جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

صاحب‌نظران اسلامی، عرفان را به عنوان یک مسیر برای جستوجوی معنویت و درک عمیق حقیقت انسان و خدا به شمار آورده‌اند. از دیدگاه ایشان، عرفان به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود: عرفان نظری و عرفان عملی. این دو نوع عرفان به عنوان دو جنبه‌ مکمل در مسیر شناخت و تجربه‌ معنوی تلقی شده است که به آدمی کمک می‌کند تا به درک عمیق‌تری از خود و جهان پیرامون‌ دست یابد. مباحث الهیاتی و تئوری درباره خدا، جهان و انسان در قلمروی عرفان نظری جای می‌گیرد که میراث اسلامی در این حوزه، غنی و پرشمار است. مباحث عرفان نظری را می‌توان در تفاسیر عرفانی نیز سراغ گرفت؛ رویکرد تفسیر عرفانی که حداقل از قرن سوم آغاز شده، تا زمان حال نیز به حیات خود ادامه داده است. نتیجه این گرایش تفسیری، پدید آمدن آثار مهمی همچون «تفسیر تستری»، «حقائق التفسیر سلمی»، «لطایف الاشارات قشیری»، «تأویلات القرآن عبدالرزاق کاشانی»، «اعجاز البیان صدرالدین قونوی»، «المحیط الاعظم سیدحیدر آملی» و ... است. یکی دیگر از این آثار مهم و کهن، «کشف الاسرار و عده الابرار» از ابوالفضل خواجه رشیدالدین میبدی است؛ کامل‌ترین تفسیر عرفانی برجای‌مانده از پنج قرن نخست به زبان فارسی که عنوان «کهن‌ترین تفسیر عرفانی کامل به زبان فارسی» را به خود اختصاص داده است. به گفته بزرگان و سخن‌دانان زبان فارسی، این اثر در زمینه‌های متفاوت، امانت‌دار فرهنگ غنی سرزمین ایران بوده است که نگارنده با بیانی زیبا و کلامی شیوا و رعایت جوانب امانت، اثری بسط یافته بر تفسیر پیر هرات ارائه داده است و به دلیل داشتن نثری بی‌نظیر، لقب شاهکار میراث مکتوب فارسی از قرن ششم را به خود اختصاص داده است تاجایی که آن را هم‌تراز شاهنامه و حتی فراتر از آن خوانده‌اند. این تفسیر پس از گذران دورانی قریب 8 قرن گمنامی، در دوران معاصر، تصحیح و به چاپ رسیده است. این گمنامی اثر در طی اعصار و قرون، به ناشناخته بودن نویسنده‌اش ابوالفضل خواجه رشیدالدین میبدی نیز سایه افکنده و جز اطلاعات پراکنده و مختصر، چیز خاصی از وی دانسته نیست. یکی از سوال‌های مهم درباره این تفسیر آن است که مفسر و نویسنده‌اش، دقیقا چه باورهای عرفانی و صوفیانه داشته و به کدام جرگه از گروه‌های عرفانی، تعلق داشته است؟ در همین راستا، در تفکیک عرفا به «صَحوی» و «سُکری»، رشیدالدین میبدی به کدام گروه گرایش داشته است؟ توضیح آنکه پیروان سکر، آن دسته از عرفا هستند که بر اثر غرق شدن در عوالم روحانی از سر جذبه، سخنانی بر زبان رانده‌اند که با عقاید بقیه مسلمانان تفاوت و حتی گاه تضاد دارد. در مقابل، اهل صحو قرار دارند که بر هوشیاری و بیداری عارف در جریان سلوک تأکید دارند و هرگونه سخن خلاف عرف را با هر بهانه نامعقول می‌شمرند. بنابراین میزان پایبندی مفسر به شریعت در عرفان، باید استخراج شود. از منظر هرمنوتیکی، در اثر دانستن این نکته، می‌توان تفسیر کشف الاسرار و عده الابرار را بهتر تحلیل نمود. همچنین دانستن این نکته که میبدی درباره مفاهیمی همچون کشف و شهود، تجلی و جذبه، غیب، سلوک و در یک کلام حوزه عرفان عملی، چه باوری داشته است و خوانندگان تفسیر را به کدام مسیر دعوت کرده است، بسیار حائز اهمیت، شایان توجه و درخور دقت است. مسأله دیگری که دانستن‌اش در تحلیل تفسیر کشف الاسرار قابل توجه است، نوع نگاه رشیدالدین میبدی به ظاهر و باطن قرآن است؛ اینکه او در دو کرانه ظاهر و باطن، چه مسیری در پیش گرفته و پایبندی‌اش به ظواهر آیات تا کجاست؟ آیا میبدی به مانند دیگر مفسران عرفان سنتی، فهم برتر و عمیق‌تر تفسیر و تأویل را مخصوص عرفا می‌داند؟ سوال مهم دیگر درباره تفسیر کشف الاسرار، علوم و ابزارهایی است که مفسر در تفسیر و تأویل آیات قرآنی لازم شمرده و خود در مقام عمل از آنها سود جسته است. پاسخ این سوال نیز در شناخت گونه عرفانی میبدی اثرگذار است؛ چه آنکه عرفای مفسر در این زمینه، بسیار متفاوت و متمایز از همدیگر عمل کرده‌اند. در پایان باید گفت این پژوهش به دنبال شناسایی گونه عرفان رشیدالدین میبدی از رهگذر نوشته‌های اوست تا از این طریق، ضوابط فهم، نحوه تفسیر و تأویل او استخراج و شناسایی شود و سبک نوشتن او در تفسیر و تأویل آیات قرآنی، بهتر به دست آید. پرواضح است که بیش از همه، گونه‌شناسی عرفان میبدی از رهگذر نوبه ثالثه این تفسیر که به برداشت‌های باطنی، عرفانی و ذوقی اختصاص دارد، به دست خواهد آمد و تمرکز بر همین بخش از تفسیر است. این پژوهش برای نخستین بار، از این منظر به بررسی متنی تفسیری پرداخته و وجوه مختلف عرفانی از یک مفسر را مورد واکاوی قرار می‌دهد.

