جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از آیات قرآن کریم که در انتقال به دوره مدرن، نوعی از نابرابری جنسیتی میان مردان و زنان را به اذهان متبادر ساخته، آیه شریفه بقره/282 است که بر مبنای آن، ارزش شهادت زنان در قیاس با مردان، به نصف کاهش یافته است. طیف گسترده‏ای از عالمان تفسیر با طرحِ این مدعا که زنان، موصوف به ویژگی‏هایی چون نقصان در عقل، ضعف در حافظه و ناتوانی در ضبط حوادث هستند، خوانش‏هایی مبتنی بر ارزش‏داوری جنسیتی علیه زنان ارائه کرده‏اند. این خوانش‏ها گرچه تا آستانه سده چهاردهم از رواج بسیار گسترده‏ای برخوردار بوده و به روند تفسیرنویسیِ جهان اسلام جهت داده است، اما در گذار به دوره معاصر و مطرح شدن پرسش‏ها و شبهاتِ نوظهور عصری، زمینه‏های فرهنگی- اجتماعی برای فاصله گرفتن از سنت‏های تفسیری و به موازاتِ آن، پیداییِ خوانش‏های روزآمد از آیه بقره/282 فراهم آمد. در این پژوهش تلاش می‏شود با تمرکز بر تفاسیر المنار، المیزان و مِن وحی القرآن، همه امکان‏های تفسیری که در پیرامون این آیه شریفه پیش افکنده شده است، با رویکرد تطبیقی مورد مطالعه قرار گیرد. پژوهش حاضر نشان می‏دهد که صاحبان تفاسیرِ نام‏برده کوشیده‏اند با پیش گرفتن سه مسیر متفاوت، فهمی نو از آیه شریفه، متناسب با پرسش‏ها و نیازهای عصری ارائه دهند.

یکی از آیات متشابه در قرآن‏کریم پیرامون سیره پیامبران، آیات 32 و 33 سوره «ص» است که مربوط به اشتغال حضرت سلیمان به سپاه اسب‏هاست؛ از آن‏جاکه علامه فضل‏الله، درمواضع بسیاری با رویکرد نقادی به تفسیر المیزان برخاسته است، واکاوی نظرات ایشان و تطابق آراء او با آرای علامه طباطبایی، علاوه بر عیارسنجی انتقادات فضل‏الله علیه پاره‏ای از مفاد تفسیر المیزان و نیز علاوه بر تبیین معانی آیات مورد بحث، پاره‏ای از پندارهای باطل پیرامون پیامبران را نیز هویدا می‏سازد. مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی، مبنای تقریرات قابل پذیرش از متشابهات سیره انبیا را با اتکا به محکمات سه‏گانه (شامل محکمات عام انبیا، محکمات خاص آن پیامبر و محکمات سیاق) تعریف کرده و ضمن تبیین محکمات سه‏گانه فوق پیرامون آیات مورد بحث، به واکاوی تطبیقی آراء دو مفسر پرداخته است. نتیجه تحقیق حاکی از آن است که هیچکدام از ایرادات علامه فضل‏الله به علامه طباطبایی ذیل آیات مورد بحث، وارد نبوده، و برخی از آراء صاحب المیزان نیز مورد انتقاد است؛ در پایان، تقریری که با محکمات سه‏گانه سازگار بوده و از ایرادات تفاسیر مطرح پیرامون آیات مورد بحث نیز بری باشد، ارایه شده است.

مسئلۀ الهی بودن متن و الفاظ قرآن کریم از مهم‌ترین مبانی وحی‌شناسی اسلامی است، به اعتقاد عموم صاحب نظران قرآنی، خداوند الفاظ و معانی آیات را بر پیامبر نازل فرموده، در نتیجه لفظ ومعنای قرآن هر دو الهی است. در دوران معاصر، روشن‌فکرانی چون نصرحامد ابوزید آرای چالش برانگیزی درباره ماهیت وحی ازجمله، نبوی دانستن الفاظ قرآن بیان کردند، ابوزید برای اثبات این انگاره به آیات قرآن، اختلاف قرائات، ناسخ ومنسوخ، ادله کلامی مبنی بر امکان نداشتن تکلم خداوند و نزول تدریجی قرآن، استدلال کرده است. پژوهش حاضر با روشی تحلیلی و انتقادی به نقد این مبنای وحی شناختی ابوزید براساس مبانی وحی‌شناسی علامه طباطبایی می‌پردازد و روشن می‌کند، آیات متعددی الفاظ ومعانی قرآن را الهی می‌داند. اختلاف قرائتی که موجب تحریف یا تناقض در قرآن باشد، قابل قبول نیست. تبیین صحیح نسخ، مستلزم تناقض و جهل در خداوند نیست. صفت متکلم براساس ادله عقلی و نقلی ثابت است و حکمت نزول تدریجی قرآن تعلیم و تربیت جامعه بوده و تعامل قرآن با زمانه، تعاملی فعالانه ونه منفعلانه است. درنتیجه باید گفت وحی قرآنی هم در ناحیه لفظ و هم معنا، دارای ماهیتی الهی است و نه نبوی.

