جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از دیرباز دلایل ضرورت نبوت موردتوجه بسیاری از متفکرین اسلامی قرار گرفته است. برخی مانند اشعری‌ها که حسن و قبح عقلی را نمی‌پذیرند، برای اثبات نبوت چه در صدق ادعا و چه در محتوای رسالت، تنها معجزه داشتن را شرط دانسته‌اند، ولی برخی مانند عدلیه و معتزله معجزه را تنها دلیل ادعای نبوت دانسته و دلایل متفاوتی را در اثبات ضرورت نبی مطرح کرده‌اند. فاضل مقداد، متکلم قرن هفتم و علامه طباطبایی، فیلسوف دورۀ معاصر در بیان ضرورت نبی از براهین و روش‌هایی متفاوت بهره برده‌اند. فاضل مقداد با تمسک به روش متکلمین و بهره‌گیری از برهان لطف و همچنین با استدلال به روش حکما و بهره جستن از برهان اصلاح نوعی انسانی، ضرورت بعثت نبی را اثبات کرده است. اما علامه نه تنها دو روش فاضل مقداد را با دلایل متقن رد نموده است، بلکه براهین متعددی را مانند برهان نیازمندی بشر به ‌نظام قانون کامل، برهان هدایت انسان به کمال مطلوب و برهان خالی نبودن زمین از حجت اقامه نموده است. در این مقاله دیدگاه علامه طباطبایی به دلیل داشتن براهین یقینی به عنوان نظر برگزیده، تبیین شده است.

کتاب حاضر در باب اصول دين و مسائل كلامى اسلامى شيعى است. این کتاب شرح مختصری بر باب حادی عشر علامه حلی است که مشتمل بر شش بخش است و به كلم الطيب در تقرير عقايد اسلام نامگذاری شد. همچنین به اصطلاحاتی مانند اصول دين، تقليد، وجود و عدم، واجب و ممكن، جوهر و عرض، دور و تسلسل پرداخته است.

«الهیات سلبی» به مثابه نظریه‌ای مهم و پرطرفدار در ادیان ابراهیمی، بر مؤلفه سلبی‌گروی در حوزه خداشناسی تأکید داشته، ساحت‌ها، رویکردها و تقریرهای مختلفی دارد که شاخص‌ترین آن‌ها در میان متکلمان امامیه، رویکرد الهیات سلبی به مثابه تقریر نظریه «عینیت» است. این رویکرد، رابطه نظریه عینیت و الهیات سلبی را در کانون بررسی قرار داده، در پی سازگار انگاری این دو نظریه است و مورد پذیرش ثقةالاسلام کلینی، شیخ صدوق، علامه حلی و فاضل مقداد قرار دارد. از رهگذر این جستار که با روش توصیفی، تحلیلی و با هدف تقریر و ارزیابی این رویکرد سامان یافته، آشکار می‌شود که این نظریه سه مؤلفه برجسته دارد؛ 1. سلبی‌انگاری صفات ثبوتی در ساحت هستی‌شناختی؛ 2.سازگاری سلبی‌انگاری صفات ثبوتی با بساطت ذات الهی و ناسازگاری ثبوتی‌انگاری آن‌ها با بساطت ذات(برهان نظریه)؛ 3. تقریر نظریه عینیت در سایه سلبی‌انگاری صفات ثبوتی. با این همه، به ‌نظر می‌رسد هیچ کدام از این مؤلفه‌ها موجه نیست و این نظریه علاوه بر اشکالات درونی، نمی‌تواند تقریرکننده نظریه عینیت باشد.

از سده‌های نخست قمری در جهان اسلام دیدگاه‌های مختلفی درباره تفسیر پاره‌ای از آیات و روایات نبوی، پدید آمد، که بعدها به صفات خبری شهرت یافتند. صفات خبری، صفاتی هستند که در متون دینی به خدا، انتساب یافته‌اند، اما ازنظر عقلی انتساب در معنای ظاهری این صفات به خدا محال می‌نماید. چگونگی انتساب این صفات، به خدا، دیدگاه‌های مختلفی را بین متفکران مذاهب اسلامی پدید آورده است. این رساله به تطبیق مبانی و لوازم دیدگاه سه شخصیت اشعری، سلفی و امامی در تحلیل صفات خبری می‌پردازد. رازی اشعری و فاضل مقداد، کاربرد صفات خبری را درباره خدا، مجازی دانسته و آنها را تأویل کرده‌اند. اما ابن تیمیه آن‌ها را درباره خدا و انسان، به معنای حقیقی و ظاهری تفسیر کرده، با این تفاوت که کیفیت این صفات را درباره انسان، معلوم اما درباره خدا مجهول می‌داند. عقل‌گرایی (تقدم عقل بر نقل)، اعتقاد به ماورای حس و پذیرش مجاز در قرآن، از مبانی فخر رازی و فاضل مقداد، همچنین ظاهرگرایی (تقدم نقل بر عقل)، حجیت فهم سلف، حس‌گرایی و انکار مجاز در قرآن، از مبانی ابن تیمیه در تحلیل این صفات است. تنزیه خدا از تشبیه، تجسیم و دیگر محدودیت‌های مادی، لازمه دیدگاه رازی و فاضل مقداد، تعطیل‌گرایی و عدم امکان شناخت خدا، پیامد دیدگاه ابن تیمیه در معناشناسی این صفات است. همچنین یکسان‌انگاری خدا با انسان، جسم‌انگاری، مکانمندی، ترکیب و نیازمندی او، لازمه دیدگاه سلفیان از نگاه هستی‌شناسی در تحلیل این صفات است. اما تأویل‌گرایان برای رهایی از چنین لوازمی، صفات خبری را تأویل کرده‌اند. فخر رازی و فاضل مقداد در معناشناسی صفات خبری بسیار همسویند. رازی در تحلیل این صفات از اصل اشعری خود -اثبات بدون کیفیت- روی‌گردان و با امامیه هم‌عقیده شده است. این همسویی به اشتراک آن دو در مبانی تأثیرگذار در این صفات برمی‌گردد.

