند. اما متفکران مکاتب عقلی با تفسیر و تبیینی که برای این قضایا ارائه می دهند، برای نظریات علمی قطعیت قائل شده و آنها را در ذیل یکی از قضایای ضروری غیراولی می نهند. تبیین چنین است: د- استدلال عقلی ـ در این مرحله است که نفس از جزیی به کلی حکم می کند، به عبارت دیگر آن تصورات و تصدیقاتی را که از وجود جزیی خارجی تحصیل می کند، به ذهن انتقال داده و با جریان تجرید که آنها را از عوارض مشخصه به واسطه آزمایشات و نحوه انجام آن آزمایشات جدا ساخته و سپس آن قضایا را به صورت کلی در می آورد، پس آن قضایا را از موطن عین که محکوم به جزئیت اند، به موطن ذهن که محکوم به احکام کلی اند، منتقل می کنند و این همان انتزاع است. نفس این کار را با بهره گیری از دو قیاس خفی به انجام می رساند: 1-قیاس استثنایی 2- قیاس اقترانی، که در ذیل این قیاس ها احکام علیت و کلیت مطرح است. علامه طباطبایی پس از بیان نحوه شکل گیری قضایای تجربی از دیدگاه متداول فلسفه اسلامی در برخی آثار خویش از جمله: تفسیر المیزان و اصول فلسفه و روش رئالیسم و رساله علم و برهان، مسائل مهم و بدیعی را در باب کلیت تصور و تصدیق، اصالت واقع و اصالت تصور، علم و ادراک، منطق متحول و غیرمتحول، فلسفه نظری و تجربی و غیره مطرح نموده که چگونگی تحصیل این قضایا و حصول کلیت و ضرورت آنها تبیین کرده است. ایشان در ابتدا قضایا را به ضروری و نظری تقسیم می کند که اساس این تقسیم، نحوه کسب ضرورت تصدیق به این همانی موضوع با محمول است. ضروری: قضیه ای است که برای تصدیق خود محتاج تصدیق دیگری نیست و خود آن تصدیق برای آن تصدیق کافیست. نظری: نیازمند تصدیق دیگری است؛ قضایای ضروری از آنجا که برای تصدیق نیازمند تصدیق دیگر نیست، اگر با صرف تصور طرفین تصدیق به ضرورت حمل حکم شود، قضایای ضروری اولی و اگر با صرف تصور طرفین تصدیق حکم به ضرورت آن نشود، بلکه به واسطه لوازم آنها ضرورت تصدیق حاصل شود، بر اساس آن لوازم به قضایای محسوس، فطری، حدسی، متواتر و تجربی تقسیم می گردد. در این میان ضرورت برای قضایای تجربی توسط یک قیاس خفی صورت می پذیرد. علامه در ذیل تببین فعل نفس در تصدیق اظهار می دارد که در محسوس و به تبع آن مجربات، نفس هم حیثیت انفعالی دارد و هم حیثیت فعلی، در تصور انفعال و در تصدیق فعل نفس است. از طرفی نیز قضایای ضروری برخلاف قضایای نظری تصور نسبت حکمیه وجود ندارد و نیازمند سنجش میان موضوع و محمول نیست تا پس از آن نفس حکم به ثبوت محمول برای موضوع نماید، هرچند هم که این قضایا ضروری بالذات یا اولی نباشند. ایشان با تحلیل دقیق این مبانی و ملازمات آنها، تصویری روشن از این قضایا ارائه می دهد. از طرف دیگر، شهید صدر با آنکه در فضای فکری فلسفه اسلامی می اندیشیده ولی محدود به همان حوزه فکری نشده و با ورود به حوزه های فکری غرب و مکاتب تجربی، به بازنگری برخی مسائل فلسفی پرداخته و تحلیلهای دقیق در آن زمینه انجام داده و بسیاری از اشکالات وارده را پاسخ داده است. مهمترین اشکالات، اشکال استقراست. شهید صدر در راستای دفع اشکالات با مطالعه شدید و مواجهه دقیق آثار و آراء دانشمندان تجربی و نظرات ماتریالیست ها، به بررسی و نقد آنها پرداخته و ایرادات آنها را ساخته است. ایشان در مقالاتی که در نشریه جماعت العلما منتشر می شد، به رد و پاسخ تفکرات مارکسیسم می پرداخت که بعدها این مباحثات باعث پی ریزی کتاب فلسفتنا گشت و در این اثر به شکل مدون و علمی به مبانی و مسائل تفکر حسی و نظر ماتریالیستی مورد دقت قرار گرفته است. شهید صدر در ذیل مباحث نظریه شناخت و جهان بینی فلسفی، رویکردهای نحوه حصول علم و تصور و تصدیق را از منظر مکاتب عقلی و تجربی مورد بررسی قرار داده و نظریات این مکاتب را در مورد ادراکات و معلومات تحلیل نموده است. ایشان در اثر الاسس المنطقیه للاستقراء که بنا به اظهار خودشان محصول تحقیق علمی ایشان است، سخن از رویکر ذاتی معرفت به میان می آورد که این رویکرد غیر از دو رویکرد عقلی و تجربی است. با این رویکرد، مسئله استقرا و قضایای تجربی را حل می کند. در این پژوهش بر آنیم مطالب فوق را تبیین و تحلیل نماییم.