با رشد و تقویت نظریۀ ولایت در تصوف و عرفان اسلامی، پیرامون زندگی اولیاءالله، به ویژه دربارۀ نحوۀ زندگی قطب، سایه روشن هایی فراوان و حواشیی گوناگون نیز شکل گرفت. هرکدام از این سایه روشن ها، بخشی از کنجکاوی مردم برای آشنایی هرچه بیشتر با اولیاءالله و چگونگی زندگی ایشان را بیان می کنند. این حواشی، اموری متعدد نظیر نحوۀ زندگی اولیا، مسکن و مدفن اقطاب، مرگ قطب و چگونگی انتخاب جانشین، میزان قدرت اولیا در تصرف احوال و امور خارجی، سیر و سیاحت ایشان و مسائلی نظیر آن را شامل می شوند. در این مقاله سعی برآن خواهد بود تا ضمن تبیین مهمترین نمونه های این سایه روشن ها، معروفترین مسائل مرتبط با این مفاهیم، مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند

بی شک یکی از جلوه های عظمت قرآن کریم، گزینش اعجاب آور و هدفمند هر یک از واژگان این کتاب در مرحله اول و چینش هنرمندانه و بی بدیل آنها در کنار یکدیگر، برای تجلی آیات الهی است. یکی از واژگان پرکاربرد و دارای گستره معنایی فراوان قرآن کریم سلام است که در حدود (40) آیه به کار رفته و همخانواده های آن در (73) آیه نمود یافته است. با توجه به تنوع معانی سلام و فراوانی کاربرد آن در قرآن کریم، در این مقاله ضمن تحلیل محتوایی هر یک از سلامهای به کار رفته در قرآن کریم، درباره مشتقات این واژه آسمانی و ارتباط آن با برخی واژه ها نظیر تحیت و امنیت اشاره خواهد شد. در پایان نیز جداولی در زمینه سلام فرستندگان و سلام گیرندگان در قرآن ارایه می شود.

عشق یکی از اصول اساسی در جهان­بینی عرفانی و از محوری­ترین آموزه­های صوفیانه است. از سویی عشق از مباحث عمده‌ی روان شناسی نیز به شمار می­رود. با توجه به تأثیر شدید وین دایر(1940- 2015م) از ایدئولوژی شاعران و نویسندگان عارف، این مقوله در آثار وی نیز از اهمیّت به سزایی برخوردار گشته و به نقطه‌ی کلیدی در اندیشه و تفکر او بدل شده است. میان دیدگاه میبدی (متوفی 480 ه.ق) و مولوی (604- 672 ه.ق) با وین دایر مشترکات زیادی از جمله: فطری بودن عشق، پاک‌بازی در راه عشق، تسلیم در برابر معشوق و ذکر مدام و... نام برد. «عشق» به خداوند گره خورده­است به­گونه‌ای که سالک جز خدا چیزی را در نظر ندارد و بدون همراهی عشق الهی هیچ کاری پیش نخواهد برد. در مقاله‌ی حاضر، با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی و رویکرد تطبیقی، دیدگاه میبدی پیرامون مؤلّفه­های عشق و کمال‌طلبی با نظرات وین دایر و مولوی مقایسه شده است. تحلیل آراء این سه شخصیّت نشان می‌دهد که در ساختار مردم­گرای عشق، موضوعاتی چون توجّه به مفاهیم اساسی اخلاقی انسانی، دوری از ذمایم و رذایل اخلاقی مشترک بوده است. با استناد به یافته­های این بررسی میان­رشته­ای، اندیشه‌ی شکوفا بودن عشق به اثبات می­رسد.