مسئله پژوهش حاضرتبار‌شناسی ادیان الهی از دیدگاه علامه طباطبایی است که آیا‌‌ می‌توان ادیانی مانند: هندوییسم، بودیسم و برهمنیسم و...را، با توجه به وجود برخی مفاهیم توحیدی، ادیان الهی نامید‌ یا از گردونه ادیان الهی خارجند؟ مسئله نجات پیروان این مکاتب را چگونه باید بررسی کرد؟ موضوع این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی بررسی شده و یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد از نظر علامه طباطبایی، با توجه به تعریف و ابعاد دین و شالوده و بنیاد آن، ادیانی مانند هندوییسم، بودیسم و برهمنیسم و جینیزم از زمره ادیان الهی خارجند، زیرا به تعدد خدایان، انکار نبوت و تناسخ اعتقاد دارند. بدون باور به خدا و توحید، و با عدم اعتقاد به پیام‌آوران الهی و معاد، ادیان فوق، ادیانی زمینی محسوب می‌شوند. و ادیان و مذاهب غیرالهی در صورت تقصیر منتهی به حقانیت و نجات نمی‌شوند.

یکی از مهم‌ترین مباحث اعتقادی، مسئله جایگاه وجودی پیامبر خاتمN پیش از مرتبه طبیعت است. شناخت و فهم صحیح این مسئله، در بسیاری از مسائل دیگر همچون تفویض امور خلائق، وساطت حضرات معصومین در آفرینش و برخی دیگر از حقوق ایشان بر مخلوقات، تأثیر قابل توجهی خواهد داشت. یکی از راه‌های شناخت این مهم، بررسی روایات خلقت نوری اهل بیتM است. در این پژوهش تلاش شده تا با گردآوری کتابخانه‌ای اطلاعات و به مدد تحلیل و توصیف داده‌ها، به دیدگاه سه حکیم عالی‌قدر در جهان اسلام، ملاصدرا، فیض کاشانی و علامه طباطبایی، و در ضمن آن، به سه روایت در این باب اشاره شود. حاصلِ به دست‌آمده چنین است که هر سه فیلسوف، روایات خلقت نوری را پذیرفته و لازمۀ آن را عینیت عقل اول و نور پیامبر خاتمN و اهل بیتM می‌دانند.

وجودشناسی اجتماعی، حوزه‌ای ذیل متافیزیک کاربردی است که به بررسی ماهیت و ویژگی‌های هستی‌شناختی اجتماع می‌پردازد. پرسش اصلی وجودشناسی اجتماعی این است که جهان اجتماعی چگونه ساخته شده است که خود شامل دو پرسش است: اجزاء تشکیل‌دهنده جهان اجتماعی چیست؟ و چه عاملی آن را برپا داشته است؟ طباطبایی در مبحث «اعتباریات» و به ویژه «اعتباریات بعد از اجتماع» نظریاتی دارد که به نظر رابطه محکمی با موضوع دارد. در این مقاله کوشیده‌ام پاسخ‌های بالقوۀ او را به این پرسش از اصطلاح‌شناسی و ساختار مفهومی تفکر او استخراج کنم. در این راستا، نخست به تلخیص دیدگاه طباطبایی در باب شکل‌گیری مقولات اجتماعی، و سپس به مقایسه آراء وی با نظریه‌های موجود پرداختم. به نظر می‌رسد که علامه اجزاء تشکیل‌دهنده اجتماع را اجزایی غیر اجتماعی شامل اعتبارات و حالات ذهنی اعضای جامعه، نظیر روان‌شناخت‌گرایی می‌داند و عامل برپایی مقولات اجتماعی را یک عامل در مقیاس جامعه (توافق دو استخدام و بیشتر) تلقی می‌کند که لزوماً «توافق» یا «قرارداد» نیست.

علم منطق هگل بیش از «پدیدارشناسی روح» یا کتاب‌های دیگر او٬ مستقیماً به حل آن چیزی می پردازد که می‌توان آن را مسئلهٔ متافیزیک یا هستی‌شناسی نامید. همه متفق‌القولند که «علم منطق هگل» تقریباً باید به عنوان سخت‌ترین اثر او لحاظ شود٬ هرچند می‌تواند مهمترین اثر وی تلقی شود؛ در واقع٬ «علم منطق» ممکن است مهم‌ترین اثر دربارهٔ متافیزیک در سراسر تاریخ فلسفه باشد. اثری مانند «علم منطق» هگل که درصدد آشکار کردن بنیان خاص هر تفکر و هستی‌شناسی‌ای است، نه می‌تواند و نه باید از سوی انسان ناطق مورد غفلت قرار گیرد. اینکه هدف علم منطق هگل توصیف یا کشف مقوله‌ها، یعنی توصیف یا کشف مشخصات یا اوصاف عقل است می‌تواند گمراه کننده باشد. می‌توان پیشنهاد کرد منطق هگل تحقیقی است که نهایتاً آشکار می‌کند که چگونه عقل در واقع ساخته می‌شود. (برگرفته از درآمدی بر منطق هگل، یوستوس هارتناک.) درس‌گفتارهای پیش‌رو درس‌های استاد دکتر سید‌حمید طالب‌زاده در باب منطق هگل است که در مقطع کارشناسی در دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۷ تدریس شده است. در این دورهٔ درسی ایشان به صورت مختصر مروری بر «علم منطق» هگل دارند و فرازهای مهم آن را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهند.