جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نسبت قرآن و فرهنگ زمانه از اساسی‌ترین موضوعات مورد بررسی مطالعات و پژوهش‌های قرآنی در دوران معاصر محسوب می‌شود. درباره رابطه قرآن با فرهنگ عصر نزول آن، به طور کلی سه نظریه وجود دارد: برخی ضمن تأکید بر ارتباط عمیق متن قرآنی با فرهنگ زمانه، هرگونه تأثر قرآن از آن را نفی می‌کنند و تنها بر زبان قوم بودن آن تأکید دارند. دسته دوم معتقدند قرآن در تعامل با فرهنگ عصر نزول، از زبان، فرهنگ و باورهای آن دوران اثر پذیرفته است و از باب همراهی و همخوانی با آن فرهنگ و زبان، گاه نظریات علمی و ایده‌های فرهنگی آن قوم را که بهره‌ای از حقیقت ندارد پذیرفته، و به صورت حقایقی واقعی بیان می‌دارد. نظریه سوم نیز قرآن را از اساس متأثر و وابسته به واقعیت و فرهنگ عصر نزول می‌داند و برآن است که در اصل، قرآن از شرایط تاریخی و فرهنگی آن دوران نشأت گرفته است. دکتر نصر حامد ابوزید از میان این سه نظریه، دیدگاه دوم را بر‌گزیده و تلاش می‌کند تا نشان دهد که میان قرآن و فرهنگ زمانه، نوعی رابطه دیالکتیکی و دو سویه برقرار است. از سویی قرآن در فرهنگ عصر نزول شکل گرفته، و از سوی دیگر بر آن تأثیر گذاشته است. ایشان ضمن تأکید بر الهی‌بودن قرآن، بر تاریخمند بودن بسیاری از احکام و مفاهیم آن اصرار می‌ورزد و در جای‌جای کتاب معنای متن بر این نکته تأکید می‌نماید که قرآن متنی تاریخی و محصولی فرهنگی محسوب می‌شود که نمی‌تواند وجودی خارج از تاریخ داشته باشد. نصرحامد جهت رسیدن به فهم دقیق علمی و تاریخی نصوص دینی، قرآن را به مثابة یک متن تاریخی، بشری و زبانی مورد پژوهش قرار داده و ضمن به چالش کشیدن تلقی سنتی از علوم قرآنی بر محصول فرهنگی دانستن متن قرآنی تأکید می‌ورزد. مجموعه حاضر در پی آن است تا ضمن گزارش و تبیین دیدگاه ایشان، به بررسی این نظریه و محذورات پذیرش آن اشاره نماید.

درباره تفسیر علمی، شرایط و ضوابط آن، دیدگاه‌ها و رویکردهای متفاوتی وجود دارد که عوامل متعددی در این اختلاف و دیدگاه‌ها نقش داشته است، ولی یکی از مهم‌ترین عوامل عبارت است از نوع نگاه مفسران به جایگاه علوم در فهم قرآن؛ به طوری که بین برخی نومعتزله مثل نصر حامد ابوزید در اثر شرایط زمانی و پیشرفت‌های علمی، نگاه جدیدی در تعامل با قرآن مطرح شده است؛ چرا که آگاهی از پیشرفت و اقتدار غرب، ایشان را واداشته با انگیزه نواندیشی، بین دین و مدرنیته سازگاری برقرار کنند و نیز بر آن داشته که رویکرد علمی را در تفسیر آیات قرآن مورد توجه قرار دهند. از این رو این دسته از دانشمندان، با توجه به اینکه که نوع نگاهشان به رویکرد تفسیر علمی اشتباه است، قائل به تأویل‌پذیری بسیاری از آیات قرآن و اثرپذیری قرآن از فرهنگ زمانه و سیلان داشتن معانی قرآن و تاریخمندی قرآن شدند و هم عملاً معیارها و ضوابط تفسیر قرآن را رعایت نکردند و اما با وجود این، داعیه نواندیشی و تفسیر علمی داشتند. با تتبع در آثار و اندیشه‌های آنان درمی‌یابیم که این نوع برداشت‌ها هم دارای آسیب‌های مبنایی و غایی بوده و هم آسیب‌های روشی را در بر دارد. اما آیةاللّٰه معرفت ضمن اینکه تفسیر علمی را موجب فهم بهتر آیات علمی می‌داند، قائل است که باید معیارهای تفسیر علمی رعایت شود و همواره بر این نکته تأکید دارد که باید از علوم قطعی استفاده کرد و با دور بودن از محاذیر تاریخمندی قرآن و تأویلات نابه‌جا در تفسیر قرآن، از آسیب‌های تفسیر علمی به دور بود. ما در این مقاله با تطبیق بر دیدگاه و نظرات آیةاللّٰه معرفت، دیدگاه نصر حامد ابوزید را مورد نقد و بررسی قرار می‌دهیم.

