جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از مهم‌ترین دغدغه‌های صدرالمتألهین ایجاد هماهنگی میان فلسفه و شریعت است. جمله «تبّاً لفلسفة تکون قوانینها غیر مطابقة للکتاب و السنة» او، برای همه متعلمین حکمت متعالیه آشناست. با این حال صدرالمتألهین در مسئله حدوث نفس، خود راهی غیر از ظواهر برخی متون دینی (که ظهور در حدوث نفس پیش از بدن دارند) را برگزیده و قائل به حدوث جسمانی نفس شده است. صدرالمتألهين که خود متفطن به تعارض نظریه خود با ظواهر این دسته از متون دینی است، برای برون‌رفت از این تعارض و ایجاد هماهنگی میان نظریه خود با متون دینی، دو وجه جمع ارائه می‌دهد. یک راه‌حل او تمایز نهادن میان نفس و روح و همچنین نفوس کملین و غیرکملین بوده و راه‌حل دیگرش قائل شدن به کینونت عقلی برای نفس است. در این مقاله در پی آن هستیم که با روش توصیفي ـ تحلیلی و با رویکرد انتقادی، به بررسی و نقد راه‌حل‌های صدرالمتألهین پرداخته، عدم توفیق وی را در این مسئله روشن کنیم.

مِنهاجُ السُّنّة النَبَویُة فی نَقْضِ کلام الشّیعة و القَدَریة کتابی به زبان عربی نوشته ابن تیمیه حرانی (متوفای ۷۲۸ق)، از فقهای حنبلی در قرن هفتم هجری و یکی از نظریه‌پردازان سلفیه. او این کتاب را در ردّ بر کتاب منهاج الکرامة فی معرفة الامامه نوشته علامه حلی (۶۴۸ق -۷۲۶ق)، فقیه و متکلم شیعه تألیف کرده است. این کتاب بر اساس مبانی ظاهرگرایی سلفیه تدوین شده است. نگاه‌های نقادانه ابن تیمیه به مبانی کلامی شیعه در این کتاب، گاه با ادعاهای بی‌اساس و توهین همراه است تا آن‌جا که در چارچوب این شیوه تلاش کرده منزلت امام علی(ع) را مورد تردید قرار دهد و جایگاه وی در میان مسلمانان را تضعیف نماید. روش ابن تیمیه در کتاب منهاج السنه موجب شده تا عده‌ای از علمای اهل سنت از بی‌انصافی و شدت توهین او به طرف مقابلش انتقاد کنند.

کتاب درباره معرفت و شناخت دین میباشد که توسط سید احمد معتصم به رشته تالیف درآمده است و اختصاصا در این کتاب نظریات جناب محمد تقلی مدرسی فیلسوف محترم ذکر شده و نظریات ایشان توضیح داده می شود. موضوعات مختلفی درباب معرفت از جمله: عقل، عقل و وحی، فلسفه و دین، ماهیت وجود و... مطرح می شود.

این مقاله با بررسی معانی مختلفی ذات و ماهیت در تفکر فیلسوفان مسلمان و با بررسی مبانی مهم فلسفه ملاصدرا ثابت می کند که ذات و ماهیت در این فلسفه رد می شود و امری قراردادی و اعتباری خواهد بود. لذا این تفکر در بحث از نحوه تحقق کلیات دیدگاهی نومینالیستی دارد و از همین رو به لحاظ معرفت شناختی تفکری نسبیت گراست و شناخت واقعیت را امری نسبی می داند. در این فلسفه، امکان شناخت ضروری و مطلق واقعیت وجود ندارد و از نظر روش شناختی نیز این فلسفه نمی تواند تفکری عقل گرایانه باشد، بلکه در شناخت باید روش هایی مانند تجربه یا شهود را معتبر بداند.

روشن است که فلسفه یونان آغازین زمین بازی فلسفه نزد منفکران عالم اسلام و مسیحیت است. میراث داری فلسفه یونان در کنار فرهنگ ابراهیمی و علایق یکسان در بحث از موضوعاتی همچون خدا و خلقت و نیز برخی مبانی فلسفی و معرفتی مشترک می تواند زمینه ساز این سوالات باشد که جایگاه فلسفه در تلقی این دو زیست جهان فکری چه بوده است و اینکه فلسفه یونان با ورود به آنها چه سرنوشتی یافته است؟ می توان مدعی شد که بدون فهم این تحولات، ادعای فهم دگردیسی های بعدی که در دو جریان موثر بر زیست امروزین ما اثر گذاشته اند، گزاف خواهد بود. به راستی قابل تامل است که چگونه آن جریان واحد فلسفی، در این دو مسیر متفاوت و در زمانه ای واحد از سویی به حکمت متعالیه منجر شده و از سوی دیگر، فلسفه مدرن را رقم زده است. بدون بررسی چنین موضوع، هر سخنی درباب رهآوردهای فلسفه اسلامی برای انسان مدرن ناقص بوده و احتمالا به تحلیل های نادرست منجر خواهد شد. مسلم است که فلسفه در بنیان خود، تجربه اصیل اندیشمندانی است که از مواجهه با هستی دچار حیرت شده و کوشیده اند در گفتگو با متفکران گذشته از سرمایه غنی ایشان بهره ببرند و فهم عقلانی ای متناسب با انکشاف هستی برای خودشان ارائه نمایند.

