جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

انسان‌ها در زندگی روزمره خود با انواع هیجانات رودررو هستند. هیجانات به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می‌شوند. در نوع دوم افراد تلاش برای اجتناب و رهایی از آن‌ها دارند. هیجان‌ها از منظرهای فلسفی، زیستی و روان‌شناسی قابل مطالعه هستند. کندی، محمد‌بن زکریای رازی و ابن‌سینا از فیلسوفانی هستند که درباره هیجان حزن وخوف بحث کرده‌اند. ابویوسف‌بن اسحاق کِندی در رساله خود به آسیب شناسی ریشه‌ای حُزن می‌پردازد و سبب حُزن را یا فقدان محبوب و یا عدم تحقق مطلوب معرفی می‌کند و ریشه آن را دلبستگی به دنیا و پندار ثبات داشته‌ها می‌داند. محمد‌بن زکریای رازی با پیش گرفتن روش اعتدالی هدفش را سلامت محوری قرار می‌دهد. رویکرد وی در سلامت، معطوف به جسم و روان است. حزن و غم از منظر وی مذموم بوده و عدم اعتدال مزاج و پندارِ ثبات داشته‌ها، عوامل ایجادی آن است. حفظ اعتدال مزاج، منفی انگاری داریی‌ها و اصلاح نگرش ثبات داشته‌ها از جمله روش‌های درمانی مورد توجه رازی در طب روحانی می-باشد. ابن‌سینا در مواجهه با حزن دو رویکرد سلامت محور و کمال محور دارد. وی حزن و خوف را دارای بعد مثبت و منفی می‌داند. در درمان غم و اندوه و خوف مذموم، به امری فراتر از سلامت تن می‌اندیشد. افزون بر عامل از دست دادن داشته‌ها، نرسیدن به خواسته‌ها را نیز عامل حزن دانسته است. درمان پیشنهادی اول وی اخلاقی ـ قناعت است. پیشنهاد دوم وی فلسفی ـ تغییر نگرش به ثباتِ داشته‌ها و پی جویی امور عقلی ـ است. پیشنهاد سوم وی عرفانی ـ اتصال به ذات لایزال الهی و معشوق حقیقی می‌باشد.

بر اساس نظریه علم ابن­سینا، علم عقلانی انسان بر اساس حلول صور معقوله در نفس توضیح داده می­شود. در این یادداشت کوتاه، نشان داده خواهد شد که حلول صور معقوله در نفس با تجرد نفس ناسازگار است.

در میان هنرها، فیلم به دلیل دارا بودن ویژگی‌های منحصر به فردش از اهمیت زیادی برخوردار است. یکی از مسایل مهم در فلسفۀ فیلم، مسئلة «ادراک» است. تبیین و بررسی چیستی و چگونگی ادراک فیلم، زمینة پرداختن به مسایل دیگر در زمینۀ نسبت فیلم و شناخت است. در میان نظریه‌های فیلم، جریانی با عنوان «نظریة شناختی» پدید آمده است که به مسایلی از این دست می‌پردازد. در این پژوهش، با بهره‌گیری از روش گردآوری کتابخانه‌ای و تحلیل کیفی محتوا، ادراک فیلم در بستر نظریة ادراک ابن سینا تبیین می‌شود. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که ادراک فیلم از مرتبة ادراک حسی آغاز و تا مرتبة ادراک عقلی متناسب با گونه‌های فیلم ادامه دارد. چیزی که تماشاگر می‌بیند، ترکیبی از نور رنگی و پرده است و زمان و مکان را نیز در همین قالب ادراک می‌کند. همچنین فلسفة ابن سینا قابلیت بحث فلسفی در بارة فیلم را دارد و پژوهش‌هایی از این دست، می‌تواند بستر تدوین نظریۀ شناختی فیلم در زمینة فلسفة اسلامی باشد.