معرفت‌شناسی پسین از مشکل‌ترین و همچنین حائز اهمیت‌ترین بخش‌های معرفت‌شناسی در جهان است زیرا اکثر معرفت‌های بشری پسین هستند اما در توجیه آنها بیشترین اختلاف وجود دارد. عقل‌گرایان و تجربه‌گرایان اهم مکاتب موجود در این زمینه بودند. نظریه مبانی منطقی استقراء از نظریات ابتکاری شهید صدر است که افق تازه‌ای را در معرفت‌شناسی پسین می‌گشاید و مورد استفاده دانشمندان علوم مختلف قرار گرفته است. این نوشتار به مبانی معرفت‌شناختی این نظریه و همچنین آثار معرفت‌شناختی نظریه بر علوم تجربی می‌پردازد. تحقیق در مبانی نظریه می‌تواند برای استحکام، تکمیل و ترمیم آن موثر باشد. بررسی آثار آن در علوم تجربی می‌تواند تحولی در معرفت‌شناسی این علوم ایجاد کند. مطالعه همزمان مبانی و آثار می‌تواند در تشخیص جایگاه نظریه در نظام معرفت‌شناسی مفید باشد. از میان مبانی، شهید تنها به یقینی بودن امتناع تناقض و بدیهیات حساب احتمالات توجه کرده است. اما ظاهرا منکر ابتنای نظریه بر اصل علیت است. طبق استدلال نوشتار مهمترین مبنای نظریه، علم حضوری است. علاوه بر نقش کلی آن در هر نظریه، مصداق برخی مفاهیم مورد نیاز با علم حضوری درک می‌شود. در تعاریف شهید از مفاهیم برای رعایت اصول معرفت‌شناختی، ترمیم برخی از آنها لازم است. سپس اثبات شد که منطق استقراء نیازمند اصل علیت است. وجدانیات نیز برای اثبات و إعمال نظریه مبنای معرفت‌شناختی هستند. در بدیهیات حساب احتمال به اشکالات در نقل قولها و سپس به مبانی ریاضیات و اصل عدم تفاوت اشاره کردیم. در گفتار ششم عدم توجه انسان به احتمالات ناچیز را بررسی کرده و دیدیم عبارات شهید روان‌شناختی و نیازمند ترمیم هستند. در معرفت‌شناسی علوم تجربی، نظر فلاسفه مسلمان و سپس تجربه‌گرایی فلاسفه غربی را مطرح کردیم که هر کدام ملاحظات و اشکالاتی داشتند. سرانجام نتیجه گرفتیم که منطق استقراء هم در توجیه حسیات و هم در توجیه نظریات علوم تجربی و حتی در رد آنها کارآمد است.