حقوق شهروندی امروزه مورد توجّه بسیاری از پژوهشگران، جامعه شناسان و سیاستمداران قرار گرفته به­گونه ای که می­کوشند با روشن کردن ابعاد تازه ای از حقوق مردم، زمینه ارتقا ارزش­های انسانی و برقراری کرامت انسانی را فراهم سازند. پژوهشگران به جنبه­های مختلف حقوق انسانی از جمله حق-تکلیف، اخلاق توجّه داشته اند. از جمله، کتاب های دیرینه پارسی مشتمل بر دورۀ کامل تفسیر و تأویل آیات قرآن؛ تفسیر کشف الاسرار و عده الابرار (520 ه.ق) رشید الدین میبدی، سرشار از معانی و مفاهیم اخلاقی حقوق شهروندی است. مقالۀ حاضر تلاش می­کند تا با روش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر ابزار کتابخانه­ای تبیین سازد که کدام یک از مصادیق و مؤلفه های اخلاقی حقوق شهروندی در تفسیر کشف الاسرار میبدی از اهمیت و برجستگی برخوردار است؟ تفسیر کشف‌الاسرار و عُدّة‌الابرار به ابعاد اخلاقی حقوق انسان ها از جمله نحوۀ صحیح برخورد با مردم، رعایت حقوق یتیمان، گرامی داشت فقرا، تفکّر در اعمال و افعال خود، صبر و بردباری، مدیریت زمان، کسب حلال در زندگی، رسیدگی به خویشان، ابتدا سلام کردن، مدارا با مردم، دعا و خیرخواهی، آداب معاشرت، عفو و گذشت، انفاق به دیگران، در نظر گرفتن سطح فکری مخاطب و رعایت آداب غذاخوردن بیشتر از دیگر ابعاد توجهّ کرده است.

نقد آرای کلامی فِرَق اسلامی، یکی از مباحث مهم در برخی از تفاسیر قرآن است. بررسی این نقدها باعث روشن شدن هرچه بیشتر عقاید مفسّر می شود. یکی از تفاسیر بررسی شده دربارۀ آرای کلامی خوارج، مرجیان، معتزله و ... تفسیر عرفانی کشف الاسرار و عُدَّة الابرار اثر ابوالفضل رشیدالدّین میبدی است. این مقاله با روش توصیفی تحلیلی نگارش یافته و به علّت توجّه ویژۀ میبدی به جَهْمِیّان، آرای کلامی این فرقه، نقد و بررسی و دیدگاه میبدی در هر یک از موضوعات نقدشدۀ او، در این تفسیر ذکر شده است. یکی از مهم ترین بدعت های جَهْمِیّان، انکار صفات خدا و تأویل آنها است. آنها صفات خدا را برای جلوگیری از تشبیه او به مخلوقات و پاسبانی از تجرید او تأویل می کنند. به نظر میبدی، خدا دارای صفات است (نفی تعطیل)؛ ولی بنابر قاعدۀ «هم نامی اقتضای هم سانی نکند»، نباید همان معنای انسانی در آنها را بر خدا حمل کرد (نفی تشبیه). همچنین، آنها را نباید تأویل و معنای مَجازی کرد. به عقیدۀ میبدی، ظاهر آنها را باید به سَمْع قبول کرد، و باطن (حقیقت معنای) آنها را باید به تسلیم به حق سپرد.

امور معنوی و مسائل مربوط به آن در قرن بیستم توجه روان‌شناسان غربی را به خود جلب کرد. این حوزه از روان‌شناسی به بررسی دین و معنویت و تأثیر آن در زندگی انسان پرداخته است. جایگاه دین در زندگی بشر، اهمیت آن، تأثیراتی که دین بر روان انسان دارد، بالا رفتن کیفیت زندگی و به تبع آن ایجاد شادی از جمله نظریات این حوزه از روان‌شناسی است. عرفای مسلمان نیز در کتاب‌های خود بر اساس آموزه‌های اسلام به بررسی این امور پرداخته و ضمن بیان آن‌ها به تحلیل و تبیین این موضوعات همت گمارده‌اند. با کاربرد نظریات عرفا می‌توان بعضی از رویکردهای روان‌شناسی را تبیین کرد و دریافت که عرفای مسلمان نیز به نظریه‌پردازی در این زمینه‌ها پرداخته‌اند. در واقع آشکار می‌شود عارفان در تعلیمات خویش به مباحث روان‌شناسی روی آورده‌اند که دریافت و استخراج این نظریات نیازمند پژوهش‌های جدی متخصصان علم روان‌شناسی بر روی متون عرفانی است. از طرف دیگر برای تفسیر بسیاری از اندیشه‌های عرفانی آشنایی با نظریات گوناگون روان‌شناسی ضرورت دارد. در این پژوهش که به شیوه توصیفی- تحلیلی انجام گردیده است کوشش می‌شود با به کارگیری رویکردهای روان‌شناسی در زمینه شناخت، رفتار و هیجان، نظریات عرفای مسلمان (تا پایان قرن ششم) در زمینه یقظه و انتباه تبیین گردد.