یکی از پدیده ‏های موردمطالعه در فراروان‏شناسی، دورجنبانی است که آن را از دو منظر تجربی و فلسفی می‏ توان بررسی کرد. درحوزۀ تجربی به اثبات وجود این پدیده و درقلمرو فلسفی به امکان عقلی و تبیین وجود آن پرداخته می‏ شود. برای فهم تبیین فلسفی ابن‏ سینا از پدیدۀ دورجنبانی باید جایگاه اصل علیت، چگونگی تعامل نفس با ماده و نیز معانی طبیعت ازنظر وی را بازشناسیم. ابن‏ سینا بدون انکار اصل علیت و با توسع معنای آن که علاوه‏بر علیت فیزیکی، علیت غیرفیزیکی را نیز دربر می ‏گیرد، پدیدۀ دورجنبانی را مسئله ­ای طبیعی دانسته که مطابق با نظم کلی جهان و حاصل گسترش دامنۀ فعالیت نفس از محدودۀ بدن به جهان پیرامون آن است.

در این مقاله، نظریة ماده- صورت‌گرایی مشائیان و مبانی آن در مواجهه با دیدگاه‌های جدید فیزیکی (نظریة اتم‌ها) را نقد و تحلیل کرده و بدین منظور، دو دیدگاه رقیب این نظریه در تاریخ فلسفة اسلامی، یعنی نظریة منسوب به رواقیان (عرضه­شده ازسوی ابوالبرکات و سهروردی) و نظریة ذره‌گرایی در تفسیرهای فلسفی (اجسام صغار صلبه) و کلامی آن (اجزای لایتجزی) را بررسی کرده ­ایم؛ سپس رویکرد اندیشمندان معاصر دربارۀ نظریة ماده- صورت‌گرایی را واکاوی و آنان را براساس نظراتشان به سه گروه تقسیم کرده ­ایم: دو گروه از ایشان نظریة ماده- صورت‌گرایی را نفی کرده و هرکدامشان به ­نحوی از یکی از نظریات مخالفان با این نظریه حمایت کرده‌اند. در این میان، محیی‌الدین الهی قمشه‌ای و استاد حسن‌زادة آملی به نظریة ذره‌گرایان تمایل یافته و استاد مصباح یزدی و استاد فیاضی به نظریة منسوب به رواقیان گرایش پیدا کرده‌اند. دستۀ دیگر، کسانی همچون فاضل تونی و علامه طباطبایی هستند که کوشیده‌اند به­ نحوی میان نظریة ماده- صورت‌‌گرایی و نظریة اجسام صغار صلب و دیدگاه فیزیک جدید جمع کنند؛ باوجود آن، برخی مبانی نظریة ماده- صورت‌گرایی مانند متصل­ دانستن جسم، بالفعل­ نبودن اجزای جسم و وجودداشتن هیولای اولی همچنان با چالش‌های فلسفی و تجربی مختلف روبه ­روست.

شادی و غم از مهم‏ترین و اساسی ‏ترین حالاتی هستند که برای هر فردی در زندگی ­اش عارض می ‏شوند. درمیان متفکران مسلمان، ابن‏ سینا برای تحلیل و بررسی این کیفیت نفسانی، بسیار کوشیده و این دو مقوله را درپرتو رابطۀ نفس ناطقه با بدن و نیز حالات روح بخاری بررسی کرده است. پژوهش حاضر حول سه محور اصلی بدین شرح صورت گرفته است: نخست، تبیین حقیقت شادی و غم، و این مسئله که لذت با شادی و غم با درد، رابطه ­ای مطابق دارد و عروض یکی از حالات، مستلزم عروض حالت دیگر به انسان است؛ دوم، چگونگی عروض شادی و غم در نفس انسان که در این حوزه، بوعلی شادی و غم را از دو جهت، عارض بر انسان دانسته است: یکی تصورات نفسانی و دیگری عوارض بدنی؛ سوم، تأثیر شادی و غم بر سلامت و بیماری انسان، بدین شرح که این دو مقوله به ­دلیل اثرگذاشتن بر روح بخاری، نقشی مهم در سلامت انسان ایفا می‏ کنند. ازنظر ابن‏ سینا مکررشدن شادی به بروز شادی بیشتر در انسان و تکرار غمناک ­بودن به ناراحتی و غم بیشتر در او می‏ انجامد. از دیگر یافته­ های این پژوهش، تقسیم­ کردن شادی و غم بر سه قسم حسی، خیالی و عقلی را می ­توان ذکر کرد.