این روش بیانگر شالوده اساسی هر علمی است، صرف نظر از طبقه بندی آن، خواه یکی از علوم عقلی، طبیعی و یا حتی انسانی باشد که نتایج آن به گونه‌ای در کل معارف اسلامی منعکس می‌شود، وضعیت تحقیق نظام‌مند در علم کلام را می‌دانیم، بنابراین، در مورد روش‌شناسی مورد نیاز در این علم و به طور کلی مطالعات اعتقادی، سردرگمی زیادی وجود دارد. متوجه شده ام که بهترین راه برای حل مسئله این است که به موضوع و هدف علم برگردیم و روش را در پرتو آنها مطالعه کنیم، این امر برای رسیدن به روش صحیح در مطالعه هر علمی ضروری است موضوع مطالعه مستلزم نوعی روش و رویکرد منطبق با آن است و هدف نیز در انتخاب رویکردی خاص در صورت وجود رویکردهای متعدد برای مطالعه، ضرورت این امر را برجسته می کند در علم کلام، زمانی که بدانیم اهداف متکلم بر حسب نیازهای زمان خود گسترش می یابد، با توجه به اینکه گوینده نقش واسطه بین وحی و مخاطبین را ایفا می کند و این مخاطبان دائماً در نیازها و تجارب شناختی خود در حال تکامل هستند. که باعث می شود مخاطب دایره اهداف و کارکردهای خود را گسترش دهد، حتی اگر روحیه اثبات یا دفاع از اعتقادات دینی را احاطه کرده باشد، با تغییر شرایط دین، شاهد تفاوت در دایره واژگان خود است. مخاطبان، میزان فهم و سوابق فکری آنها با توجه به عصر و مقتضیات آن. از جمله متکلمینی که در انتخاب رویکرد و روش، به ویژگی موضوع و هدف توجه داشتند، دو شهید صدر و مطهری (رضوان الله تعالی علیه) به مسئله محاسبه احتمالات و تکیه بر آن توجه داشتند در مورد استنباط - غیرمعمول در مطالعات کلامی - و این انتخاب در چارچوب چالشی است که اندیشه اسلامی در سر زبان خود با آن مواجه بود، از جمله تضاد بین آن و داده های علم مدرن، که شاهد تحولات شگرفی بود، آن را به وجود آورد. حتی بر نتایج علوم انسانی که عرصه اندیشه اسلامی نیز می باشد، انعکاس یافته است، لذا صدر به فکر محاسبه احتمالات به عنوان مبنایی مشترک بین علم و عقاید مدرن افتاد تا این چالش را در چارچوبی مطرح کند. تثبیت باورهای دین و مبانی آن، هدف اصلی کلام، کار بزرگ روش شناختی مطهری و تنوع منابع شناختی او نیز ناشی از همین ویژگی موضوع و هدف و نقش آنها در انتخاب روش و سبک است مقدمات برهانی و دور ماندن از روش دیالکتیکی در گفتار، نتیجه اقتضای موضوع و هدف مطهری است، همچنان که فایده فراوان آیات قرآن در پژوهش، امر کلام برای متکلمان کلاسیک غیرعادی است به پیشینه موضوع یا هدف در انتخاب رویکرد الهیات وی، شایسته است آنها را به عنوان الگو در تبیین نقش موضوع الهیات و هدف آن در تبلور رویکرد مورد نظر وی انتخاب کنم به عنوان الگویی برای روشن شدن رابطه رویکرد الهیات با موضوع و هدف آن، موضوع علم کلام، هدف آن با توجه به آنها و رابطه بین آنها را تبیین کرد.

