جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فهم معنای قرآن کریم به عنوان معجزه جاوید پیامبر اکرم (ص) همواره از زوایای گوناگون مورد توجه قرآن پژوهان قرار گرفته است. برخی در رابطه با نقش عقل در فهم معنا و مفهوم متن قرآن راه افراط در پیش گرفته و همانند مجسمه و حنابله عقل را تعطیل و تمسک به ظاهر را در فهم قرآن حجت دانسته­اند و گروهی دیگر از جمله برخی نومعتزله راه تفریط پیموده و با بشری خواندن وحی، بر آن شدند تا قرآن را با عقل بشری محک زنند. سؤال پیش رو این است که علامه طباطبایی و نصر حامد ابوزید در کدام طیف قرار می­گیرند و در فهم متن قائل به چه منزلتی برای عقلند؟ پژوهش حاضر بر آن است که علامه طباطبایی با اتخاذ راهی بین افراط و تفریط با پیش فرض الهی بودن متن، الفاظ و معانی قرآن کریم، عقل را در خدمت وحی می­داند نه ملاک فهم آن. این در حالی است که ابوزید با پیش فرض الهی بودن مبدأ وحی، قائل به بشری بودن الفاظ و معانی قرآن و تاریخمندی آن بوده، عقل را ملاک فهم قرآن قرار داده است.

مسئلة اصلی پژوهش حاضر، بررسی روش‌شناسی تأویلی نصر حامد أبوزید، متفکر و نواندیش معاصر مصری است. پروژه فکری این اندیشمند مسلمان، نوعی از تاریخ‌نگاری تأویل در اسلام و در چهارچوب مطالعات زبان‌شناختی است که از خلال چنین رویکردی، دیدگاه خود را در خوانش متون دینی اتخاذ می‌نماید. با توجه به تأثیری که وی بر مطالعات ادبی- انتقادی در کشورهای عربی-اسلامی داشته است، هدف از انجام این پژوهش بررسی رویکرد تأویلی این اندیشمند در خوانش متون دینی است که نتیجه چنین مطالعه‌ای، به فهم ریشه‌های اندیشمندی او و الزامات و دلالت‌های افکار او در ساحت‌های گوناگون فکری کمک خواهد نمود. روش انجام این پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. در این نوشتار، نخست به زمینه‌های شکل‌گیری روش‌شناسی وی و سپس به پیش‌فرض‌های نظری رویکرد تأویلی او پرداخته‌ایم و در ادامه، ابعاد مختلف روش‌شناسی او را توضیح داده و به این نتیجه ره سپردیم که ابوزید، در ارائة اندیشه‌ها و دیدگاه‌های تأویلی خود مبتنی بر تاریخ تأویل در تمدن اسلامی (مخصوصاً در میان جریان‌های کلامی همچون معتزلیان و اشاعره و عرفانی همچون محیی‌الدین ابن عربی) از یک سو و و بازشناسی جریان‌های تأویلی مدرن، با اتخاذ روشی تلفیقی و با به کارگیری روش تأویل در «چهارچوب قوانین زبان‌شناختی» در دوره‌ای و تأویل به منظور «ترسیم معنای زندگی» در دوره‌ای دیگر، کار خود را به پایان برده است. در پایان نیز به برخی کاربردها و دلالت‌های روش‌شناسی او اشاره می‌شود.