رابطه‌ی «علم» و «اراده» در انسان و خداوند یکی از مسائلی است که در مکاتب مختلف فلسفی و کلامی مورد مداقه قرار گرفته است. نوشتار حاضر بر آن است تا رابطه‌ی «علم» و «اراده‌ی» خداوند را در مکتب کلامی حله بررسی نماید، مکتبی که که میراث‌دار مکتب کلامی بغداد بوده و اساطین آن با فلسفه‌های سینوی و اشراق، و مکاتب مختلف کلامی به ویژه معتزله و اشاعره آشنایی عمیقی دارند. در نوشتار حاضر، پس از اشاره به عنایت متکلمان این مکتب به آثار معتزله‌ی متأخر، نشان داده شده است که محقق طوسی و فاضل سیوری دیدگاه ابوالحسین بصری را در باب اراده‌ی الهی قبول کرده‌اند. محقق حلی در موضعی متعادل‌تر، آن را تأیید نسبی نمونده‌ است. اما علامه حلی موضع یکسانی در این باب ندارد، به طوری که در آثار ابتدایی خویش سخن بصری را تصدیق کرده، ولی در آثار بعدی آن را خالی از اشکال نمی‌داند. از همین رو، می‌توان ادعا کرد که برخی تحلیل‌های پیشین، مانند آنچه زابینه اشمیتکه (1991 و 1994) ارائه داده است، نقصان‌هایی دارد. در انتها، دیدگاه این مکتب در دو مقام «ثبوت» و «اثبات» ارزیابی شده است. در مقام اثبات، نشان داده شده که کلام این بزرگان، خالی از «ابهام» و «اضطراب» نیست. سپس انتقادهای آنان به فلاسفه و بهشمیه بررسی شده است. در مقام ثبوت نیز به تمایز میان صفات علم و اراده پرداخته شده و نشان داده شده است که استدلالات بزرگان مکتب حله و برخی فیلسوفان متأخر از آنها مانند ملاصدرا برای اثبات یگانگی علم و اراده‌ی (ذاتی) خداوند ناتمام است..

علم کلام در گذر زمان، شاهد تحولات زیادی بوده است. این امر باعث شده است تا متکلمین در تبیین مسائل کلامی، روش ها و ساختار کلامی خاصی را استفاده نمایند. فضای حاکم بر عصر متکلّم و شرایط جامعه و همچنین شوق اکثریت مردم در فهم صحیح از مباحث دین، در پیدایش مکاتب کلام اسلامی مؤثر بوده است. نبود آثاری مدون پیرامون بررسی مسائل، روش و ساختار کلامی در مقایسه میان متکلمین عقل گرا و نقل گرا در کلام اسلامی منجر به بررسی گزینش کتب کلامی شیخ مفید، فاضل مقداد و علامه مجلسی در فصل اول و توصیف و تحلیل روش و مسائل و ساختار کلامی آن ها در فصول دیگر شده است. گزینش روش متناسب با موضوع، تصویر عقلائی از صفات الهی، تقسیمات موضوعی و ... از موارد اتفاق و غلبه کاربرد استدلالات عقلی در تجزیه مسائل، کیفیت و کمّیت آن، میزان پردازش و ... از اختلافات شیخ مفید و فاضل مقداد با علامه مجلسی، از جمله نتایج حاصل از این نوشتار است.

مساله «اراده الهی » ازجمله مباحث کلام اسلامی است که همیشه مورد توجه متکلمان مسلمان بوده است از این رو ما در این پژوهش به بررسی تطبیقی مساله اراده الهی از دیدگاه سه تن از متکلمان مدرسه حله یعنی خواجه نصیر الدین طوسی، علامه حلی، فاضل مقداد وسه تن از از متکلمان مدرسه اصفهان یعنی علامه محمد باقر مجلسی، فیاض لاهیجی، قاضی سعید قمی در مساله اراده الهی خواهیم پرداخت ودر نهایت مشخص خواهد شد که علی رغم شباهت های این دو حوزه فکری در این مساله یعنی «مرید بودن خداوند»«عدم تجانس اراده خداوند با اراده انسانی»«غیرعلم وقدرت دانستن اراده »وهمچنین پذیرش اراده به معنای «علم به مصلحت»اختلافاتی در این مساله بین دوحوزه فکری مشهود است که می توان به «مخصص بودن »«زاید بودن اراده بر داعی »و«عینیت صفات با ذات »در مدرسه حله وتقسیم اراده به «عزم وحتم»،تفاوت قائل شدن بین «اراده»و«مشیت»، «جزءصفات فعل دانستن وحادث بودن اراده الهی در مدرسه اصفهان اشاره نمود. اما آنچه سبب بروز این اختلاف دیدگاه در این دو حوزه فکری شده است تفاوت در نگاه معرفت شناسی آنهاست چرا که رویکرد متکلمان در مدرسه حله در قبال «اراده الهی »رویکردی فلسفی است در مقابل متکلمان مدرسه اصفهان علاوه بر رویکرد فلسفی رویکردی نص گرایانه را دنبال می کنند.