جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مفسران، عبارت قرآنی «نفخت فیه من روحی» را به شکل تفسیر کرده‎اند که در یکی از آنها ترکیب اضافی «روحی» اضافۀ تشریفی و در دیگری اضافۀ حقیقی دانسته شده است. تفسیر نخست متعلق به علامه طباطبایی (ره) است و دومی از آن علامه محمد تقی جعفری (ره) است. به‌طور کلی می‌توان دوع نوع اضافۀ اصلی در عبارت «روحی» مطرح کرد: 1. اضافه تشریفی اعتباری؛ 2. اضافه تشریفی غیر اعتباری (اضافه حقیقی) که خود این نوع دوم به دو نوع دیگر تقسیم می‌شود: 1. اضافه تشریفی غیر اعتباری وجودی (اضافه حقیقی وجودی)؛ 2. اضافه تشریفی غیر اعتباری تشانی (اضافه حقیقی تشانی). در حکمت متعالیه پس از تثبیت عین‎الربط بودن معلول به علت، تبیین تشأنی از علیت و وحدت شخصی وجود شکل می‎گیرد؛ ازاین‌رو با از میان رفتن دوئیت وجودی حقیقی میان واجب و ماسوی، تباین و سنخیت وجودی جایی نخواهد داشت و عینیت نیز به حمل شایع مواطاه، به دلیل محدودیت همۀ تعینات وجودی در منظومۀ حکمت متعالیه، از اساس باطل است. بنابراین تنها تبیین سازگار با مبانی صدرایی، رابطۀ تشأنی خوهد بود که تفسیر علامه محمدتقی جعفری از عبارت قرآنی «نفخت فیه من روحی» با سنخیت تشأنی سازگار است. اما تفسیر علامه طباطبایی (ره) از این عبارت قرآنی نمی‎تواند مؤیدی بر سنخیت تشأنی خداوند متعال و انسان در منظومۀ حکمت متعالیه به‌شمار آید. ظاهر تفسیر علامه طباطبایی(ره) در المیزان مؤیدی بر سنخیت تشأنی خداوند متعال و انسان نیست، اما نظریۀ حکمی ایشان مبتنی بر سنخیت تشأنی است که با نظریۀ تفسیری علامه مانعة‎الجمع نیست.

علامه طباطبایی، از سویی آموزه­های انبیاء را عقلی می­داند؛ یعنی اعتبار خود را از استدلال و برهان می­گیرد، نه از معجزه انبیاء. طبق این نگاه، دست عقل به سنجش همه تعالیم انبیاء می­رسد. لازمه این سخن آن است که ادیان آموزه فراعقلی نداشته باشند. از سوی دیگر در بحث از جزئیات معاد و در بحث از ضرورت نبوت بر اساس نیاز به قانون از نقصان عقل در اداره زندگی اجتماعی برای رسیدن به سعادت سخن می­گوید که نشان از فراعقلی بودن آموزه­های دینی در بعضی از حوزه­هاست. این تهافت ظاهری چگونه باید حل شود؟ و لوازم سخن ایشان در دین­فهمی و اجرای دین در جامعه چیست؟ در این نوشته به روش استنادی و تحلیلی، راه­حل­های احتمالی برای رفع این اشکال بررسی شده است. شاید نظر علامه این باشد که اصل آموزه­های ادیان عقلی است؛ زیرا از امور واقعی سخن می­­گوید، اما کشف آن در توان افراد عادی نیست؛ بلکه پس از بیان انبیاء دیگران هم قدرت درک آن را دارند. اگر این سخن را بپذیریم ثمراتی در پی دارد. مهم­ترین ثمره آن این است که در فهم دین باید به قرائن عقلی توجه کرد و برای عملی و اجرائی شدن آموزه­های دینی در اجرا، چه در حوزه ترویج آموزه­های هستی­شناسانه و چه در حوزه باید و نبایدهای فقهی و اخلاقی باید به قرائن و یافته­های عقلی توجه کرد. اما بررسی صحت اضلاع نظریۀ علامه، که از یک عقل­گرایی حداکثری نشان دارد، خارج از مقصود این نوشته است.

