جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این نشست بدون حضور مخاطب و در صفحه اینستاگرام مرکز فرهنگی شهرکتاب به آدرس ketabofarhang@ بصورت زنده پخش شد. لازم بذکر است کلیه نشست‌ها و درس‌گفتارهای مرکز فرهنگی شهرکتاب بدون حضور مخاطب و بصورت مجازی برگزار می‌شود.

هر عارفی با توجه به مقامی که در آن قراردارد و احوالی که بر او واردمی­شود، مواجید عرفانی و دریافت­های درونی ویژه­ای دارد، هنگامی که این دریافت­ها را در قالب زبان می­ریزد، زبان او متناسب با همان دریافت­­ها شکل­می­گیرد، که این امر، زبان آن عارف را با دیگر عارفان متفاوت­می­کند و حتی زبان خود این عارف نیز در بافت­های موقعیتیِ گوناگون، متفاوت می­شود. بنابراین زبان عرفانی دارای بافت­های گوناگون است که در هر بافت نشانه­ها کارکرد و بارِ ارزشی ویژه­ای دارند که با کارکرد و بارِ ارزشی همان نشانه در بافت­های دیگر متفاوت است. به همین دلیل برای بررسی دقیق و علمی زبان ادبی عرفانی باید نشانه­ها و کارکرد آن­ها را شناخت. نشانه­شناسی یکی از روش­های نوین نقد ادبی است که به تحلیل نشانه­ها در کلیت متن می­پردازد. این قلم می­کوشد واژة زاهد را به­عنوان یک نشانه در زبان عرفانی عطار با استفاده از روش نشانه­شناسی بررسی­کند. برای این منظور ابتدا نشانه زاهد را بر روی محور جانشینی تحلیل­کرده و سپس نشانه­های متقابل آن را یافته و شبکۀ هم­تراز آن را تشکیل داده­است و از این طریق به تفسیرهای مختلف این نشانه در بافت­های گوناگون زبان وی رسیده­است.این پژوهش نشان­می­دهد که نشانۀ زاهد در زبان عرفانی عطار در سه گفتمان متفاوت جای­گرفته­است. عطار در هر یک از این گفتمان­ها، رویکرد خاصی نسبت به این نشانه­ داشته و بارِ ارزشیِ متفاوتی به آن داده­است که نشان­دهندۀ حضور عطار در منازل گوناگون عرفانی است.

یکی از مقاطع تقابل عقل و عرفان، رویکرد شریعت‌گرای برخی علما و عرفا با رویکرد خردگرای برخی حکما و فلاسفه در قرون پنجم تا هفتم است. این تقابل به‌صورت تعارض­ های علمی و عقیدتی نامحسوس و عمیقاً اثرگذار، در زیر پوست خشن تاریخ آن قرن‌ها در جریان بود و برخی از فلاسفه و عرفا نمایندة دو جبهه آن تلقی می‌شدند. هدف این تحقیق، واکاوی تشابهات و تباین­ های دو جریان فکری متقابل سینوی و عطاری است که نمایندگان دو رویکرد یادشده بودند. این پژوهش با طرح پیش‌فرض هدفمندی تصنیف و تألیف رسالات نمادین سلوک مرغان، تباین­های محتوایی رسالةالطیر ابن‌سینا و منطق‌الطیر عطار را بررسی می‌کند. پس از نقل اختصاری متون معارض، موارد تباین و تقابل معرفی و شرح، علل و عوامل منجر به بروز تقابل‌ها بیان شده است. مغایرت در تلقی از جان و هبوط آن در جسم، رویکرد به ضرورت رهبری، نگاه به قوانین علمی و نفی منطق و علیت، تباین رویکرد به تعامل ملک مرغان با مرغان سالک، درون‌گرایی و شناخت برون‌گرای علمی-فلسفی، اختلاف‌نظر در شمار سالکان واصل به مقصد و توفیق برای دیدار حضرت ملک، تعارض در سنجش سلوک شناخت‌شناسانه به وسیلة عقل و عشق، از یافته‌های این تحقیق‌اند که می‌توان آن‌ها را بازنمایی مبانی تقابل تاریخی عرفان شریعت‌مدار با عرفان مبتنی بر خردورزی فلسفی تعریف کرد.

