جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رابطۀ وقوع شر با اعمال انسانی، از دیر باز ذهن اندیشمندان به ویژه متکلمان و فیلسوفان مسلمان را به خود مشغول داشته است. این بحث از جهات مختلفی مورد توجه بوده است، اما در این نوشتار به چگونگیِ تأثیرگذاری افعال ناشایست انسان در وقوع شرّ پرداخته شده است. از آنجا که این مهم با فاعلیت انسان در طبیعت پیوند دارد، نحوۀ ارتباط انسان با طبیعت نیز بررسی شده است. مادی­گرایان با توجه به اینکه به اصل آفرینش باورمند نیستند، نقش افعال انسان در پیدایش رویدادهای ناخوشایند را انکار کرده و آن را یک فرضیۀ دینی دانسته­اند. اشاعره با توجه به رویکرد جبرگرایانه، همۀ پدیده­ها را به خدا نسبت داده و برای انسان فاعلیتی قائل نیستند، اما اندیشمندان معاصر امامیه دیدگاه­های دیگری برگزیده­اند. شهید صدر با طرح نظریه استخلاف، بر این باور است که انسان امانتدار جهان طبیعت است و کنش­های او باید بر اساس قوانین امانتداری که خداوند مقرر نموده است، باشد. علامه طباطبایی نیز با طرح نظریه استخدام و تسخیر، انسان را بخشی از این جهان می­داند که همگی پیرو نظام اسباب و مسببات هستند. این نظام علیت، افزون بر خداوند(به عنوان علت حقیقی)، دارای علل مادی به عنوان علت نزدیک و علل معنوی به عنوان علل میانی است که از آثار کنش­های اختیاری انسان سرچشمه می­گیرد. در این میان گناهان، افزون بر مجازات تشریعی اخروی، آثار تکوینی مادی و فرامادی در دنیا دارند. این پژوهش، ضمن بررسی گفته­ها و ادله، به این نتیجه ­رسیده است که دیدگاه نخست از اولویت برخوردار است.

شناسایی واقعیت از نگاه صدرالمتألهین که تساوی واقع با وجود را امری بدیهی تلقی می‌کند، همان وجودشناسی است. اما شهید سید محمدباقر صدر با انکار بداهت این تساوی، سعی می‌کند با استناد به صدق قضایایی که مطابقی موجود در خارج ندارند، واقعیت را اعم از وجود نشان دهد. اگرچه این ادعا، در اندیشۀ اسلامی طرف‌دارانی چون معتزله را دارد، اما شهید صدر هم در انگیزۀ بیان این ادعا، هم در محتوای آن و هم در ادلۀ ارائه شده برای آن، از معتزلیان فاصله گرفته و دیدگاهی متقن عرضه کرده است. به‌هرحال نتیجۀ این اختلاف مبنایی میان صدر و صدرا، دو توصیف کاملاً متفاوت از عالم واقع است، اگرچه نسبت واقعیت با وجود، ماهیات، معقولات ثانی فلسفی، معدومات و مدرکات عقل عملی در این دو نگاه، قرابت‌های زیادی نیز با هم دارند. پژوهش حاضر با نگاهی تطبیقی، ابتدا عالم واقعِ صدری را در کنار وجودشناسی صدرایی، تبیین و ارزیابی کرده است، سپس نشان داده که این دو متفکر با وجود اختلافات مبنایی در بداهت برخی گزاره‌ها، روش مشابهی را در شناسایی واقعیت به کار بسته و در تعارض میان برهان و بداهت، هر دو جانب برهان را گرفته‌اند. در نهایت چرایی و چگونگی تجدیدنظر آن‌ها در گزاره‌هایی که بدیهی به نظر می‌رسیدند، تبیین شده و منشأ آن، تفاوت و مرز میان وجدان عدم و عدم وجدان، دانسته شده است.

هدفمندی افعال خداوند متوقف بر معناشناسی دقیق حسن و قبح عقلی است. متکلمان عدلیه، افعال خداوند را هدفمند و در اصطلاح معلل به اغراض ‌می‌دانند. مهم‌ترین استدلال ایشان برای اثبات این مدعا، مبتنی بر قاعده حسن و قبح عقلی است، اما به تأثیر معناشناسی حسن و قبح در صحت این استدلال توجه نشده‌است. معناشناسی مشهور عدلیه، «استحقاق مدح و ذم» است. شهید صدر به این معناشناسی اشکال نموده و «ضرورت اخلاقی» را معنای دقیق حسن و قبح می‌داند. با قرار دادن هر یک از این معانی در استدلال عدلیه و مقایسه کارکرد آن‌ها، اهمیت معناشناسی حسن و قبح را در این مسئله نمایان ساخته و به روش تحلیلی اثبات نموده‌ایم که برای این استدلال، «ضرورت اخلاقی» معنای دقیق‌تری است.