مسألۀ کاشفیت علم از مسائل بنیادین در دانش معرفت­شناسی است که مانند دیگر مسائل آن دانش، به­قدر مسائل هستی­شناسانه مورد توجه فیلسوفان قرار نگرفته است. با این حال، علامه طباطبایی علاوه بر نگارش متنی مستقل دربارۀ کاشفیت علم، مقالۀ «ارزش معلومات» از مجموعه مقالات اصول فلسفه و روش رئالیسم، در جای­جای آثار خویش به این مسأله پرداخته است. او دو رویکرد به مسألۀ کاشفیت علم دارد: در رویکرد فلسفی خود بر اساس عینیت ماهوی، علم حصولیِ تصدیقیِ یقینی را کاشف از معلوم بالعرض می‌داند، اما در رویکرد اصولی خود، کاشفیت حقیقی را از علم نفی می­کند تا مسیر کاشفیت اعتباری آن را هموار سازد. عینیت ماهوی بدین سبب که به معقولات ثانی فلسفی و منطقی راه ندارد، و نیز بدین سبب که با اصالت وجود در منافات است، نمی‌تواند مناط کاشفیت علم به­شمار آید؛ این پژوهش بر پایۀ روش تحلیل منطقی مفاهیم، نشان داده است که دو دلیل علامه طباطبایی در رویکرد اصولی‌اش نسبت به مسألۀ کاشفیت علم ناتمام بوده و در نتیجه سلب کاشفیت حقیقی از علم ناموجه به­شمار می‌آید. ناتمامیت آن دو دلیل مستند به این دو ایده است اول، این‌که چیزی می‌تواند ربط باشد و در عین ربط بودن، چیزی دیگر را بازنمایی کند، و دوم، چیزی می‌تواند بدون آنکه فانی در چیزی دیگر باشد، آن را بازنمایی کند.

نظریۀ معاصرت قرآنی تلاشی برای به‌روز شدن و تازه گشتن فهم ما از قرآن متناسب با نیازسنجی در هر عصر است که البته با خوانش‌های بسیار متفاوتی توسط اندیشمندان اسلامی همراه بوده و همین امر موجب شده تا دست‌یابی به یک خوانش صحیح از این نظریه ضروری بنماید. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی و با تمرکز بر آراء تفسیری علامه طباطبایی و امام خمینی، درصدد مطالعۀ تطبیقی مبانی نظریۀ معاصرت قرآنی از نگاه این دو اندیشمند معاصر است. نتایج پژوهش بیانگر آن است که قرائت خاصی از نظریۀ معاصرت قرآنی مبتنی بر رویکرد مقاصدی در آراء تفسیری این دو مفسر قابل ردیابی است. نگرش نظام‌مند به معارف قرآن کریم، مطابقت کتاب تکوین و کتاب تدوین، ضرورتِ گذار از مفهوم به مصداق، تسرّی دادن خطابات قرآنی و بهره بردن از تجلّیات دائمی قرآن، از مهم‌ترین مبانی نظریۀ معاصرت از نگاه امام و علامه است. این قرائت با در نظر گرفتن مراتب متعدد برای حقیقت واحد قرآن، در عین آنکه نسبیّت در فهم را منتفی می‌داند، با اعتبار بخشیدن به فهم‌های مختلفی که هر کدام متناظر با یکی از مراتب آن حقیقت واحده است، زمینه را برای برقراری گفت‌وگو میان نیازهای روز و قرآن کریم در جهت پاسخ‌گویی به این نیازها فراهم می‌سازد.

مقاله حاضر با هدف تبیین نقش و جایگاه معرفتی قوه خیال درگسترۀ بخش عظیمی از معلومات و محتوای ذهنی یعنی مفاهیم فلسفی و با تاکید بر آراء علامه طباطبایی و دیوید هیوم مورد ارزیابی مقایسه ای قرار گرفته است.در این پژوهش پس ازذکر مقدمه ای مختصر از نقش معرفتی قوۀ خیال در تاریخ فلسفه،با استناد به اصول اساسی هردو فیلسوف و با ارائه چند نمونه از این مفاهیم به توصیف الگوی کلی فرایند حصول مفاهیم فلسفی پرداخته ودرخلال این توصیف و توجه به اصول اساسیِ برآمده از دل مبانی وآموزه های فلسفی هر دو فیلسوف،در نهایت توانستیم تصویر روشنی از مداخلات ومیانجی گری قوه خیال را در نیل به این مفاهیم حس گریز ارائه دهیم.یافته های این پژوهش نشان می دهدکه پادرمیانی و واسطه گری قوه خیال در فرایندحصول مفاهیم فلسفی در نظام فلسفی هر دو فیلسوف امری اجتناب ناپذیر است با این تفاوت که در نظام فلسفی هیوم اجتناب ناپذیری نقش قوه خیال در راستای بحث اصل تداعی تصورات،وحدت بخشی ونظم وآرایش ذهنی است بی آنکه منتهی به شناخت و معرفت مفاهیم مذکورگردد؛حال آنکه در نظام فلسفی علامه، اجتناب ناپذیری نقش خیال در فرایند حصول مفاهیم فلسفی امری است لازم اما ناکافی که فقط در جریان ارتباط و اتصال حضوری با واقعیتها واجد کارکرد معرفتی گشته و موجبات اعتبار و حیثیت معرفتی مفاهیم مذکور می گردد.