از میان متفکرین‌معاصر، شهیدصدر و آیت الله جوادی آملی مباحث دقیقی را در حوزه دلالت‌های الهیاتی عقل مطرح کرده‌اند. لذا مقایسه و تطبیق نظریه‌های این دو متفکر از اهمّیت ویژه‌ای برخوردار است که در این تحقیق، این مهم را برعهده گرفته‌ایم. با توجه به این‌که روش شهیدصدر در عمده مباحث، دلیل علمی «استقرایی» می‌باشد، ایشان وجود خدا و صفات‌ او، نبوت، امامت و معاد را طبق همین روش اثبات می‌کنند. ایشان دلیل علمی را چنین تعریف می‌کنند: هر دلیلی که بر حس و تجربه تکیه دارد و از روش استقرایی مبتنی بر حساب احتمالات پیروی می‌کند. البته ایشان در استدلال به وجود آفریدگار حکیم، استدلال فلسفی نیز مطرح می‌کنند. در طرف دیگر، آیت الله جوادی آملی با توجه به اینکه قائل‌اند علم حصولی به خداوند به وسیله برهان عقلی و علم بدیهی حصولی امکان‌پذیر است، ایشان وجودخدا و صفات او، نبوت، امامت و معاد را با دلیل عقلی اثبات می‌کنند. البته در بحث نبوت، امامت و معاد، دلیل نقلی معتبر را نیز طریق اثبات می‌دانند. وجوه شباهت و اختلاف دومنظر را می‌توان به این‌صورت بیان کرد: در بحث اثبات خدا هردو متفکر از دلیل فلسفی و عقلی استفاده کرده‌اند ولی شهید صدر دلیل استقرائی را نیز مفید‌یقین می‌داند. درمورد صفات و عدل الهی شهید صدر دلیل استقرائی را بیان می‌کنند اما آیت الله جوادی آملی فقط از راه برهان و استدلال اثبات می‌کنند. دربحث نبوت و امامت، شهید صدر از طریق شیوه استقرائی اثبات می‌کنند و آیت الله جوادی آملی قائل می‌شوند که از راه دلیل عقلی و نقلی اثبات می‌شوند. در مبحث معاد، شهید صدر طریق استقرایی برهان عدالت را مطرح می‌کنند اما آیت الله جوادی‌ آملی برهان عقلی و نقلی را طریق اثبات می‌دانند اما درجزئیات معاد، فقط دلیل نقلی را معتبر می‌دانند.

1- جایگاه موضوع در دانش مربوط: علم کلام علمی است که درباره عقاید اسلامی یعنی آنچه از نظر اسلام باید بدان معتقد بود و ایمان داشت بحث می‌کند؛ به این نحو که آنها را توضیح می‌دهد و درباره آنها استدلال می‌کند و از آنها دفاع می‌نماید ؛ مساله انسان‌شناسی هر چند که به صورت مستقیم موضوع علم کلام قرار نمی‌گیرد، اما به جهت حساسیت و اهمیت، باید با در نظر گرفتن آن به مسائل کلام ورود کرد؛ از این رو علم «کلام کاربردی» با نگاه نیازمحورانه و عینی به مساله انسان، متصدی پرداختن به موضوعات کلامی شده‌است تا ضمن بیان و تشریح عقاید اصلی و کلی، مسائل مربوط به انسان را نیز تبیین و تشریح کند و بتواند زمینه سعادتمندی او را در دنیا و آخرت فراهم نماید. این مساله، در همه ادوار زندگانی انسان، از جهات و ابعاد مختلف و با روش‌های گوناگون مورد توجه علما و دانشمندان علوم قرار گرفته‌است و هر کدام به فراخور زمینه‌های علمی خود درباره آن قضاوت‌هایی داشته‌اند؛ از این جهت باید علم کلام نیز در این موضوع ورود داشته‌باشد و نظرات دینی را در خصوص آن تشریح و تبیین نماید. 