قصۀ هبوط روح انسان به جهان، اسارت در جسم و جهان و عروج دوباره به ملکوت اعلی، قصۀ مکرر سنت عرفانی ماست. عرفا با تکیه بر تفسیر آیات قرآن کریم بر این باورند که روح انسان قبل از هبوط به تن و جهان، عشق الهی را درک کرد اما با هبوط از بارگاه حق تعالی دور ماند و اسیر جسم و جهان شد. جسم با هوای نفس گرایش به جهان و مادیات جهانی یافت اما جان با درک عشق الهی، به فکر عروج دوباره به عالم علوی شد، ناگزیر تقابل‌ بنیادی میان جان و تن شکل گرفت. در دوره‌های مختلف، عارفان با شیوه‌ها و شگردهای گوناگون این قصه را تکرار کرده‌اند؛ تمثیل‌سازی شگرد بلاغی و بینامتنیتی در بازگویی این تقابل است. در این مقاله با بررسی چندین تمثیل برجسته در این موضوع، تمثیل‌‌سازی این تقابل در کشف‌ الاسرار میبدی، مثنوی‌های عطار و مثنوی مولوی با هدف کشف روابط بینامتنیتیِ تمثیل‌های این تقابل در متون عرفانی بررسی شده است. نتایج بررسی نشان داد بینامتنیت آگاهانه، ارتباط فرامتنی و مناسبات پیش‌زمینه‌ای در تمثیل‌سازی این تقابل وجود دارد که با سه رویکرد بینامتنیت صریح و آشکار، بینامتنیت غیرصریح و پنهان و بینامتنیت ضمنی، تمثیل‌ها تکرار، بازپروری و با تغییرات جزئی و کلی در ساختار و محتوا آمده است. میبدی با تمثیل از سنت عرفانی ماقبل خود استفاده کرده و عطار و مولوی از کشف‌ الاسرار بهره برده‌اند. مولوی هم علاوه بر کشف‌ الاسرار از تمثیل‌های عطار بهره برده است.

«تساهل» و «تسامح» به معنای مدارا و تحمل عقاید و رفتار مخالف است. عارفان با تمسک به قرآن و احادیث، همواره به دنبال ایجاد جامعه‌ای بودند که در آن انسان‌ها با هر دین و مذهب، در کنار هم با صلح و آرامش زندگی کنند و به هم عشق بورزند. آنها کوشیده‌اند جامعهٔ بشری را از سخت‌گیری و تعصّب و کج‌راهه‌هایی که به خصومت و دشمنی ملت‌ها منتهی می‌شود، نجات دهند. همچنین، بیشتر اختلاف ملت‌ها را ناشی از خیالات و تصورات باطل از یکدیگر و نسبت‌های ناروایی می‌دانند که ظاهربینان بر مذاهب دیگر بسته‌اند که خود نشان از سوء‌برداشت‌ها و درک‌نکردن حقیقت است. این پژوهش با بررسی مثنوی‌های عطار بر آن است تا با توجه به جریان‌های فکری، دینی و مذهبی عصر و محیط زندگی عطار، رویکرد او به تساهل و تسامح را بیان کند و نشان دهد که عطار تفاوت ادیان و مذاهب را مهم نمی‌دانست و ضمن دعوت همگان به دوری از تعصب در دین و مذهب، آنها را به صلح و دوستی و تلاش در کسب فضیلت‌های انسانی فرا می‌خواند. بدین‌منظور، پس از اشاره به معانی لغوی و اصطلاحی «تساهل» و «تسامح» و بررسی مبانی آن در غرب و اسلام، تساهل و تسامح دینی از لحاظ عرصه و قلمرو بر پایه چهار مثنوی عطار (منطق ‌الطیر، مصیبت‌نامه، الاهی‌نامه و اسرارنامه) بررسی، و عوامل برجسته اعتقاد به این اصل مهم از منظر عطار ریشه‌یابی می‌شود.

عمق سخنان حلاج از یک‌سو، رازگونگی و بیان‌ناپذیری آن از سوی دیگر موجب‌ شده عارفان در بازتاب احوال او به زبانی خاص متوسل شوند. در این میان استعاره از نظر قابلیت‌های تصویرگری و انتقال، مهم‌ترین ابزار زبانی در ذکر تجربه‌های بیان‌ناپذیر عارفان‌ بوده‌ است. استعاره‌های تصویری در تنگنای حروف به کمک عارف آمده تا او بهتر بتواند تجارب عرفانی، مفاهیم درونی و انتزاعی را بیان‌ کند. مقالۀ حاضر، درصدد است تا نشان ‌دهد عارفان به‌ویژه عطار و هجویری، تجارب معنوی و شخصیت پیچیدۀ حلاج را با چه سازوکاری مفهوم‌سازی می‌کنند. این بررسی نشان‌ می‌دهد که عطار برای نشان‌ دادن جهان عرفانی حلاج بیش از هجویری از مفاهیم استعاری بهره‌ گرفته ‌است. برای دست‌یابی به این اهداف با استفاده از شیوة توصیفی ـ تحلیلی و مبتنی بر داده‌های کتابخانه‌ای به موضوع پرداخته شده است. نتیجه آنکه طرح‌وارۀ حرکتی بیش از دو طرح‌وارۀ دیگر به‌کارگرفته‌شده و به کمک آن مفاهیم انتزاعیِ شوق، تصوف، وصال، معرفت، رضا، شوق و ... بازنمایی ‌شده ‌است. بنابراین، طرح‌وارۀ حرکتی، طرح‌وارۀ غالب است که نشان می‌دهد، عارفان هستی را در جوششی مداوم و پویشی متکامل می‌دانند. ضمن اینکه سبک هنری‌ و عارفانه‌تر عطار در مقایسه با هجویری آشکار می‌شود.

