جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این رساله ابتدا بطور مفصل به تاریخچه بحث توجیه عقاید دینی (ادله اثبات خدایا خداباوری) در فرهنگ های اسلامی و غربی پرداخته شد، سپس دیدگاه سه تن از متفکران مشهور، یعنی پاسکال، ویلیام جیمز، و استاد مطهری مورد بررسی قرار گرفته است. پاسکال جزء ایمانگرایانی است که معتقد است دل برای خود دلایلی دارد که عقل از درک آن عاجز است. او شرطیه ای راپیشنهاد می کند که در پرتو آن شخص معتقد به گزاره خدا وجود دارد سود بی نهایتی را از آن خود می کند. در ایمانگرایی پاسکال می توان به ضعف هایی از جمله مصلحت اندیشانه بودن ایمان و.... اشاره کرد. تفسیر ویلیام جیمز از اعتقاد دینی بی شک مبتنی بر تفسیر ایشان از پراگماتیسم و مبانی معرفت شناختی آن است. در تجربه گرایی مورد نظر جیمز، حقیقت آن است که دارای فائده عملی باشد و به میزانی که این فائده از اعتبار برخوردار است. اعتقاد دینی هم توجیه پذیر خواهدبود. از طرف دیگر نمی توان از فوائد روان شناختی دینداری صرف نظر کرد. بنابراین حتی اگرخدایی هم نباشد باور به او که سودی بی نهایت دارد معقول به نظر می رسد. اما در نگاه استادمطهری ایمان دارای دو رکن معرفت و تسلیم است که از یک طرف پذیرش یکی بدون دیگری ایمان حقیقی نیست و از طرف دیگر متعلق چنین معرفتی از عینیت برخوردار است. انسان درپرتو عقل، معرفت لازم را نسبت به خداوند و هستی بخش به دست می آورد اما معرفتی که با تسلیم و خضوع همراه نباشد حق نما نخواهد بود. ایشان در طرح مباحث دینی دنباله رو حکمای اسلامی قبل از خود و به ویژه ملاصدرا وعلامه طباطبایی است که بر حسب مرسوم بیشتر مباحثشان پیرامون اثبات وجود خداست، نه معقول نشان دادن باور دینی. استاد مطهری اعتقاد دینی را اموری مطابق فطرت می داند و با بینش قرآنی خود همه انسانها را حق طلب معرفی می کند و نیز نظریه اخلاقی کانت را با تفسیری جدید و با تمسک به برهان فطرت و نظریه پرستش معتبرمی داند. به این ترتیب فلاسفه متأخر اسلامی و به ویژه مطهری به جای توجیه باور دینی و معقول جلوه دادن آن از طریق عقل عملی، بیشتر به دلایل اثبات محوری ترین اعتقاد دینی یعنی وجودخدا از طریق عقل نظری پرداخته اند، اما در میان فلاسفه غربی به ویژه پاسکال و جیمز، عمده مباحث حول محور معقول جلوه دادن باور دینی بوده است، نه اثبات حقانیت وجود خدا.

اگر در صدق اعتقادات دينی دچار شک شويم، در عمل بين دين داری و بی دينی، بايد کدام يک را انتخاب کنيم؟ پاسکال، با توجه به منافع احتمالی بی شماری که در دين داری وجود دارد، به لزوم دين داری رای می دهد. در نقطه مقابل، طبق مبنای قائلان به اصل برائت و تعميم متعلق شک آن که شامل شک در اعتقادات هم بشود، دين داری الزامی نيست. به نظر می رسد با توجه به تنوع اديان و تعارض احکام و عقايد آنان که هر يک ديگری را بر باطل می داند، به هنگام شک در حقانيت يک دين از بين اديان، نه تنها عقل به برائت حکم می کند بلکه احتياط در بی طرف ايستادن است. تنها راه درست، تاکيد بر عقل نظری و اثبات عقلی متعلقات ايمان است.