نوشتارحاضر به تحلیل اندیشه­های نصر حامد ابوزید پرداخته، و ریشه­های آن را در آثار هرمنوتیکی غرب (مانند هایدگر و ...) و افکار فوکو، محمد ارگون، بولتمان و... جستجو می­کند. و شواهد گوناگونی از تاثیرپذیری و پیروی ابوزید از آن‌ها را ارائه می­نماید، در این مقاله اندیشه­های ابوزید در مورد نقد ادبی، اسطوره انگاری، نقش مفسر و مؤلف، تأویل، تاریخی بودن و قرائات متعدد از قرآن را بررسی نموده و سرچشمه­ها و برخی از پیامدهای آن را ذکر می­کند. در این میان حاصل برخی از نامه­نگاری­های نویسنده با ابوزید و پاسخ‌های او نیز ارائه می­شود.

در سده­ های اخیر قرآن­ پژوهی با استفاده از داده های علوم زبانی و مباحث نوین در فلسفۀ دین، روان­ شناسی دین، جامعه شناسی دین و... وارد عرصۀ جدیدی شده است. در این میان متفکران و مفسرانی ظهور کرده­ اند که با نگاهی نو به قرآن و آراء جدید خود، تحولات و چالش ­هایی را در جهان اسلام به وجود آورده­ اند. دکتر نصرحامدابوزید از جملۀ این قرآن­ پژوهان است. وی که از متفکران نواندیش دینی معاصر است پس از محکومیت در دادگاه مصر به هلند عزیمت کرد. و اینک در مؤسسۀ مطالعات اسلامی لیدن به تحقیق و تدریس می ­پردازد. وی با نگاهی نقادانه به سنت و گفتمان دینی و با بهره­ گیری از روش هرمنوتیکی جدید در روش تفسیر و استنباط دینی خود، در مجموعۀ آثارش می­کوشد گرایش اعتزالی جدید را به تبع اساتید مصری خود از جمله امین الخولی، محمد احمد خلف الله و حسن حنفی دنبال کند. حاصل این تحقیقات نظرات جدید پیرامون برخی از مفاهیم قرآنی است که در مقالۀ حاضر از آنها سخن به میان آمده است.

مسأله‌ اصلی در کتاب «مکتب تأویلی و گفتمان وحی» موشکافی و تدقیق دیدگاه نصر حامد ابوزید (اندیشمند فقید مصری) درباره وحی است. وی که در خلال مرحله‌ تحقیقات و در ابتدای نگارش همین کتاب از دنیا رفت، متفکری جنجال‌آفرین و مشهور بود که بر اثر رد درخواست ارتقای دانشگاهی‌اش و نیز صدور حکم ارتداد، در کانون توجه عربی قرار گرفت. وی به موضوع تأویل علاقه‌ای وافر داشت و آن را راه نجات فرهنگ عربی می‌دید. تمرکز این اندیشمند فقید مصری بر مباحث وحی هم به دنبال نیات تأویلی‌اش بوده و ارزش اولیه ندارد. وی معتقد بود که وحی نباید بر تمام جوانب زندگی عربی و یا اسلامی سیطره داشته باشد. نصر حامد ابوزید، تفسیر و تبیینی دیگرگونه از دین، قرآن و پیامبر داشت. از آنجا که وی متخصص در ادبیات عرب بود، رویکردی ادبی و گفتمانی به دین اتخاذ کرد و از این منظر به نقد باورداشت‌های اسلامی رایج پرداخت. نصر حامد ابوزید که منتقد سلفی‌گری و نص‌گرایی بریده از عقلانیت در دنیای اهل تسنن بود، پایه اصلاحات دینی را بر فاصله گرفتن از نگاه اشعری و روی آوردن به نگاه اعتزالی عقل‌گرا گذاشت و جامعه مخاطب خود را به اعتزال نو فرا خواند. وی در این‌باره تألیفات مهم و مؤثری داشت که برخی از آن‌ها به زبان فارسی ترجمه شد. اندیشه‌های ابوزید در بین اصحاب اندیشه فارسی زبان، طرفداران و منتقدانی پیدا کرد و انتقادهایی بر دیدگاه‌های وی بیان شد، اما جامعه علمی ایران، فاقد متنی جامع از دیدگاه‌های وی در همه آثار به همراه ارزیابی کامل و نقد آن بود که در این کتاب با متنی محققانه و جامع به آن پرداخته شد. از جمله آثار نصر حامد ابوزید می‌توان به «رویکرد عقلانی در تفسیر قرآن»، «نقد گفتمان دینی»، «متن، قدرت، حقیقت»، «نوآوری، تحریم و تاویل: شناخت علمی و هراس از تکفیر» و «محمد (ص) و آیات خدا: قرآن و آینده اسلام» اشاره کرد. کتاب «مکتب تأویلی و گفتمان وحی» نوشته میثم توکلی بینا در 484 صفحه از سوی انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی راهی بازار نشر شده است.