جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقالة‌ حاضر بر آن‌ است‌ تا در حوزة‌ معناشناختی‌ صفات‌ خداوند که‌ از مهم‌ترین‌ موضوعات‌ معاصر در عرصة‌ زبان‌ دین‌ به‌ شمار می‌رود، به‌ دو مسألة‌ مهم، یکی‌ مقیاس‌ شناخت‌ صفات‌ خدا و دیگری‌ تحلیل‌ ماهیت‌ صفات‌ خدا از دیدگاه‌ دو فیلسوف‌ برجسته‌ (یکی‌ از قرون‌ وسطا یعنی‌ موسی‌ ابن‌میمون‌ و دیگری‌ از قرن‌ معاصر یعنی‌ علامة‌ طباطبایی) بپردازد. در این‌ نوشتار کوشش‌ شده‌ است‌ با تحلیل‌ آرای‌ این‌ دو اندیشه‌ور و در ضمن‌ مقایسه‌ بین‌ آن‌ها مشخص‌ می‌شود که‌ مبانی‌ حکمت‌ متعالیه‌ که‌ حاصل‌ تلاش‌ فیلسوفان‌ مسلمان‌ و برگرفته‌ از آموزه‌های‌ دینی‌ اسلام‌ است، معقول‌تر و موجه‌تر به‌ این‌ مهم‌ پاسخ‌ داده‌ است.

ابن میمون و قاضی سعید قمی با تأکید بر تباین کامل خدا و خلق و اینکه خداوند موجودی به کلّی دیگر است، به نفی صفات ازذات خداوند پرداخته و در تحلیل معانی آنها نیز به گونه‌ای پیش رفته‌اند که به همین امر می‌انجامد. ایشان در بحث معنا شناسی صفات ذاتیِ نسبت داده شده به خداوند، دو مؤلّفه باور به اشتراک لفظی و تفسیر سلبی را ارائه کرده‌اند. البته قاضی سعید با الهام از حدیث، مؤلّفه سوّمی زیرعنوان اثبات مثمرات را نیز مطرح کرده است. هم چنین آنها با نظریّه‌ی تشکیک در معانی صفات خداوند مخالفت کرده و اعتقاد به آن را مستلزم کفر و زندقه و خروج از دین دانسته‌اند. در این مقاله، دیدگاه‌های این دو‌اندیشور بزرگ در مورد تحلیل معانی صفات خداوند، بررسی شده و ضمن سنجش با یکدیگر مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است.

الاهیات سلبی، در بعد معرفتی بر شناخت ناپذیری؛ و در بعد زبانی، بر بیان ناپذیری خدای متعال تاکید دارد. در بعد معرفتی، به دلایلی چون عدم توانایی احاطه بر خدای متعال، تعالی و فوق عقل بودن او، نقص معرفت معلول نسبت به علت و محدودیت قوای ادراکی انسان؛ و در بعد زبانی، به مفهوم ناپذیر بودن و صورت نداشتن امر متعالی و ... استناد می شود. منتقدان اشکالاتی چون تعطیل، ناکافی بودن معرفت سلبی، تعارض در گفتار و ... را بر این دیدگاه وارد کرده اند. در واقع، بیشتر طرفداران الاهیات سلبی، در عین تاکید بر نقص معرفت بشری، قائل به تعطیل نیستند و معرفت به خدای متعال را دارای مراتب می دانند. در الاهیات سلبی، سخن گفتن از او، به دلایلی چون سخن گفتن به واسطه اضطرار درونی، یا به قصد تعلیم دیگران است؛ و یا سخن ها و عبارات ایجابی ناظر است به تجلیات خدای متعال و آنچه پس از او هستند؛ هر کس به اندازه فهم خود و به همان میزان که آثار و ظهورات خدای متعال را یافته است، از او سخن می گوید.

‫مبحث بعثت انبيا( ، يکي از ارکان مباحث کلامي و علم عقايد به شمار ميآيد که عدم درک صحيح از اين مقوله، نتايج زيانباري را براي بشريت به دنبال داشته است. اين پژوهش در چهار فصل، به اين موضوع از ديدگاه شهيد مطهري? و ابن ميمون پرداخته است. نويسنده پس از کليات، نخست به ضرورت و اهداف بعثت انبيا( از ديدگاه شهيد مطهري و ابن ميمون پرداخته است. سپس حقيقت بعثت از ديدگاه شهيد مطهري و ابن ميمون و در پايان، ختم نبوت ازديدگاه آن دو بيان شده است. هر دو ضرورت وجود پيامبران را براي حاکميت نظم اجتماعي و سعادت بشر لازم ميدانند. البته شهيد مطهري، جنبه اخروي بعثت را نيز مدّ نظر قرار داده و براي فهم سعادت و شقاوت ابدي، راهنمايي انبيا( را براي بشر ضروري ميداند. شهيد مطهري دو هدف عمده براي بعثت انبيا ذکر ميکند: دعوت به سوي خدا و به پاداشتن قسط و عدل در جوامع بشري. ولي بنا بر ظاهر عبارت ابن ميمون، جنبه نظم و انتظام بخشي به جوامع انساني، جزء اهداف انبياست. از اهميت زياد او به نظم در جامعه، فهميده ميشود که گويا سعادت جمعي را هدف اصلي بعثت انبيا( ميداند. هر دو، بعثت انبيا( و نبوت را مأموريت الهي براي ارشاد و هدايت مردم ميدانند. در بحث از ختم نبوت، هر دو در اصل ختم نبوت اتفاق نظر دارند؛ ولي نظرشان در مصداق متفاوت است. ابن ميمون شريعت موسي عليه السلام را شريعت ختميه ميداند و شهيد مطهري? بر شريعت ختميه پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله و سلم استدلال ميکند. وي دين اسلام را دين واحد الهي از آدم تا خاتم صلي الله عليه و آله و سلم دانسته و با وجود اختلاف شرايع، ماهيت دين را تغيير ناپذير ميداند. نويسنده در پايان، خلاصهاي از ديدگاههاي ايشان را با عنوان خاتمه يادآوري نموده و ديدگاههاي مشترک و تفاوت ديدگاههاي آنها را بيان کرده است.