جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ملاصدرا به‌عنوان یکی از حکیمان متأله در سنت فلسفه اسلامی و پلانتینگا به‌عنوان فیلسوفی خداباور در ساحت تفکر فلسفه غربی، هرکدام با مبانی و تئوری‌های خاصی به تحقیق و تدقیق درباره مسئله شر پرداخته‌اند. ملاصدرا با استفاده از مبانی اصالت وجود و عدمی دانستن شرور، احسن بودن نظام خلقت و غلبه خیرات بر شرور، سعی کرده تا این مشکل را حل نماید. پلانتینگا نیز با دفاع مبتنی بر اختیار، اثبات می‌کند مسئله شرور با وجود خداوند در تناقض نیست. این دو متفکر علیرغم اعتقاد به اصل وجود خدا و قبول قدرت مطلق، خیریت محض و عالم مطلق بودن خداوند و اختیار انسان، در نهایت خلق شرور در عالم را پذیرفته‌اند. در پژوهش حاضر تلاش ‌شد تا با استفاده از آیات قرآن کریم و روایات معصومین، راه حل‌های جدیدی برای رفع معضل شر ارائه و با مهم‌ترین راه حل‌های دو فیلسوف مذکور مورد مقایسه قرار گیرد.

بر اساس بررسی و تحلیل دو نظریة مهم اعتما‌دگرایی فرایندی آلوین گلدمن و فضیلت‌محور آلوین پلنتینگا، می‌توان صورت‌بندی کلّی‌ای از نظریه‌های اعتمادگرایانه ارائه داد و بر این اساس وجوه تمایز این نظریه‌ها از نظریه‌های درون‌گرایانه و سایر نظریه‌های برون‌گرایانه را تعیین کرد. مؤلفه‌های مشترک نظریه‌های اعتمادگرایانۀ فرایندی گلدمن و فضیلت‌محور پلانتینگا عبارت‌اند از: مؤدی به صدق بودن، عدم لزوم آگاهی فاعل شناسا به ماهیت باور، جایگزینی ارزشمند بودن فرایند و ابزار ادراکی باور به جای ارزشمند بودن باور، ناوظیفه‌گرا بودن، توجه به عوامل معرفتی و غیرمعرفتی بیرون از باور، توجه به ویژگی‌های فاعل شناسا و محیط شکل‌گیری باور، وسعت دامنة معرفت، اجتماع محور بودن و نتیجه‌گرا بودن. نظریه‌های اعتمادگرایانه با این شاخص‌ها از دو دسته نظریه‌های درون‌گرایانه و سایر نظریه‌های برون‌گرایانه متمایز می‌شوند. درعین حال باید توجه داشت که نظریه‌های اعتمادگرایانه با اخذ مؤلفه‌های هنجارمندی، نظام صدق ساز، مطابقت با واقع و باورهای پایۀ خطاپذیر به برخی از نظریه‌های مبناگرایانه گرایش پیدا می‌کنند. نظریة پلنتینگا با لحاظ مؤلفه‌هایی- همچون فضایل معرفتی، موفقیت و تکامل- مشابه نظریه‌های مبتنی بر فضیلت است و نظریة گلدمن با در نظر گرفتن ارتباط علّی امر واقع با باور، به نظریه‌های طبیعت‌گرایانه نزدیک می‌شود.

معرفت شناسی اصلاح شده به عنوان مکتبی نوپا در فلسفۀ دین با انتقاد از مبناگروی کلاسیک و مدرن در باب معیار معقولیت باورهای دینی مدعی است باور به وجود خداوند، با صرف نظر از موفقیت یا عدم موفقیت براهینی که برای اثبات وجود خداوند ارائه شده­اند؛ همچنان می­تواند معقول باشد. ادعا شده است که معرفت شناسان اصلاح شده به میزان قابل توجهی از توماس رید (1796-1710) فیلسوف اسکاتلندی قرن هجدهم متأثر بوده­اند. هدف این نوشتار این است که میزان صحت این ادعا را با پرداختن به مبانی معرفت شناسی اصلاح شده در آثار پلنتینگا، ولترستورف و آلستون، و نیز مطالعۀ مکتوبات رید و مقالات و کتبی که دربارۀ او نوشته شده است از یک سو، و تحلیل و تطبیق میان آنها از سوی دیگر بررسی کند. نتیجه این بررسی این است که هر چند معرفت شناسی اصلاح شده در مبانی معرفت شناسی عام از رید متأثر بوده است، اما به عنوان یک معرفت شناسی دینی نمی­توان ادعای اصلی این مدرسه یعنی پایه بودن باور به خداوند را به راحتی به رید منسوب کرد.