در یک تقسیم‌بندی کلان، دو گونه فلسفه‌ی دین داریم: فلسفه‌ی دین واقع‌گرا و فلسفه‌ی دین ناواقع‌گرا. دان کیوپیت متأله انگلیسی، معتقد است دوران شکوفایی واقع‌گرایی افلاطونی سپری شده است و ایمان دینی باید مدرنیزه شود. او معتقد است هیچ واقعیت الاهیاتی عینی و ثابت و معقولی در بیرون وجود ندارد تا به مدد آن بتوانیم نظریه‌هایمان را بیازماییم. ما در این مقاله که در پی نقد و بررسی آرای ناواقع‌گرایانه‌ی الاهیاتی دان کیوپیت است، پس از مروری بر پیشینه‌ی نگاه ناواقع‌گرایانه به دین، به تشریح دیدگاه ناواقع‌گرایانه‌ی دان کیوپیت پرداخته‌ایم. پس از آن، به نقد و بررسی آرای وی می‌پردازیم. در این بخش بر آنیم تا ضمن نقد آرای ناواقع‌گرایانه دان کیوپیت، به نقد مبانی و پیامدهای منفی ناواقع‌گرایی دینی نیز اشاره کنیم. بخش پایانی را نیز به نتیجه‌گیری اختصاص داده‌ایم.

در دوران معاصر، می‌توان سه کلان‌الگوی خداباوری را دنبال کرد. این سه کلان‌الگو عبارت‌اند از: ایمان‌گرایی، قرینه‌گرایی، عمل‌گرایی. هر ‌یک از این سه کلان‌الگو متضمن الگوهایی است. ایمان‌گروی سه نظریه عمده را شامل می‌شود که بر‌ اساس آن‌ها، ایمان در تعارض با استدلال عقلانی، بی‌ارتباط با استدلال عقلانی یا بی‌نیاز از استدلال عقلانی است. قرینه‌گرایی دو نظریه عمده قرینه‌گرایی برهانی و قرینه‌گرایی استقرایی (احتمالاتی) را در‌ بر ‌می‌گیرد. عمل‌گرایی نیز مشتمل بر دو نظریه عمل‌گرایی آخرت‌محور و عمل‌گرایی دنیا‌محور است. مراجعه به آرای فیلسوفان مسلمان و باز‌سازی آن‌ها به زبان جدید هم‌سخنی با نظریات معاصر را برای ما ممکن می‌کند؛ مثلا با تأمل در اندیشه‌های ابن سینا می‌توان به باز‌سازی دیدگاه او در قالب قرینه‌گرایی برهانی و با تأمل در اندیشه‌های ملا‌صدرا می‌توان به بازسازی دیدگاه او در قالب ایمان‌گرایی از نوع سوم اقدام کرد. همچنین توجه به آرای غزالی امکان بازسازی آن‌ها را در قالب عمل‌گرایی به ما می‌دهد. فهم دقیق الگوهای خداباوری در دوران معاصر و تلاش برای بازسازی نظریات فیلسوفان مسلمان این امکان را به ما می‌دهد که در مواجهه با الحاد و الگوهای مختلف آن نیز به‌خوبی عمل کنیم.

قرآن، پیشوایان دینی و اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان، بارها به استدلالی پرداخته اند که با برانگیختن خوی تجارت پیشگی، آدمیان را به سوی ایمان فرا می خواند. این پرداخت اقناعی یا جدلی، کفه ایمان را در ترازوی مصلحت سنجی آدمیان، سنگین تر از کفه کفر نشان می دهد؛ زیرا انسان ها به هنگام داوری میان گزاره ها، به گزینشی روی می آورند که دربردارنده بیشترین مصالح و کم ترین زیان برای آنان باشد. بر این اساس چون کافران به این سنجش می پردازند، ناگزیر از پذیرش گزاره های دینی خواهند بود؛ زیرا حتی احتمال صدق آنها نیز می تواند بیشترین و پایدارترین مصالح را برای آنان برآورد و دشوارترین خطرها را از آنان دور سازد. این استدلال می تواند کافران را با تردید روبه رو ساخته و زمینه مناسبی برای حاکمیت ایمان مبتنی بر برهان فراهم آورد.این شیوه استدلال، شخص جاهل و شکاک میان ایمان و بی ایمانی را در مقام عمل نیز از سرگردانی خارج می سازد؛ هم چنانکه در هنگامه های شک و آشفتگی فکری بر دلگرمی مومنان نیز خواهد افزود.