در تاریخ فلسفه، آنچه مفهوم کلی را به مسئله تبدیل کرده، کارکردهای هستی­ شناختی، معرفتی و نیز کلامی آن بوده است؛ البته توجه به چنین کارکردهایی، فهمی فراتر به ­لحاظ حیث منطقی آن را می­ طلبد. در این حوزه، نگرش خاص ابن ‏سینا دربارۀ کلی طبیعی که درپرتو اعتبارات لابشرطی ماهیت و با وصف معقولیت بر آن تأکید شده است، امکان مقایسه با کلی انضمامی هگل با چنین وصفی را فراهم می­ آورد؛ بنابراین، ارتباط بین عالم محسوس و عالم معقول، تجرد نفس، نسبت کلی با افراد خود، و مسئلۀ تشخص و فردیت ازجمله موضوعاتی هستند که کارکردهای یادشده را توجیه می‏ کنند؛ اما آنچه در این بحث، نسبت هگل با ابن‏ سینا را نشان می‏ دهد، در وهلۀ نخست، توجه به معقولیت ثانی یا فلسفی مفهوم کلی و سپس توجه به کارکردهای آن است که درپرتو اندیشۀ ارسطو- افلاطونی شکل گرفته است. بی­تردید، در تحلیل و واکاوی مفهوم کلی و تعینات آن، هگل و ابن­ سینا تحقق عینی این مفهوم در افرادش را پذیرفته ­اند؛ ولی به ­زعم هگل، کلی انضمامی در اصطلاح حکمت سینوی، ماهیتی مخلوطه و بشرط شیء است که در سطحی فراتر از ماهیت و وجود (صورت معقول) عرضه شده و کاملاً حیث ایجابی یافته؛ درحالی که آنچه کلی طبیعی را با توجه به حیث سلبی­اش درسطح ماهیت، به‏ صورت مبهم درآورده، نحوۀ موجودیت آن است؛ افزون ­بر آن، هگل براساس نظریۀ وحدت ضدین، کلی انضمامی را تحلیل کرده و استنتاج کثیر از واحد را برخلاف قاعدۀ الواحد ابن‏ سینا مجاز دانسته و درنهایت، در دام مفهوم ­گرایی افتاده است.

دایرۀ تفسیر سینوی آیۀ نور به نوشته ­های ابن ‏سینا محدود نیست و همواره برخی صاحب­نظران در حوزه­ های فلسفه و تفسیر به آن توجه کرده و بارها در این دو ساحت، به آن پرداخته ­اند. برخی دل­دادگان به فلسفه با استفاده از مبانی فلسفی، این­گونه تفسیر از آیۀ موردبحث را تأیید کرده و برخی بدبینان به فلسفه نیز براساس نگرش منفی خود، بر رد آن پای فشرده ­اند؛ اما جنبۀ نوآورانۀ پژوهش حاضر از این جهت است که در آن به اصول و مبانی تفسیر اجتهادی توجه و بر آن اساس، شواهد و قراین دالّ بر صحت این تفسیر عرضه شده است. در این نوشتار، با استفاده از روش تحلیلی- اسنادی، همسویی محتوایی تفسیر ابن ‏سینا با محتوای مدرّج و انفسی آیۀ نور و با برخی قرائت­ها و روایات تفسیری و تفسیر ابیّ بن کعب را اثبات کرده و درنهایت نتیجه گرفته­ ایم این تفسیر نه ­تنها منافی با معنای ظاهری آیه نیست؛ بلکه با برخی قرائات نیز همسویی دارد؛ همچنین روشن شد که برخلاف برخی ادعاها، در تفسیر موردبحث، تحمیل یک مبحث فلسفی بر قرآن، موردنظر نیست.

