جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سهروردی ادراک خیالی را اضافه اشراقی بی واسطه نور اسپهبد نفس با صور معلقه عالم خیال مستقل از نفس می داند و در این فرآیند برای هیچ امری حتی صور ادراکی، حیثیت وساطت قائل نیست. بنابراین با حذف مدخلیت صور ذهنی در ادراک خیالی، بحث مطابقت صور ذهنی با متعلَّق خارجی جای طرح نمی یابد. از نظر سهروردی آنچه در ادراک خیالی به عنوان امر جدیدی برای انسان حادث می شود، اضافه اشراقی خاصی است که پیش از این ادراک خاص، فاقد آن بود. در اضافه اشراقی نفس با عالم خیال، حضور بی واسطه صور معلقه در مشهد نفس را می توان جنبه انفعالی نفس و توجه نفس به این حضور را می توان جنبه فعال بودن نفس به شمار آورد و ادراک خیالی از دید سهروردی را آمیزه ای از فعل و انفعال نفس دانست. از نظر سهروردی خیال انسان با عالم خیال رابطه ای دوسویه دارد. از یک سو ادراک خیالی در ارتباط نفس با عالم خیال محقق می شود و از سوی دیگر نفس می تواند صور معلقه خیالی، در عالم خیال مستقل از خود بیافریند. صور خیالی ذهنی با اینکه از دید سهروردی مدخلیتی در ادراک خیالی ندارند، می توانند ابزار نفس برای خلق صور معلقه خیالی و تصرف در عالم خیال که متعلَّق ادراک خیالی همه نفوس است، باشند. رابطه دو سویه نفس با عالم خیال مبین مسائل فکری بسیاری از آفرینش هنری تا حشر جسمانی است.

بحث تشکیک یکی از مهمترین مسائل فلسفی است که در نظامات فلسفی بدان پرداخته شده است. صدرالمتالهین قائل به تشکیک در وجود بوده و با تفتیش در نظام مشایین، ایشان را نیز قائل به تشکیک خاصی میداند. ولیکن قرائت صدرا و اتباع ایشان از تشکیک در نظام اشراقی، تشکیک ماهوی است. زیرا صدرا، اعتباریت وجود را در نظام فلسفی شیخ اشراق به معنای معقول ثانی منطقی پنداشته فلذا شیخ اشراق را اصالت ماهوی دانسته و مباحث تشکیکی ایشان را در ساحت ماهیت معنا کرده است. نگارنده قائل است که اولاً: اعتباریت وجود در نظام اشراقی به معنای معقول ثانی منطقی نیست تا اینکه شیخ اشراق را اصالت ماهوی بدانیم بلکه وی قائل به عینیت وجود است و اعتباریت به معنای معقول ثانی فلسفی است. و ثانیاً: شیخ اشراق فقط مباحث تشکیک را در ماهیت مطرح ننموده بلکه تمایز تشکیکی را در ساحت وجود نیز طرح نموده است. و ثالثاً: اگر ایشان قائل به تشکیک ماهوی است به جهت این است که وجود و ماهیت را در عالم خارج منحاز از یکدیگر نمیداند فلذا تشکیک وجود منجر به تشکیک ماهیت خارجیه نیز می شود.

در قالب پی دی اف

در قالب پی دی اف

سهروردي در آثار برجسته خويش، با صراحت تام، به «اعتباريت وجود» رأي داده است. او که بدرستي از آثار فارابي و ابن¬سينا، «عروض خارجي وجود بر ماهيت» را نتيجه گرفته بود، ضمن نقد برخي عبارات سينوي، دلايل متعددي بر ديدگاه خويش اقامه کرده است؛ اما برخي اساتيد معاصر در مقام تحليل عملکرد سهروردي، از پيشينه¬هاي وي در قول به «اعتباريت وجود» غفلت ورزيده و او را نخستين قائل به «اعتباريت وجود» دانسته¬اند. در پژوهش پيشرو، پس از گزارش اجمالي از دعاوي فارابي و ابن¬سينا در باب رابطة وجود و ماهيت در اشياء امکاني، موضع نقادانه سهروردي در قبال آنان تشريح گرديده و آنگاه سه پيشينه براي باور وي به «اعتباريت وجود» بيان شده است. پيشينه¬هاي پنهان سهروردي در اين مسئله، برخي مطالب بهمنيار و عمر خيام است که بدون ذکر نامي از آن ¬دو، در ضمن دلايل اعتباريت وجود گنجانده شده و پيشينة آشکار او، متني به نقل از ابن¬سهلان ساوي در المشارع و المطارحات است. از آنجا که بخش فلسفة کتاب حکيم ساوي در دسترس نيست، بنحو دقيق نميتوان در باب کم و کيف تأثرات سهروردي از متفکران مذکور قضاوت نمود؛ اما بنابر مستندات موجود، اقتباسهاي متعدد سهروردي از آثار بهمنيار در ابطال «عينيت خارجي وجود»، امري ترديدناپذير است.