در قالب پی دی اف

اعتقادات بنیادی‌ترین رکن معرفت دینی است. از این رو علم کلام نیز به عنوان دانشی که استنباط، تبیین، تنظیم، اثبات و دفاع از آموزه‌های دینی را عهده‌دار است، همواره مورد توجه اندیشمندان مسلمان بوده است. خاستگاه مباحث تازه کلامی در عصر حاضر، جهان غرب است. این مسائل در دهکده جهانی نیز به علت اوضاع فرهنگی و اجتماعی معاصر و ارتباط اندیشه‌ها از راه‌های گوناگون گسترش یافته است. اثر حاضر به پژوهش در زمینه پاره‌ای از مهم‌ترین مسائل جدید کلامی می‌پردازد. نویسنده تلاش کرده تا دیدگاه‌های مطرح در مورد اسماء و صفات الهی، وحی، تجربه دینی و خاتمیت و مسأله شر را بیان کند و با استفاده از آموزه‌های قرآن کریم و روایات، آن‌ها را ارزیابی کند.

الوین پلنتینگا درباره‌ی رابطه‌ی علم و دین دو رویکرد کلی دارد: تدافعی و تهاجمی. در رویکرد اول سعی می‌کند نشان دهد تعارض عمیق و جدی‌ای میان علم و دین وجود ندارد. اما در رویکرد دوم می‌کوشد که نشان دهد برخلاف نظر مشهور، میان علم و طبیعت‌باوری تعارض عمیقی وجود دارد. او استدلالی را با عنوان «استدلال تکاملی علیه طبیعت‌باوری» مطرح می‌کند. ایده‌ی اصلی استدلال او این است که احتمال اعتمادپذیربودن قوای شناختی انسان، با پذیرش توأمان طبیعت‌باوری و نظریه‌ی تکامل، اندک است و این شامل همه‌ی باورهایی می‌شود که قوای شناختی انسان تولید می‌کند، ازجمله باور به طبیعت‌باوری؛ لذا پذیرش هم‌زمان طبیعت‌باوری و نظریه‌ی تکامل معقول نیست، درحالی‌که این مشکل در پذیرش هم‌زمان خداباوری و نظریه‌ی تکامل وجود ندارد. استدلال پلنتینگا با واکنش‌ها و انتقادهای فراوانی مواجه شده است. ارنست سوسا با نوشتن دو نقد، از جمله‌ی این منتقدان است. او با ارجاع به دکارت و تمایزگذاشتن میان معرفت تأملی و غیرتأملی، اشکال پلنتینگا را اساساً ناظر به حوزه‌ی معرفت تأملی و نه غیرتأملی می‌داند و آن را نادرست تلقی می‌کند. ازنظر سوسا، از این جهت وضعیت خداباوری و طبیعت‌باوری یکسان است. در مقابل، پلنتینگا مشکل اصلی را در معرفت تأملی می‌داند و معتقد است خداباوری از این جهت بر طبیعت‌باوری ترجیح دارد؛ چراکه طبیعت‌باوری برخلاف خداباوری، با ناقض مواجه است.

در این مقاله نخست به این موضوع می‌پردازیم که چالش اصلی مسألۀ شر برای باور به خدای ادیان، وجود وضعیت‌های ناگوار در عالم نیست بلکه وجود شرور گزاف است؛ یعنی تحقّق وضعیت‌هایی در جهان که بیش از سودمندی، ناگواری ایجاد می‌کنند. سپس با توضیح تفاوت منظر زمان‌مند و منظر سرمدی، میان شرور ظاهراً گزاف و شرور واقعاً گزاف، تمایز قائل می‌شویم و از این مدّعا دفاع می‌کنیم که شناخت قسم دوم با توجه به محدودیت منظر زمان‌مند ناممکن است و از این ‌رو استدلال له یا علیه وجود این نوع از شرور امکان‌پذیر به ‌نظر نمی‌رسد. پس از آن، چهار تقریر مشهور از مسألۀ شر را بررسی می‌کنیم و نشان می‌دهیم که وجود شرور گزاف، که روی دیگر سکۀ نبود خدای کامل مطلق است، به ‌شکل پیش‌فرض‌های آشکار یا نهان به این استدلال‌ها وارد شده است و از این ‌رو نتیجۀ مورد نظر از ابتدا در آن‌ها مفروض بوده است. ضمن اینکه توسّل خداباوران به منظر سرمدی خداوند، عقیدۀ ایشان دربارۀ نبود شرور گزاف را پذیرفتنی می‌سازد. مدعای اصلی این نوشتار این است که مسألۀ شر قابل فروکاست به مناقشه دربارۀ گزاف‌ بودن یا نبودن ناگواری‌های عالم است و داوری دربارۀ این مناقشه به دلیل محدودیت منظر زمان‌مند مقدور نیست، بنابراین استدلال علیه وجود خدای ادیان از طریق شرور، نیازمند اثبات درستی یا محتمل‌ بودن تحقق شرور گزاف در عالم است و در غیر این ‌صورت نتیجۀ ‌آن فراتر از مفروضات نخواهد بود.