مشائیون به وجودداشتن رابطۀ علّی­ ومعلولی فاعلی میان نفس انسانی و قوای آن معتقدند و قوا را دارای حیثیتی تعلّقی و انفکاک­ ناپذیر از نفس می ­دانند مطابق با مباحث کلان، علیت فاعلی، مقتضی سنخیت میان علت و معلول است که تنها درضمن نوعی خاص از سنخیت وجودی تحقق می ­یابد؛ زیرا سنخیت، مستلزم برتری فاعل­ های ایجادی بر معالیل آن­ها و بیانگر تشکیک وجودی میانشان است؛ پس رابطۀ علّی­ ومعلولی فاعلی میان نفس و قوا از این امر مستثنا نیست و نوع رابطۀ هستی­شناختی میان آن‏ها براساس اصلی ­ترین قواعد حکمت مشاء، یعنی اصل سنخیت، قابل شناسایی است. در این شناخت هرنوع کثرت و تباین عزلی محض میان نفس و قوا، یعنی تباین ماهوی و وجودی، مستلزم انکار قطعی رابطۀ علّی ­ومعلولی فاعلی میان آن‏هاست و ارتباط تکوینی و حیثیت تعلّقی انفکاک ­ناپذیر قوا از نفس را نقض می­کند؛ پس انتساب علیت به نفس درضمن الفاظی مانند اصل، مبدأ و منبع به­ معنای هستی­ بخشی وجود عینی نفس نسبت­ به قوا و انتساب معلولیت به قوای نفس درضمن الفاظی همچون معالیل، فروع و توابع به­ معنای تحصّل ­یافتن وجود عینی قوا ازجانب نفس انسانی است و ممکن نیست قوایی که شعبه­ ها، فروع و لوازم علت فاعلی خود هستند، با واقعیت عینی آن بی نونت وجودی به تمام ذات داشته باشند؛ بنابراین، نفس در یک امر مشترک، مساوی با قوا یا فروتر از آن‏ها نیست؛ بلکه برتری وجودی نفس انسانی بر قوای آن ضرورت دارد؛ به­ گونه­ ای که نفس، اصل باشد و قوا فروع و توابع آن باشند. درواقع، این الفاظ بر نوعی وحدت حقیقت و کثرت واقعیت نفس و قوا دلالت دارند که این حکما در آموزه­ های هستی­ شناختی نفس و قوا از آن سخن گفته ­اند و صدرا از این آموزه ­ها برای تأیید نظریۀ اتحاد نفس و قوا در حکمت متعالیه بهره برده است.

تعقل یکی از مهم­ترین ویژگی‌های انسان است و به همین جهت، بحث دربارۀ ادراکات عقلی و کیفیت پیدایش آن­ها اهمیت بسیار دارد. ابن‌سینا پیدایش مفاهیم عقلی را حاصل تقشیر صور جزئی و اتصال با عقل فعال می­ داند؛ ولی ملاصدرا تعقل را حاصل مشاهدۀ ارباب انواع و اتحاد با حقایق عقلی قلمداد می­ کند. ازمنظر هردو فیلسوف، قوۀ عاقله و صور عقلی در اصل وجودشان مجرد از ماده و مستقل از آلات و قوای بدنی هستند و به همین جهت، تعقل به خودی خود، نیازمند جسم نیست؛ اما نفس به­ جهت تعلقی که بر بدن دارد، در تعقل، نیازمند به بدن و آلات منطبعه در آن است. بدن و قوای بدنی در پیدایش ادراکات عقلی همچون علل اعدادی عمل می‌کنند؛ با این تفاوت که طبق دیدگاه ابن‌سینا در ثنویت بدن و نفس، بدن به­ عنوان موجودی مجزا از نفس، زمینه را برای رشد و فعلیت آن فراهم می‌کند؛ اما براساس نظر ملاصدرا در اتحاد نفس و بدن، مرتبه‌ای از مراتب انسان، زمینه را برای رشد مرتبۀ دیگر فراهم می‌آورد. در این مقاله، به تبیین نقش اعدادی بدن و چگونگی زمینه‌سازی آن در پیدایش ادراکات عقلی، و مقایسه و بررسی دیدگاه ­های ابن‌سینا و ملاصدرا در این حوزه می‌پردازیم.