علم از نظر معرفت‌شناسان عبارت است از باور صادق موجه. درباره‌ی صدق سه نظریه‌ی اصلی وجود دارد که عبارت است از: نظریه‌ی مطابقت؛ نظریه‌ی سازگاری؛ نظریه‌ی عمل‌گرا. نظریه‌های در باب توجیه را می‌توان به دو دسته‌ی درون‌گرایی و برون‌گرایی تقسیم کرد. نظریه‌های عمده‌ی درون‌گرایی عبارت‌اند از: نظریه‌ی مبناگرایی؛ نظریه‌ی انسجام‌گرایی. در نظریه‌های توجیه برون‌گرایی، باورکننده ملزم به داشتن بینه نیست و توجیه، به عوامل بیرون از باورکننده مربوط است؛ مانند نظریه‌های اعتمادگرایی و احتمال‌گرایی. استدلال شرطیه‌ی غزالی که استدلالی است در باب پذیرش باور به وجود خدا و معاد، در مقام صدق، نظریه‌ای عمل‌گراست و در مقام توجیه، از نظری مبناگراست؛ چراکه معرفت یقینی در این استدلال، همان معرفت خود موجه و پایه است. از نظری، برون‌گراست؛ زیراکه به عوامل بیرون از فاعل شناسا برای توجیه باور، مثل فرآیند حصول باور، ساحت ارادی‌عاطفی و وضعیت عقلانی باور توجه دارد.

در این پژوهش به نقد و بررسی ایده سه تن از ایمان گرایان - پاسکال، جیمز و کی یرکگور پیرامون مسئله ایمان، و باور به خدا بر مدار مقاله باور بدون دلیل تألیف جی. ال. مکی پرداخته شده است. هر سه اندیشمند بر آنند که کنکاش درباورهای دینی به کمک عقل و برهان ما را به بن بست می رساند. زیرا این قلمرو، عرصه جولان و شکوفایی عقل و منطق نیست. عقل انسان به جهت محدودیت و گناه آلودگی اش و همچنین تناقض آمیز بودن متعلق ایمان توان تبیین و حل مسأله وجود خدا را ندارد. بلکه ما به این امور بدون هیچگونه برهان عقلی، صرفا ایمان می آوریم.اما در پاسخ به اینکه اصلا چرا ایمان آوریم، هر کدام شیوه ها و توجیه هایی ارائه داده اند که حاصلش این است که چون ایمان به خدا، بی نهایت نفع، خیر، سعادت و کمال آدمی را در بر دارد،پس هر که در پی این اهداف زندگی می کند، باید ایمان آورد. پاسکال استدلالی اقناعی با عنوان شرطبندی را مطرح می کند. با این بیان که شرط بستن بر وجود خدا در صورت برد، بی نهایت سود به دنبال دارد و حال آنکه چیزی هم از دست داده نمی شود. اما شرط بستن بر عدم خدا درصورت باخت خسران ابدی در پی دارد و در صورت برد سود چندانی به دست نمی آید. پس ایمان به خدا، عملی معقول و موجه است. جیمز، با اعمال شیوه پراگماتیکی در معنایابی و صدق گزاره ها، گزاره خدا وجود دارد را معنادار و حقیقی ارزیابی کرده، باور به آن را موجه می داند.زیرا در باور به این گزاره سود و منفعت عملی و صلاح باورمند نهفته است. کی یرکگور که اگزیستانسیالیستی می اندیشد، از همین منظر به این مسأله می نگرد. وی بر این باور است که آنچه مناسب تفکر اگزیستانسیالیستی است - یعنی احساس مسؤولیت، تحقق فردیت و هستی خویش، رهایی از و هم و پندار، اعمال اراده و گزینش و... - پژوهش انفسی است. قطع و یقین و حقیقت در سیر باطنی است.

بلز پاسکال یکی از نوابغ و اندیشمندان بزرگ جهان غرب است که برهان شرط بندی را در بحث خداشناسی طرح کرده است. وی پس از تبیین دلایل نظری و عملی، اصل عملی عقلایی را پایه گذاری می نماید و به کمک آن برخی تصمیم گیری های انسان را به صورت فرمولی توجیه می کند. سپس از این قاعده عقلایی در حوزه دین برای اثبات لزوم دینداری بهره می برد. این پژوهش پس از تبیین دلیل او، در دو بخش دلایل نظری و عملی و قاعده عقلایی وی و نیز استفاده از آن در بحث خداشناسی یا لزوم دینداری به ارزیابی آن می پردازد