2- بیان موضوع از کلی به جزئی: در زمینه اصول عقاید شاید به نظر بیاید که شناخت عمیق مسائلی مانند توحید و نبوت از اهمیت بیشتری برخوردار باشد، اما به تصریح روایات، شناخت واقعی انسان از خود، به شناخت صحیح او از توحید منجر می‌شود . البته باید توجه داشت که انسان‌شناسی معنایی عام‌تر از خودشناسی دارد . در زمینه انسان‌شناسی، از دیدگاه‌های مختلف علوم، نظریات متفاوتی ارائه شده‌است و تقسیم‌بندی‌های گوناگونی در این رابطه مطرح شده‌است؛ انسان‌شناسی تجربی، انسان‌شناسی شهودی یا عرفانی، انسان‌شناسی فلسفی، انسان‌شناسی دینی و ... . از آنجا که بهترین مفسر و شارح انسان، خالق او است، از میان انواع انسان‌شناسی، انسان‌شناسی دینی بهترین معرف و مبین واقعیت انسان است، این به معنای آن است که سایر این انواع هر چند در برخی موضوعات به توفیق‌هایی دست‌یافته‌اند، اما از نظر صحت و وسعت با بن‌بست‌هایی روبرو هستند . انسان‌شناسی کلامی نیز در محدوده انسان‌شناسی دینی قرار می‌گیرد و از این رو می‌تواند با تبیین دقیق عقلی و نقلی، تعریف و تصویر جامع و مانعی از انسان ارائه دهد. 3- بیان قلمرو تحقیق (ابعاد، زوایا و محدوده‌ی پژوهش): برای انجام هر پژوهشی نیاز به متغیرهایی می‌باشد که محدوده را تعیین نماید. در این پژوهش استفاده و بهره‌گیری از آثار علامه شهید سیدمحمدباقر صدر، به عنوان متغیر و قید اصلی مورد توجه قرار گرفت. در میان تحقیقاتی که در رابطه با انسان‌شناسی انجام شده‌است، استفاده از مبانی فکری و نظری شهید صدر به چشم نمی‌آید. از این رو این نیاز وجود دارد که این آثار با این نگاه، مورد بازخوانی و بررسی قرار گیرد. از ویژگی‌های مهم آثار شهید صدر، توجه ویژه او به مسائل کاربردی و اجتماعی انسان است؛ تا جایی که وی در برخی از آثار خود در جزئیات مسائل اجتماعی نیز ورود کرده‌است، مانند مسائل اقتصادی و حکومتی که البته از دایره این پژوهش خارج است، اما بیانگر توجه ویژه او به مسائل اجتماعی انسان است. شهید صدر درباره معرفی دین، تاکید می‌کند که نباید آن را منوط و موکول به امر آخرت کرد و باید آثار دنیوی و مادی آن را برای انسان تبیین و تشریح کرد تا این انسان، که نگاه مادی در او تاثیر بیشتری دارد، به این درک برسد که تنها راه سعادتمندی او در دنیا و آخرت، راهی است که دین در پیش روی او قرار می‌دهد . شهید صدر معتقد است برای تعالی بخشیدن به این انسان، با این تفکر مادی، باید معانی و قلمرو لذت‌ها و مرارت‌ها را تغییر داد و توسعه بخشید یا تضییق نمود؛ این تغییر راه‌حل اساسی هدایت انسان است که دین اسلام در پی انجام آن می‌باشد. این تعریف جدید می‌تواند منافع فردی و اجتماعی انسان را تامین کند . از این رو وی در بحث انسان‌شناسی، مبانی و مولفه‌هایی را مطرح می‌کند که هر چند ممکن است بدیع به‌نظر نیاید، اما نحوه بیان و نتایجی که از آنها به دست می‌آورد و نظام انسانی و اجتماعی که بر اساس آنها بنا می‌نماید و همچنین امتزاج و بهره‌گیری از علوم مختلف دینی در این امر، نوآورانه و مبتکرانه است.

1- جایگاه موضوع در دانش مربوط: علم کلام علمی است که درباره عقاید اسلامی یعنی آنچه از نظر اسلام باید بدان معتقد بود و ایمان داشت بحث می‌کند؛ به این نحو که آنها را توضیح می‌دهد و درباره آنها استدلال می‌کند و از آنها دفاع می‌نماید ؛ مساله انسان‌شناسی هر چند که به صورت مستقیم موضوع علم کلام قرار نمی‌گیرد، اما به جهت حساسیت و اهمیت، باید با در نظر گرفتن آن به مسائل کلام ورود کرد؛ از این رو علم «کلام کاربردی» با نگاه نیازمحورانه و عینی به مساله انسان، متصدی پرداختن به موضوعات کلامی شده‌است تا ضمن بیان و تشریح عقاید اصلی و کلی، مسائل مربوط به انسان را نیز تبیین و تشریح کند و بتواند زمینه سعادتمندی او را در دنیا و آخرت فراهم نماید. این مساله، در همه ادوار زندگانی انسان، از جهات و ابعاد مختلف و با روش‌های گوناگون مورد توجه علما و دانشمندان علوم قرار گرفته‌است و هر کدام به فراخور زمینه‌های علمی خود درباره آن قضاوت‌هایی داشته‌اند؛ از این جهت باید علم کلام نیز در این موضوع ورود داشته‌باشد و نظرات دینی را در خصوص آن تشریح و تبیین نماید. 