این مقاله به بررسی و مقایسه دیدگاه‌های محمد عابد الجابری و علامه طباطبایی درباره عقلانیت شیعه می‌پردازد. مسئله اصلی تحقیق، تفاوت این دو رویکرد در توصیف ماهیت و ساختار عقلانیت شیعه و ارزیابی انتقادی ادعای الجابری در نسبت دادن عقلانیت شیعه به هرمس‌گرایی است. در این راستا، مقاله تلاش می‌کند با تکیه بر آثار این دو متفکر و با بهره‌گیری از روش توصیفی-تحلیلی، وجوه تمایز و نقاط ضعف و قوت هر دیدگاه را آشکار سازد. پرسش اصلی پژوهش این است که تمایز نگاه الجابری و علامه طباطبایی در تبیین عقلانیت شیعه چیست و کدام رویکرد، بازنمایی دقیق‌تری از واقعیت فکری تشیع ارائه می‌دهد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که از دیدگاه علامه طباطبایی، عقلانیت شیعه بر دو بنیان اساسی استوار است: نخست، کرامت ذاتی انسان که بر عقل و فطرت الهی او مبتنی است و زمینه رشد و هدایت را فراهم می‌آورد؛ دوم، هدایت امامان معصوم که عقلانیت را در مسیر صحیح خود هدایت می‌کنند و انسان را از انحرافات بازمی‌دارند. بر این اساس، عقلانیت شیعه نه تنها مستقل از آموزه‌های هرمسی است، بلکه نظامی منسجم و الهام‌گرفته از تعالیم وحیانی و معصومین دارد که آن را از دیگر نظام‌های فکری متمایز می‌سازد. مقاله در نهایت نشان می‌دهد که تحلیل الجابری از عقلانیت شیعه، به‌ویژه در نسبت آن با هرمس‌گرایی، فاقد استحکام نظری و ناسازگار با مبانی فکری تشیع در اندیشه علامه طباطبایی است.

بهره گیری از روایات معصومان (ع) به مثابه ثقل اصغر، یکی از مهمترین و اساسی ترین منابع تفسیری برای هر مفسر است. مفسران هرکدام به نوعی از روایات استفاده کرده اند، اما در شیوۀ بهره گیری و استفاده از این منبع ارزشمند، دیدگاه و عملکرد متفاوتی دارند. دراین بین، علامه طباطبایی در مورد به کارگیری روایات در تفسیر قرآن، دقت و توجه ویژه ای مبذول داشته است. یکی از انواع روایاتی که ایشان در موارد قابل توجهی به آن پرداخته شده است؛ اخباری است که با مباحث اجتماعی، حوادث و شخصیتهای جامعه ]بهویژه در عصر نزول[ مرتبط است. ایشان در خلال تفسیرش بحثی با عنوان «بحثهای روایی » را مطرح کرده و با بررسی دقیق و همه جانبۀ روایات، مخصوصاً عرضۀ روایات بر قرآن، به طور مفصل روایات را ارزیابی نموده و اجتهاد سایر مفسران را در مورد به کارگیری روایات در تفسیر قرآن نقد و بررسی کرده است. نوشتار پیشِ رو که با روش توصیفی_ تحلیلی و با ابزار کتابخانهای انجام شده، درصدد کشف رویکرد علامه نسبت به روایات اجتماعی در تفسیر المیزان است. حاصل مطالعۀ حاضر چنین است که مؤلف المیزان با مبانی مختلفی ازجمله ملاک عرضه ی روایات بر قرآن، در موارد متعدد و از جوانب مختلفی، روایات مربوط به مباحث اجتماعی را تحلیل نموده، با رویکردهای مختلفی ازجمله: بررسی سندی، دلالی، نقد روایات اسباب نزول و شأن نزول، بررسی جری و تطبیق، نقد انواع استفاده های مفسران در به کارگیری روایات، بررسی فقه الحدیثی، تأیید و بهره گیری از احادیث و...، به صورت گستردهای به تصحیح، تحلیل و تنقیح اینگونه روایات پرداخته است