مطلبی که بسیاری از ادیان توحیدی ادعا کرده اند که خداوند خودش را بگونه ای متجلی ساخته است و وحی همان تجلی واقعیت الهی و یا غایت مقدس برای انسان است که بصیرت های عرفانی، حوادث تاریخی یا تجارب معنوی احیاگر افراد و گروه ها، آن را تایید کرده، توسط بسیاری از فلاسفه و الهیون مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به ادیان نبوی، وحی اساسا بعنوان کلام خداوند ادراک می شود که پیامبر می تواند با اطمینان درباره افعال و اهداف خداوند سخن بگوید. آنها بر این باورند که وحی به طرق مختلفی تحقق می یابد که به نمادهایی از قبیل پدیده شنیداری، پندارهای درون گرایانه، رویا و خواب و تجلی اشاره می کنند. فلاسفه و الهیون با نگرشهای متفاوتی، درباره ماهیت و طبیعت وحی بعنوان پیام الهی بحث کرده اند، اما این امکان وجود دارد که کیفیت وحی را به صورت یک کلام، از لحاظ زبان شناختی مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. از آنجایی که خداوند گزاره هایی را به بعضی پیامبران برگزیده اش الهام کرده و همچنین به محمد (ص) وحی کرده است که در قرن هفتم میلادی قرآن را بنگارد که محتوی و اسلوب آن نشانگر مبدا الهی است، می تواند در چارچوب زبان شناختی مورد بررسی قرار بگیرد. در واقع، هدف اساسی این مطالعه، بررسی ساختاری زبان شناختی وحی با تاکید بر آرای فردینان دوسوسور بوده است که او بین دو مولفه سازنده یک نشانه یعنی دال و مدلول تمایز قایل شده است که یکی از مفاهیم بنیادین در معنی شناختی محسوب می شود. سوسور به عنوان نماینده ساختارگرایی در دوگانگی زبان (langue) و گفتار (Parole) مطالبی جمع بندی کرده است. هر چند بر اساس این ساختار، کلام باری تعالی به تمام و کمال تحلیل نمی شود، اما با توسعه چارچوب های زبان شناختی، می توان ارتباط خدا با جبرئیل و سپس با رسول خدا و همچنین رابطه رسول خدا با مردم را تحلیل کرد. بنابراین مطالعه مذکور، به بررسی لغوی و اصطلاحی وحی و ضرورت آن در عالم در یک رویکرد فلسفی- اجتماعی پرداخته و سپس در چارچوب زبان شناختی ساختاری به تحلیل پدیده وحی پرداخته است.

نصر حامد ابوزید (۱۹۴۳-۲۰۱۰) متفکر و قرآن پژوه مصری بود. وی به و اسطه‌ ی تفسیر انسان محورانه از قرآن شهره است. او معتقد بود که برای تفسیر قرآن ‌باید از علوم رایج روز بهره گرفت. وی قرآن را کلام محمد(ص) می‌ دانست و بر تفسیرهای قدسی از قرآن انتقاد می کرد. به تعبیر او: “برای مؤمنان حتی کاغذ این کتاب هم مقدس است. اما برای من به عنوان یک محقق، این کتابی است که عده ‌ای در ساختنش مشارکت داشته ‌اند. من شاهد دریافت هیچ کلمه‌ ای توسط محمد(ص) از سوی خدا نبوده ‌ام. من به عنوان یک مسلمان فقط شاهد گزارش محمد(ص) از مواجهه او با خدا هستم. قرآن کلام محمد(ص)، بشری همچون خود ماست. کسی که مدعی شد از خدا وحی دریافت می‌ کند و ما هم او را باور کردیم. اما ما فقط کلام محمد(ص) را در اختیار داریم و لذا با امر انسانی روبرو هستیم”.[۱] اینگونه است که ابوزید به بشری بودن کلام قرآن تاکید می کند.

مهم‌ترین کتاب مرجع که مسلمانان آموزه‌های دینی خود را از آن اخذ می‌نمایند، قرآن است. این کتاب یگانه منبع مهم و اساسی برای دریافت عقاید و اخلاق و احکام اسلامی است. بماند اینکه از روزگاران دور، باورمندان به این دین، از عامی و عالم، بیش از مراجعه به قرآن و فهم آن، اوقات خود را به تفقه در فقه گذرانده‌اند و بی‌توجه به قرآن، کتب فقهی و روایات و احادیث منقول را به دیده گرفته و گویی با بودن آن مأثورات، نیاز چندانی به این منبع اصلی دین خود ندیده‌اند.