2- بیان موضوع از کلی به جزئی: در زمینه اصول عقاید شاید به نظر بیاید که شناخت عمیق مسائلی مانند توحید و نبوت از اهمیت بیشتری برخوردار باشد، اما به تصریح روایات، شناخت واقعی انسان از خود، به شناخت صحیح او از توحید منجر می‌شود . البته باید توجه داشت که انسان‌شناسی معنایی عام‌تر از خودشناسی دارد . در زمینه انسان‌شناسی، از دیدگاه‌های مختلف علوم، نظریات متفاوتی ارائه شده‌است و تقسیم‌بندی‌های گوناگونی در این رابطه مطرح شده‌است؛ انسان‌شناسی تجربی، انسان‌شناسی شهودی یا عرفانی، انسان‌شناسی فلسفی، انسان‌شناسی دینی و ... . از آنجا که بهترین مفسر و شارح انسان، خالق او است، از میان انواع انسان‌شناسی، انسان‌شناسی دینی بهترین معرف و مبین واقعیت انسان است، این به معنای آن است که سایر این انواع هر چند در برخی موضوعات به توفیق‌هایی دست‌یافته‌اند، اما از نظر صحت و وسعت با بن‌بست‌هایی روبرو هستند . انسان‌شناسی کلامی نیز در محدوده انسان‌شناسی دینی قرار می‌گیرد و از این رو می‌تواند با تبیین دقیق عقلی و نقلی، تعریف و تصویر جامع و مانعی از انسان ارائه دهد. 3- بیان قلمرو تحقیق (ابعاد، زوایا و محدوده‌ی پژوهش): برای انجام هر پژوهشی نیاز به متغیرهایی می‌باشد که محدوده را تعیین نماید. در این پژوهش استفاده و بهره‌گیری از آثار علامه شهید سیدمحمدباقر صدر، به عنوان متغیر و قید اصلی مورد توجه قرار گرفت. در میان تحقیقاتی که در رابطه با انسان‌شناسی انجام شده‌است، استفاده از مبانی فکری و نظری شهید صدر به چشم نمی‌آید. از این رو این نیاز وجود دارد که این آثار با این نگاه، مورد بازخوانی و بررسی قرار گیرد. از ویژگی‌های مهم آثار شهید صدر، توجه ویژه او به مسائل کاربردی و اجتماعی انسان است؛ تا جایی که وی در برخی از آثار خود در جزئیات مسائل اجتماعی نیز ورود کرده‌است، مانند مسائل اقتصادی و حکومتی که البته از دایره این پژوهش خارج است، اما بیانگر توجه ویژه او به مسائل اجتماعی انسان است. شهید صدر درباره معرفی دین، تاکید می‌کند که نباید آن را منوط و موکول به امر آخرت کرد و باید آثار دنیوی و مادی آن را برای انسان تبیین و تشریح کرد تا این انسان، که نگاه مادی در او تاثیر بیشتری دارد، به این درک برسد که تنها راه سعادتمندی او در دنیا و آخرت، راهی است که دین در پیش روی او قرار می‌دهد . شهید صدر معتقد است برای تعالی بخشیدن به این انسان، با این تفکر مادی، باید معانی و قلمرو لذت‌ها و مرارت‌ها را تغییر داد و توسعه بخشید یا تضییق نمود؛ این تغییر راه‌حل اساسی هدایت انسان است که دین اسلام در پی انجام آن می‌باشد. این تعریف جدید می‌تواند منافع فردی و اجتماعی انسان را تامین کند . از این رو وی در بحث انسان‌شناسی، مبانی و مولفه‌هایی را مطرح می‌کند که هر چند ممکن است بدیع به‌نظر نیاید، اما نحوه بیان و نتایجی که از آنها به دست می‌آورد و نظام انسانی و اجتماعی که بر اساس آنها بنا می‌نماید و همچنین امتزاج و بهره‌گیری از علوم مختلف دینی در این امر، نوآورانه و مبتکرانه است.