ایمان و مشتقات آن به‌کرّات در قرآن کریم به‌کار رفته و در آن از انسان‌ها درخواست شده است که به خدا ایمان بیاورند. این مفهوم از لحاظ تاریخی نخستین و مهم‌ترین مفهوم کلامی در اسلام بود. باتوجه‌به اهمیّت ایمان در قرآن کریم و به دنبال آن در کلام اسلامی، بدیهی است که در تفاسیر قرآن کریم نیز مورد توجه قرار گیرد. یکی از تفاسیری که این موضوع را به‌تفصیل و از نگاه تفسیری و عرفانی مورد بررسی قرار داده، تفسیر کشف‌الاسرار و عُدّة‌الابرار، اثرِ رشیدالدّین ابوالفضل میبدی است. این مقاله که با روش توصیفی و تحلیلی نگارش یافته، به تبیین معانی لغوی و اصطلاحی اسلام و ایمان، رابطه‌ی بین آن دو، نقش اجزای ایمان در نجات و... در این تفسیر می‌پردازد. در کشف‌الاسرار، اسلام و ایمان، به ‌ترتیب، دارای سه و دو معنا هستند. آن دو در معنای دوم، به یک معنا هستند و آن عبارت است از اقرار به زبان، تصدیق به قلب، عمل به ارکان و پیروی از سنّت. تصدیق قلبی، گرچه برای نجات آن‌جهانی ضروری است، ولی نجات انسان نه به آن، بلکه به مغفرت خدا بستگی دارد.

در کشف­الاسرار آیات قرآن از منظر دو رویکرد شرعی و عرفانی تفسیر شده است. نویسنده این تفسیر با درنظر گرفتن اینکه دو حوزه مختلف شرع و عرفان دیدگاه­هایی متفاوت و گاه متضاد نسبت به یک پدیده دارند، به‌طور ناخودآگاه در هر یک از این دو حوزه فکری تحت تأثیر جهان­بینی­های پذیرفته شده همان حوزه واقع گشته و آیات، مسائل و پدیده­های مشترک قرآنی با ورود به هر رویکرد در راستای دیدگاه­های آن، مورد تفسیر و تحلیل قرار گرفته است. نمونه­ای از این رویکردهای دوگانه، در نگرش نویسنده نسبت به پدیده شیطان مشاهده می‌شود. ازاین‌رو این مقاله بر آن است تا با بررسی صورت­بندی گفتمانی میبدی در دو نوبت شرعی و عرفانی کشف ‌الاسرار، دوگانگی رویکرد نویسنده نسبت به شیطان و جهان‌بینی­های هم‌راستا با هر حوزه فکری در این اثر نسبت به این پدیده را مورد کاوش قرار دهد.

مرگ ارادی یا موت اختیاری، یا مرگ پیش از مرگ، اصطلاحاتی عرفانی است که صوفیه در تأویل آیات: «فَتُوبُوا إِلَی بَارِئِکُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَکُمْ» و «وَالَّذینَ جاهَدوا فینا لَنَهدِیَنَّهُم سُبُلَنا» و یا احادیثی مانند: «مُوتُوا قَبلَ اَن تمُوتُوا» می­آورند و آن را عبارت از تسلط بر نفس و خواسته­های نفسانی می­دانند، و طبق تعاریفی، آن را به موت­های ابیض، اسود، احمر و اخضر تقسیم می­کنند، درعین­حال راهکارهایی نیز برای رسیدن به این مهم به مریدان خویش می­دهند. تعبیر ولادت ثانی هم برداشتی دیگر از این اصطلاح است. در ادیان و مکاتیب دیگر نیز مراحلی را برای انقیاد و حتی قمع کلی نفس پیشنهاد می­دهند، اما در عرفان اسلامی برخلاف بیشتر آن­ها تسلط و در اختیار گرفتن نفس مد نظر است نه نابودی آن. گفتنی است نوعی دیگر از مرگ ارادی در تصوف مطرح است که پس از موت اختیاری در معنای تسلط بر نفس، عارف را حادث می­شود، و آن موت اختیاری در مفهوم اطلاع و آگاهی از زمان واقعی مرگ جسمانی است که در مجالی دیگر بیان خواهد شد.