فارغ از انتساب یا عدم انتساب فصوص الحکم به فارابی، در مواجهه با آن نمی‌توان به غنا و دقت آن در مباحث مختلف علم النفس، معرفت‌شناسی، الهیات بالمعنی الأخص و عرفان نظری اعتراف نکرد. عامل اشراق، وحدتی خاص به مباحث این رساله بخشیده است؛ بر این اساس می‌توان تبیین نسبتاً ساختارمندی از مباحث معرفت‌شناختی این رساله به دست داد و چنین کاری نیز تاکنون به انجام نرسیده است. رویکرد و روش «اشراق» به معنای دقیق آن، که در عالَم اسلام به لحاظ تاریخی و به‌گونه‌ای سنّتی منسوب به سهروردی (شیخ اشراق) است و این انتساب نیز کاملاً درست است، بیش و پیش از اینکه ریشه در متون اشراقی و داستان‌های رمزی و عرفانی ابن‌سینا داشته باشد، با فرض صحت انتساب فصوص الحکم به فارابی و با توجه به مضمون و مفادِ عمدتاً اشراقی آن، ریشه در همین رساله دارد و این نکته‌ای است که در طول تاریخ فلسفه اسلامی موردتوجه کافی قرار نگرفته است.

شيخ اشراق، که خود در شمار اخوان تجريد و از صوفيان است، مجموعه‌اي از انوار را برشمرده که بر مبتديان، متوسطان و منتهيان در سلوک اشراق مي‌گردد. انوار اشراق شده بر مبتديان، که ناپايدارند، به «طوالع و لوايح» موسوم است و انوار تابان بر متوسطان در سلوک، که داراي ثبات و قرارند، «سکينه» ناميده شده است. اين انوار، که اشراقاتي از ناحية عقل مفارق بر نفس انساني‌اند، داراي اصناف گوناگون و آثار متفاوت هستند. «نور طامس» از آنِ فاضلان و منتهيان در سلوک است که امر سالک را به فنا و بقاي بعد از فنا منتهي مي‌سازد. اين بارقه‌هاي الهي و انوار تابان بر سالکان همان علم و يا لذت ناشي از علم نيست، و نيز ورود اين انوار بر سالک، به ويژه تجلي نور طامس، به معناي اتصال و اتحاد او با مبدع (حق تعالي) نيست. با وجود اين، شيخ اشراق از نوعي اتحاد در اين زمينه ياد کرده که ملاصدرا آن را نقد كرده است.

شيخ‌ شهاب‌الدين سهروردي (549 ـ 587 ق) از جمله ستارگان درخشان فلسفه‌ورزي ايران اسلامي است ‌كه محصول تلاش او در قالب حكمت اشراق عرضه شده است. اين مكتب‌يكي از مکاتب سه‌گانه بزرگ در فلسفة اسلامي و حلقة واسط ميان حكمت مشاء و حكمت متعاليه را تشکیل می‌دهد. حكمت اشراق افزون بر اينكه روش فلسفي را ارتقا داده و به بسياري از مطالب قابل نقد فلسفة‌ سنتي مشايي انتقادهایی وارد كرده است، ضمن توجه به همه سرمايه‌هاي موجود از فلسفه‌هاي كهن گرفته تا عرفان اسلامي و كلام موفق به‌طرح مباحث بسيار نو شده كه زمينه‌ها را براي شكل‌گيري حكمت متعاليه فراهم آورده است. با اين‌همه هنوز ظرفيت‌هاي‌فراواني در اين حكمت وجود دارد كه جاي توجه و پي‌گيري دارد. كتاب حاضر كوشيده است متني منقّح، يكدست،‌ روان و مختصر در جهت انتقال همه‌ دست‌‌آوردهاي مهم حكمت اشراق عرضه كند.

نگاه ایران، سرزمین اشراق، به‌آرامی، به سمت سهروردی دوخته می‌شود. این امر را می‌توان از اقبال مخاطبان به اثری از استاد دکتر کریم مجتهدی، که در این‌جا مورد معرفی و نقد قرار می‌گیرد، و نیز به ترجمۀ مجلد دوم از مجموعۀ «اسلام در سرزمین ایران»، اثر هانری کربن، با عنوان سهروردی و افلاطونیان ایران که بنده ترجمه کرده‌ام، به‌گونه‌ای ملموس درک کرد. نکات برجستۀ اثر دکتر کریم مجتهدی، به‌لحاظ روشی، بهره‌گیری از قوۀ خیال در بازسازی اندیشه و تاریخ، به‌لحاظ انسان‌شناختی، معرفی «انسان سالک» به‌مثابۀ انسان اشراقی، به‌لحاظ کلیت ساختار نظری، توجه به قصص رمزی، و به‌لحاظ تاریخی، تأمل در باب منابع حکمت اشراق است. با این حال، نقدهایی هم از زوایای مختلف بر اثر دکتر مجتهدی وارد است، که کوشیده‌ایم تصوری اجمالی از برخی از آن‌ها به دست دهیم.

چکیده ندارد.