تبویب مراحل سیر و سلوک از مباحث مطرح در میان کتب صوفیه است. با وجود اینکه نشانه‌گذاری مسیر سلوک، ‌پیشینه‌ای به بلندای تاریخ اسلام دارد، اما درمیان صوفیان، رواج این باب‌‌بندی به‌طور مشخص، از قرن دوم هجری بوده است. از همان اوان رواج عرفان، اختلاف باب‌بندی‌ها میان عرفا و چه بسا در تألیفات مختلف یک عارف هم دیده می‌شود. در این پژوهش تلاش ‌شده تا ضمن نشان دادن عوامل مؤثر در شیوۀ تقسیم‎بندی این باب‌بندی‌ها، به تبیین دلایل باب‌بندی و نهایتاً چگونگی تبویب آن پرداخته شود. به این منظور از میان آثار بنام عارفان، دو اثر مهم منطق‌الطیر عطار و منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری برای بررسی انتخاب شده‌اند و با روش توصیفی ـ تحلیلی، به مقایسۀ نحوۀ تبویب این دو اثر پرداخته شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد که مهم‌ترین عامل اختلاف در تبویب که باعث بروز تناقض در کلام و آثار صوفیان شده، تجارب متفاوت عرفانی، نحوۀ سیر و طریقت عرفانی، نوع مکتب و بینش فقهی و شرایط سیاسی اجتماعی است که باعث اختلافاتی چون شیوۀ نامگذاری، ترتیب مقامات، تعداد مقامات و... در عرفان شده است.

از روزگاران گذشته نماد و نمادپردازی شیوه­ای در بیان داستان­ها و اسطوره ­ها بوده ­است. زبان به­ عنوان بستری برای این نمادپردازی به ­شمار می­رفته­ است. حرکت اجتماعی- فرهنگی عرفان و تصوف نوعی زبان خاص را می طلبید تا فهم معانی عمیق آن برای کسانی که با این مفاهیم بیگانه­ اند، به ­آسانی میسّر نگردد. ابن ­سینا در رسالةالطیر خود و عطار در منطق ­الطیر از نمادهایی برای بیان مفاهیم ثانویه که خاص حوزۀ عرفان است بهره ­برده ­اند. مقالۀ حاضر به­شیوه توصیفی تحلیلی به بررسی مقایسه ‏ای انواع نمادها در دو متن یاد­شده­ می­ پردازد. نتیجه پژوهش حاضر بیانگر این است که ابن ­سینا و عطار هر دو از نماد برای بیان مفاهیم عرفانی بهره­ برده ­اند؛ به­ گونه­ ای که می­توان این دو اثر را داستان­هایی نمادین (سمبولیک) با رنگ عرفانی دانست. بیشتر نمادهای این دو اثر به ­ویژه منطق ­الطیر از جمله نمادهای وضعی (قراردادی) است. به ­این­ معنا که حاصل ابتکار و خلاقیت ابن­ سینا و عطار می­باشد. جدای ­از­این، می­ توان نمادهای سنتی (عمومی) را نیز در این دو اثر یافت.

معاد و زندگی پس از مرگ، همیشه رمزآلود و ناشناخته بوده و همین ناشناختگی، باعث ترس بیشتر از مرگ شده ­است، لذا برای روشن­ شدن جریان معاد و قیامت به­ عنوان یکی از مهم‌ترین بن‌مایه‌های شعر فارسی، ضروری ­است که علاوه ­بر کتب دینی به شناخت تفکر و اندیشۀ عارفان نیز پی­ ببریم. عطّار نیشابوری شاعر و عارف توانای ایرانی، تأمّلاتی بسیار عمیق دربارۀ معاد داشته که به شکل گسترده­ای در اشعار وی جلوه­ نموده­ است. پژوهشگر در این مقاله، پس از ارائۀ مقدّماتی در زمینۀ عرفان به عنوان راهی برای کشف حقایق به جایگاه و معانی معاد در فرهنگ ها و واژه­نامه­ های فارسی و عربی اشاره­ نموده و سپس به بازتاب معاد در شعر عطّار به ­عنوان یکی از چهره ­های برجستۀ عرفانی پرداخته‌است و ضمن معرفی دیدگاه وی دربارۀ معاد و قیامت به عوامل کامیابی یا ناکامی در آخرت پرداخته و مشخص ­نموده که قرآن کریم سرچشمۀ افکار دینی و مذهبی عطّار بوده­است.