ملاصدرا با بحث حرکت جوهری، بحث حرکت در فلسفه را به ساحت مابعدالطبیعه می کشاند. از نظر وی تمام موجودات به سمت کمال در حرکتند و از این طریق است که تجرد نفس را اثبات می کند. هگل نیز کل تاریخ فلسفه را فرآیند روح مطلق می بیند که از طریق ذهن های کرانمند به خود می اندیشد تا به کمال؛ یعنی آزادی برسد. هدف از این مقاله بررسی مسأله حرکت در این دو فیلسوف و مقایسه آن دو با یکدیگر است.

یکی از مباحثی که در نفس شناسی فلسفی همیشه مطرح بوده قوای نفس است. ملاصدرا نیز مانند دیگر فلاسفه برای نفس قوای متعددی قائل است. وی در بیان علت و ملاک تعدد قوای نفس، دو ملاک ارائه می دهد و بر اساس آن، قوای نفس را از یکدیگر متمایز می کند. در نفس شناسی ایشان رابطه ی قوا با نفس بر اساس مبانی ویژه ی او از جمله اشتداد وجود، حرکت جوهری، جسمانیه الاحدوث و روحانیه الابقا بودن نفس، توجیه پذیر است. وی برای قوه ی خیال جایگاه خاص قائل است و آن را مرتبه ای از مراتب نفس می داند که در مقاله ی حاضر به تشریح این دیدگاه و ارائه ی ادلۀ اثبات کننده ی آن پرداخته ایم. “رابطۀ نفس با قوا آنچه که طرح آن ضروری می باشد، این است که منظور صدرالمتألهین و دیگر حکمایی که تعدد قوا را بیان کردند، این نیست که درون انسان چندین قوه مستقل و مجزا از یکدیگر قرار دارد که هر یک کار خود را انجام می دهند و ارتباطی با نفس ندارند؛ بلکه منظور این است که ١۴٣ تمام آثار و افعال نفسانی مستند به نفس هستند، لیکن برخی از افعال نظیر احساسات ظاهری و باطنی ، با وساطت آلاتی که همان قوای نفسانی باشند، انجام می شوند و گروهی دیگر به طور مستقیم از نفس صادر می شوند، مانند ادراک حضوری نفس به ذات خود. صدرالمتألهین در بحث اثبات وجود حس مشترک بیان می کند که ما قائل هستیم که مدرک همه ادرکات در نفس حاصل می شود و اندام های بدن و مغز صرفا جنبۀ اعدادی ١۵٣ دارند و نفس را مستعد می کنند تا در عالم خودش به ادرک امور نائل آید، چون نفس را مدرک حقیقی می دانیم و باید غیر از قوه عاقله ، قوه نفسانی دیگری ، مانند حس مشترک وجود داشته باشد؛ چرا که در وجود خود دو نوع ادراک را می یابیم : ادراک کلیات و ادراک جزئیات که بنا بر قاعده «اتحاد مدرک و مدرک » باید دو نوع مدرک نیز داشته باشیم که یکی ، مدرک کلیات (قوه عاقله ) و دیگری ، مدرک جزئیات (حس مشترک ) باشد؛ به عبارت دیگر، چون نحوه وجود کلی غیر از نحوه وجود جزئی است و دو وجود متباین مورد ادراک قرار می گیرد، باید مرتبۀ ادراک کلیات در نفس غیر از مرتبۀ ادرک جزئیات باشد؛ بنابراین ، چاره ای جز پذیرفتن وجود قوه ای همچون حس مشترک نداریم .”

آنچه در آثار و نوشته های شیخ اشراق و ملاصدرا دیده می شود، حکایت از آن دارد که این دو بیشترین توجه را به مسئله «تناسخ» داشته اند و آن را جدی به شمار آورده اند. با وجود تأثیر فراوان سهروردی بر صدر الدین شیرازی، الگو و استخوان بندی اندیشه این دو متفکر در مسئله تناسخ یکسان نیست. این دو هم در مبانی تصوری و معناشناسی تناسخ متفاوت اند و هم در مبادی تصدیقی آن. همین امر موجب شده تا در این موضوع رویکردی متفاوت داشته باشند. در نتیجه، یکی همدلانه تر با تناسخیه حرکت کرده و دیگری ایشان را محکوم کرده است. در صدرالمتألهین مباحث نفس و در پی آن «تناسخ» را در حوزه الهیات و به صورت مستقل و یکجا مطرح می کند؛ اما نفس شناسی سهروردی، به ویژه در مقام تعریف، از نظم منطقی بی بهره است.