معیار سنجش ارزش های اخلاقی اگرچه از سوی متفکران مسلمان به طور مستقل مورد بررسی قرار نگرفته است اما می توان براساس مبانی فکری هریک از آنها این معیارها را استنباط کرد. شهید سید محمد باقر صدر نیز از جمله اندیشمندان مسلمان است که با بررسی آرای وی می توان معیاری برای سنجش ارزش های اخلاقی معرفی کرد. شهید صدر در بررسی حسن و قبح افعال، ضمن تعرّض به اقوال و آرایی که در اندیشۀ اسلامی مطرح بوده و همچنین با در نظر گرفتن احتمالات ممکن دیگر در باب معیار خوبی و بدی، انواع ممکنِ نظریه­های غایت­گرایانه را نقد نموده و با پذیرش عقل عملی و مطلق دیدن مدرکات آن، وظیفه­گرایی قاعده­نگر محسوب می­شود؛ لکن در عین حال، غایتی به نام رضوان الهی را نیز همتراز با معیار وظیفه­گرایانه قبول داشته و موارد نقصان و خطای عقل عملی را از این طریق، قابل جبران می­بیند. از این رو یافتۀ این پژوهش آن است که از دیدگاه صدر، نه وظیفه­گرایی به نحو مطلق قابل قبول است و نه غایت­گرایی مطلق، بلکه ترکیبی از وظیفه­گرایی و غایت­گرایی مورد نظر او بوده است؛ به تعبیری صدر یک وظیفه­گرای خدا­گرا است که بر اخلاق فضیلت نیز تأکید دارد.

محققان مسلمان به‌طور عمده بين مكتب و علم اقتصاد اسلامي تفكيك قائل مي‌شوند. اين تفكيك، زمينه‌ساز مباحثي در مورد مفهوم آن ‌دو و تمايز در چگونگي توليد و آزمون نظريات شده است. اين مقاله، به بررسي اين سؤال مي‌پردازد كه آيا تمايز در محتواي مكتب و علم اقتصاد اسلامي موجب تمايز در روش‌ مورد استفاده در آنها نيز مي‌شود؟ بنا به فرضيه مقاله، هر يك از مكتب و علم اقتصاد اسلامي، روشي متمايز براي تدوين نظريات خود دارند. اين تحليل، به طور عمده مبتني بر رويكرد شهيد صدر در تعريف مكتب و علم اقتصاد اسلامي و رابطة آنها، است. يافته‌هاي مقاله، كه به روش تحليلي سامان يافته، نشان مي‌دهد كه نظريات مكتب اقتصاد اسلامي، با استفاده از روش استنباط مستقيم و روش كشفي از منابع اسلامي قابل استنباط است. در مقابل، براي تدوين نظريات علم اقتصاد اسلامي، بايد از روش‌هايي همچون قياس، استقراء و روش فرضيه‌اي-قياسي بهره جست. البته مي‌توان از نوعي همگرايي روشي، بين روش‌شناسي مكتب و علم اقتصاد اسلامي نيز سخن گفت. از آنجا كه يافته‌هاي مكتب اقتصادي اسلام، به خصوص در زمينة ساختار مطلوب اقتصاد اسلامي عملاً به عنوان پيش‌فرض‌ها در علم اقتصاد اسلامي به‌كار مي‌روند، روش‌شناسي علم اقتصاد اسلامي، گسسته از روش‌شناسي مكتب اقتصادي اسلام نيست.

نظریۀ توالد ذاتی شهید سیدمحمدباقر صدر، نظریه‎ای بدیع در معرفت‎شناسی است که مدعی است قضایای یقینی، تنها بدیهیات و قضایای برآمده از آنان با قیاس برهانی نیستند، بلکه «نتیجۀ حاصل از دلیل استقرایی» نیز بر اساس حساب احتمالات طی دو مرحلۀ توالد موضوعی و توالد ذاتی، مورد یقین واقع می‌شود. ازآنجاکه شهید صدر معتقد است بیشتر معارف بشری از همین طریق حاصل می‎آیند، این روش معرفتی را در حوزه‎های مختلف علمی به کار گرفته و توانسته است گره‎هایی را باز و حتی سؤالات بی‎جوابی را با پاسخی مدلّل روبه‎رو سازد. آنچه از رهاوردهای این نظریه در این مقاله مورد توجه قرار گرفته، مربوط به سه حوزۀ منطق، فلسفه و کلام است. انحصار بدیهیات در «اولیات» و «فطریات» در علم منطق، اثبات «واقعیت خارجی»، «علم به خارج» و «رابطۀ علّی و معلولی» در فلسفه و اثبات «وجود صانع حکیم» و «نبوت پیامبر اسلام…» در کلام از رهاوردهای نظریۀ توالد ذاتی است که در این مقاله بررسی، نقد و ارزیابی شده است.

آیت الله سید محمد باقر صدر، اندیشمند بزرگ اسلامی، در عرصه معرفت شناسی و فلسفه علم، با تفسیری نو از روش استقراء که بر حساب احتمالات استوار است، به اکتشاف مکتبی نو به نام مذهب ذاتی، دست یافت. در این روش علاوه بر روش عقلی که بر زایش و توالد موضوعی و حقیقی( تلازم میان موضوع دو شناخت) تنها استوار است، از روش دیگری به نام زایش ذاتی استفاده می کند که بر اساس تلازم میان خود دو شناخت است نه موضوع آن. نوآوری شهید صدر در فلسفه دین بر اساس مبنای معرفتی خود که بر استقراء استوار است، به اثبات وجود خداوند می پردازد. ایشان در رابطه دین با اخلاق، تاریخ، علم، نظریاتی بدیع ارائه داده اند که بر مبنای تفکر اسلامی و دینی ایشان استوار است. شهید صدر در حوزه جوابگویی به مکاتب الحادی، که مهم ترین آن ها مارکسیسم است، به رویارویی این مکتب رفته و بر اساس دلایل منطقی و علمی، نظریات آن ها را با نقدهای مؤثر به چالش می کشد. نوآوری شهید صدر در حوزه فلسفه سیاسی، استفاده از دو مفهوم قرآنی خلافت (انسان جانشین خداوند بر زمین) و شهادت (گواهی پیامبر بر امت) در تشکیل حکومتی اسلامی توسط گواهان امت، بر اساس عدالت، آزادی و مردم سالاری دینی، است.