اگر بر مبنای این فرض که فروع یک نظریه باید با اصل آن سازگار باشند به سراغ نسبت میان معرفت‌شناسی عام و معرفت‌شناسی دینی پلانتینگا برویم، درمی‌یابیم بسیاری از دعاوی مناقشه‌برانگیز پلانتینگا در قلمروی معرفت‌شناسی دینی (که به نظریه‌ی پایه‌بودن باور به خدا مشهور است) با معرفت‌شناسی عام او که در قالب نظریه‌ی تضمین یا ضمانت تبلور یافته است، ناسازگاری‌هایی دارد؛ به‌نحوی که به‌دشواری می‌توان پذیرفت دعاوی یادشده بتواند از نظریه‌ی تضمین یا ضمانت به دست آید. اهم موارد دلالت‌کننده بر ناسازگاری که در این مقاله بررسی شده‌اند، عبارت‌اند از: الف) نظریه‌ی معرفت‌شناسی عام پلانتینگا مدعی است با کارکرد صحیح قوای معرفتی می‌توان به باورهای به احتمال بسیار صادق دست یافت، ولی محصول کارکرد صحیح حس خداشناسی را باورهای یقینی و پایه می‌داند؛ ب) در معرفت‌شناسی عام، از ضمانت‌داشتن باور، صادق‌بودن آن را نتیجه می‌گیرد، ولی به‌زعم او، در باورهای دینی، صدق باور، ضمانت آن را به بار می‌آورد؛ ج) براساس نظریه‌ی کارکرد صحیح، اگر قوه‌ای فعلیت نیابد، کارکرد صحیح خود را از دست می‌دهد و به باور صادق مؤدی نخواهد بود، ولی در کارکرد حس خداشناسی احتمال دارد قوه‌ی فعلیت‌نیافته، کارکرد صحیح و طبیعی داشته باشد و به باور صادق مؤدی شود؛ د) ساختار تجربه‌ی دینی، از تجارب عام متفاوت است؛ ه) عنصر وضعیت مناسب در باورهای عام نقش بسزایی ندارد، ولی در باورهای دینی موجب تولید باور خطاناپذیر می‌شود.

پرسش از «عقلانیت باور دینی» ذهن دین‌پژوهان، به‏ویژه بسیاری از فلاسفه دین را به خود معطوف کرده است. زمینۀ طرح این پرسش، مخصوصاً «معقولیت باور به خدا» را باید در مغرب‏زمین جست‏وجو کرد. به چالش کشیده‌ شدن مفاهیم بنیادین دینی، در کنار نارسایی برخی مفاهیم فلسفی، بسترساز تضارب آرا درباره اعتبار عقلانی باورهای دینی گردید. سؤال محوری در اینجا این است که: آیا اساساً یک باور دینی - و به طور خاص باور به خدا - می‌تواند معقول باشد یا این باور را باید بر مبنای دیگری تبیین نمود؟ در پاسخ به این پرسش، تلاش‌های بسیاری از سوی آن دسته از فلاسفه غربی که دین یکی از دغدغه‌های اصلی تفلسف آنها بوده، و نیز فیلسوفان برجسته مسلمان انجام شده است، که از جمله آن می‌توان به آلوین پلانتینگا و علامه طباطبائی اشاره نمود. رسالت نوشتار فرارو، بررسی تطبیقی موضوع فوق و ارائه ادّله و نوع یا الگوی عقلانیتی است که این دو فیلسوف از باور دینی ارائه می‌دهند. در این مقاله از روش کتابخانه‌ای با بهره‌گیری از دو عنصر توصیف و تحلیل برای بررسی تطبیقی آرای علامه و پلانتینگا استفاده شده است. بخش اول این مقاله، راهکارهای پلانتینگا را در پاسخ به منتقدان باوری دینی مورد توجه قرار داده است و در بخش دوم، دیدگاه علامه و مدل وی از عقلانیت باور دینی بررسی می‏شود. پایان‏بخش این نوشتار نیز به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری مقایسه‌ای دیدگاه‌های این دو اندیشمند اختصاص یافته است.

اعتمادگروی یکی از نظریه­های توجیه برون­گرو است که به اعتقاد برخی از معرفت‌شناسان، می­توان برای اجتناب از شکاکیت بدان توسل جست. پلنتینگا برآن است که اعتمادگروی تنها در صورتی می­تواند مانع شکاکیت گردد که با طبیعت­گروی مابعدالطبیعی، مادیگری و تبیین مبتنی بر تکامل، ترکیب نشود؛ زیرا به اعتقاد وی حاصل چنین ترکیبی این خواهد بود که همۀ تولیدات قوای ادراکی، از جمله خود طبیعت­گروی، در معرض شکاکیتی افراطی قرار گیرد و طبیعت­گرو عقلا ناگزیر گردد پیش‌فرض اعتمادپذیر بودن قوای ادراکی را رها کند. پلنتینگا اعتمادپذیری قوای ادراکی را به ترکیب آن با فراطبیعت­گروی مابعدالطبیعی منوط می­کند و معتقد است که تنها پیروان ادیان ابراهیمی می‌توانند در سایۀ اعتقاد به خدایی که ما را بر صورت خویش آفریده است، مدعی اعتمادپذیری قوای ادراکی خود باشند. پژوهش حاضر، ضمن وصول به این‌نتیجه که پلنتینگا به‌خوبی توانسته است ناکاستی­های طبیعت­گروی و مادی­گروی را در توجیه جلوه­های متنوع حیات به تصویر کشد، این نقد را نیز بر پلنتینگا وارد می­داند که وی مرتکب نوعی دور دکارتی شده است.