در عصر حاضر، با گسترش عقلانیت و پیشرفت علم مدرن، جایگاه دین در زندگی انسان به چالش کشیده شده است. این پژوهش با هدف تبیین وجوه نیاز بشر به دین، به بررسی کارکردهای دین در ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی می‌پردازد و به‌طور خاص اندیشه‌های شهید سید محمد‌باقر صدر و عبدالکریم سروش در این موضوع را موردبررسی قرار داده است. این پایان‌نامه با روش توصیفی-تحلیلی دیدگاه‌های این دو اندیشمند را تبیین و مقایسه کرده است. درنهایت، با توجه به یافته‌های پژوهش، به این نتیجه می‌رسیم که هر دو اندیشمند بر وجود نیاز انسان به دین تأکید دارند. اما درعین‌حال، در تفسیر و تبیین این نیاز و راه‌های پاسخگویی به آن، تفاوت‌هایی اساسی دارند. شهید صدر با رویکردی اعتدال‌گرایانه معتقد است دین دارای نظم و همبستگی بوده و از بنیان‌های استوار و منطقی برخوردار است؛ به همین دلیل دین با مکتب‌سازی، متناسب با نیازهای هر عصر و دورانی، و در تمام سطوح، چه فردی و چه اجتماعی برای انسان راهکار دارد. در مقابل، سروش با رویکردی حداقلی، معتقد است دین برای زندگی دنیوی بشر برنامه‌ای ندارد و پیامبران در پی سعادت اخروی انسان‌ها بودند؛ لذا بر ابعاد شخصی، معنوی و اخلاقی دین، تأکید داشته و آن را به‌عنوان یک تجربه فردی و درونی مطرح می‌کند.

این پژوهش به نظریه ادراک انسان بین فلسفه های اسلامی و غرب می پردازد و دو الگو را برای مکتب اسلامی انتخاب کرده است: آقایان محمد حسین طباطبایی و محمدباقر صدر و برای فلسفه غرب دیوید هیوم و ایمانوئل کانت را برگزیده است. موضوع ادراک یکی از ارکان پژوهش فلسفی است که بین یک مکتب فلسفی و مکتب دیگر تمایز قائل می شود. زیرا گفتن اینکه ادراک صرفاً حسی است و نمی توان آنچه را که توسط حواس ظاهری یا درونی هدایت نمی شود، همانطور که هیوم و مکتب تجربی به طور کلی استدلال می کردند، درک کرد، منجر به نگاه مادی به هستی و انسان می شود. در حالی که گفتن از دوگانگی حس و عقل در ادراک، همان طور که کانت در نگاه خود به این دوگانگی می گوید، یا علامه طباطبایی و شهید صدر در ترکیب حس و عقل می فرمایند، به دیدگاه متفاوتی از وجود و انسان منجر می شود. . بررسی موضوع ادراک و علم در فلسفه از دو جنبه است که به هم پیوسته اند، یعنی: هستی شناسی (هستی شناسی) و نظریه معرفت (معرفت شناسی). بررسی ادراک از منظر هستی شناسی موضوعاتی را مطرح می کند: اثبات منشأ وجود ادراک و مجرد بودن آن، رابطه ادراک با ادراک کننده و ادراک شده، پرداختن به وجود روح و چگونگی ادراک آن و... رابطه روح و علم ... ادراک از منظر نظریه معرفت به بررسی منابع و حدود و ارزش آن می پردازد. از این رو، پژوهش به یک مقدمه و چهار فصل تقسیم شد: مقدمه، ادراک را در زبان و اصطلاح تعریف کرد و علوم مختلفی را که ادراک را تحقیق می‌کرد، نشان داد. فصل اول با برجسته کردن توالی تاریخی نظریه، که از فیلسوفان یونان شروع می شود و به فلسفه مدرن در غرب ختم می شود، به ادراک پرداخته و دیدگاه پنج فیلسوف مسلمان را روشن می کند. فصل دوم به ادراک از نظر هیوم و کانت می پردازد. فصل سوم از طریق علامه طباطبایی و شهید صدر به این موضوع پرداخته است. فصل چهارم نتایج مقایسه فیلسوفان چهارگانه را ارائه کرد. پژوهش با نتیجه‌گیری که شامل مهم‌ترین نتیجه‌گیری و نتایج بود به پایان رسید.