سنت اجتماعی همان طریقهٔ معمول و رایج است که عادتاً بین مردم جاری است. این سنت‌ها غالباً تداوم دارند و تکرارپذیرند و بیانگر قوانین حاکم بر پدیده‌ها و زنـدگی اجتماعی و روابط میان افراد و گروه‌ها هستند. این مقاله با رویکرد تحلیلی و نظری و با هدف استخراج سبک قرآن در تغییر دادن سنت‌های اجتماعیِ ناسازگار با آموزه‌های قرآن و با تمرکز بر آرای علامه طباطبایی نگاشته شده است. قرآن با ارائۀ روش‌هایی مثل ایجاد انگیزه براساس دو عامل انتخاب و آگاهی، پذیرش عمومی را مبنای تغییر در جامعه قرار داده است و با تغییر نگرش‌ها، خطوط فکری و تمایلات علمی و عملی، انسان را مطابق با ارزش‌های الهی جامعه‌پذیر کرده است. این مقاله با روش توصیفی‌تحلیلی به موضوع سبک قرآن در تغییر آداب و سنت‌های جاهلی پرداخته است. یافته‌های این مقاله بیانگر آن است که روش قرآن کریم برای تغییر آداب و سنت‌های اجتماعی از بین بردن عقاید نادرست در جامعه، تغییر زیرساخت‌های فکری مردم براساس آموزه توحید و یکتاپرستی، معاد، واقع‌نگری و اعتدال، رفع تبعیض و بسط عدالت اجتماعی و بسط مکارم اخلاق است. نتیجۀ روش قرآن، اصلاح بینش و تحول بنیادین جامعۀ صدر اسلام بود و نشان می‌دهد که این نوع تغییر، در همۀ جوامع امکان پیاده‌سازی دارد.

دیدگاه علامه طباطبایی در ارتباط با معاد جسمانی و پذیرش نظر ملاصدرا از سوی ایشان، یکی از موارد محل بحث و اختلاف در میان شاگردان ایشان و اندیشمندان معاصر است. دلیل این امر، از یک‌سو، نقل قولی از مخالفت ایشان با نظر ملاصدرا و از سوی دیگر، تعبیر به کار رفته در آثار ایشان دال بر «لحوق بدن به نفس» است، از همین‌رو، برخی، نظر ایشان را مخالف با ملاصدرا و گاه منطبق بر نظریه مدرس زنوزی دانسته‌اند؛ اما از دیدگاه پژوهش حاضر، توجه به قرائن خارجی و سخنان نقل‌شده از علامه، نشان‌دهنده نادرست بودن این نگاه و هماهنگ بودن دیدگاه ایشان، با نظر صدرالمتألهین در خصوص معاد جسمانی است. معاد جسمانی از نگاه ایشان، نوعی حرکت استکمالی و اشتدادی است و از همین‌رو، نمی‌توان آن را بازگشت به مرتبه قوه و انفعال تفسیر کرد و از سوی دیگر، ایشان بر طبق نظریۀ روح المعانی، معنای حقیقی الفاظ را منحصر در مصداق مادی آن نمی‌دانند. در این بین، آنچه اصل برای تفسیر سخنان ایشان قرار می‌گیرد، دیدگاه ایشان در بحث از قوه و فعل است که بر طبق حرکت جوهری بیان می‌کنند وجود بالقوه و وجود بالفعل، موجود به وجود واحد هستند و انسان، وجود واحد سیّال و مستمری است که در آن، نفس و بدن با یکدیگر متحد هستند و لذا فرض جدایی و انفکاک بدن از نفس ممتنع است. این امر، شاهدی معتبر بر نادرستی این تفسیر است که لحوق بدن از نفس را به معنای جدایی بدن از نفس و سپس الحاق آن به نفس در روز قیامت تفسیر می‌کند. با این حال، رجوع به سخنان علامه، مشخص می‌کند که لحوق بدن به نفس، به معنای زائل شدن ملکات و صفات قسری برای نفس در برزخ و ایجاد بدن متناسب با کمالات و صفات عقلی نفس در روز قیامت است. از نگاه ایشان، سیر حرکت جوهری بدن، به معنای ایجاد بدنی متناسب با ملکات و صفات برزخی و صفات قابل زوال و سپس حرکت به سوی ایجاد بدنی متناسب با صفات و ملکات عقلی و صورت ذاتی سعادت و یا شقاوت برای انسان در روز قیامت است. لحوق نامیدن این امر، از آن جهت است که بدن در برزخ، مراحل تبدّل و تکامل مختلف را -براساس اعمال و رفتاری که انجام داده- طی می‌کند تا در نهایت به صورت بدنی دائمی و ابدی براساس صورت عقلی ایجاد و انشاء می‌شود و از همین‌رو، بدن اخروی، مماثل بدن دنیوی است و نه عین آن. دیدگاه مذکور، هماهنگ و منطبق با دیدگاه ملاصدرا در بحث از معاد جسمانی است که در بحث معاد جسمانی، دخالت عنصر را در بدن انسان نفی کرده و بیان می‌کند که در هر نشئه‌ای متناسب با آن، نفس، بدنی را برای خود ایجاد می‌کند.