دروسٌ فی عِلمِ الأُصول یا حَلَقاتُ الأُصول، کتابی در زمینه اصول فقه نوشته شهید سید محمدباقر صدر. شهید صدر این کتاب را برای تدریس در دروه سطح حوزه علمیه تألیف کرده است و آن را جایگزین مناسبی با کتاب‌های معالم، قوانین الاصول، رسائل و کفایه می‌دانست. وی این کتاب را حاوی مسائل جدید اصول فقه می‌داند که کتاب‌های پیش از آن فاقد چنین مباحثی بودند. کتاب حلقات شامل سه مرحله اصلی است که هر مرحله یک دوره کامل علم اصول بیان شده است؛ در مرحله اول، موضوعات اصول فقه به صورت ساده و روان بیان شده است. در مرحله دوم، همان موضوعات با تفصیل و عمق بیشتری شرح داده شده است و در مرحله سوم، مسائل به صورت کاملا تخصصی گفته شده است. این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۹۷ق در نجف منتشر شد و پس از آن در شهر‌های قم و بیروت نیز به چاپ رسید. برخی از مسئولان حوزه‌های علمیه، خواستار جایگزینی این کتاب با کتاب‌های اصول فقه مرسوم شده‌اند.

مساله میراث یکی از مسایل مهمّ و مشکلات پیچیده‌ای ست که متفکران مسلمان در طول قرن‌های متمادی با آن مواجه بوده‌اند، و برای آنها چالشی بزرگی به حساب می آمد. لذا آنها سعی کرده‌اند به بررسی این مساله بپردازند تا یک روشی که یک مطالعه موضوعی درباره میراث تامین کند کشف یا تاسیس کنند. در این چارچوب نوشتار حاضر در راستای روشن کردن این موضوع می باشد البته از منظر دو متفکر برجسته دوران معاصر که به این موضوع پرداختند و تلاش کردند تا یک روش به دست می آورند که میراث را به جلو می برد، وغایات که از آن منتظر است محقق می شود، این دو متفکر اسلامی عبار تند از: سید محمد باقر صدر و طه عبد الرحمن. سید محمد باقر صدر روش موضوعی کلی برای مطالعه میراث دینی پیشنهاد کرده. این روش به عناصر میراث به شکل کلی شمولی نگاه می کند، نه نگاه تجزیئی. در این روش وی به بعضی از مبانی فلسفی، منطقی ومعرفت‌شناختی استناد کرده که مهم‌ترین آنها آنچه در منطق وچگونگی توجیه استقرا ارائه کرده. سید صدر بر خلاف منطق ارسطی که استقرا را به استناد به قضایای اولی عقلی توجیه کند معتقد است که می توان به شکلی دیگر آنرا توجیه کرد و آن بر اساس حساب احتمالات می باشد. در این راستا وی به تاسیس یک نظریه‌ای جدیدی در احتمالات پرداخته و بنابر آن یک معرفت‌شناسی جدیدی ارائه کرده که علاوه بر توالد موضوعی بر توالد ذاتی هم اتکا می کند و آنرا مکتب ذاتی در معرفت نامیده‌است. متفکر اسلامی طه عبد الرحمن پیشنهاد کرد تقویم میراث دینی را در چاچوب حوزه تداولی (المجال التداولی) که به سه رکن زبان واعتقاد و معرفت به اضافه عمل محدود کرده انجام بشود. مبنای وی بعض مبانی فیلولوجی وزبان‌شناختی بود، مانند فلسفه کاربرد‌شناسی (Pragmatics) و اصل بلاغی بودن گفتار فلسفی ومنطق استدلالی حواری که بر مبنای همسانی مبتنی است. اما در جانب معرفت شناسی طه عبد الرحمن تاکید می کند بر لزوم برجسته کردن عمل برای رسیدن به بالاترین مراتب معرفت ودقیق‌ترین آنها، واینکه نظر به تنهایی عاجز از اینکه حقایق ادراک کند. در ضمن روش مستند بر تحلیل منطقی و تفریع زبانی است.