جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تأويل مرتبه ناپيداي تفسير و مربوط به باطن امور است. اصولاً تلقي از تأويل متن، متأثر از هستي‌شناسي است. توجه به وجود و مراتب آن و نسبت ميان انسان، قرآن و هستي در رويکرد به تأويل مؤثر است. در مقاله پيش‌رو، مباني هستي‌شناختي و زبان‌شناختي تأويل قرآن واکاوي شده است. از مباني هستي‌شناختي تأويل طولي، مراتب عالم و نسبت ظاهر و باطن و تناظر انسان، قرآن و هستي و نيز توجه به عالم خيال را که در انسان به خيال متصل و در عالم به خيال منفصل از آن ياد مي‌شود، مي‌توان نام برد. در مباني زبان‌شناختي، مؤلف‌محور بودن (فهم مراد و نيت متکلم)، از راه فهم کلام و امکان گسترش زبان عرفي و روح معنا و نيز لايه‌هاي طولي حقيقت قرآن قابل طرح است. در پايان، نمونه‌اي از آيات تأويلي ملاصدرا بيان شده و اينکه در چه مجموعه‌اي از عناوين تأويل قرار مي‌گيرد، به‌طور گذرا مطرح شده است. اين مقاله بر آن است مباني تأويلات را با تکيه بر آراي ملاصدرا ارائه دهد تا راه براي درک تأويل در مسلک وي هموارتر گردد.

همواره بحث از چیستی وحی از منظرهای گوناگون بحثی جذاب بوده است. در این میان، جسارت حکیمان در ورود به این عرصه و دست اندازی به فهم ابعاد و اضلاعِ وحی ستودنی است. فلاسفه، با طرح این بحث، گام مؤثّری در راه تلفیق دین و فلسفه و تحلیل فلسفی آموزه های دینی برداشتند. ملّاصدرا وحی را نوری میداند که طوری ورای طور سایر مدرَکات دارد. وی فاعل وحی را خدا و البته حامل آن را نبی میداند که افزون بر کمال سه قوّة عاقله، متخیّله، و حاسّه، از جانب خدا نیز مأموریت یافته است و از رهگذرِ وحدت با عقل فعّال، به درک معارف ملکوت میرسد. وحی در اندیشه وی، گزاره ای و زبانی بوده که از طریق تنزّل در مراتب وجودی عالم و انشای نفسانیِ نبی، رقم خورده و دارای مراتب عقلانی، مثالی، و حسّی میگردد.مهم ترین دستاورد این مقاله آن است که زبانی بودن وحی در نظریه ملّاصدرا، سازوکار لازم را مییابد. در نگاه نهایی، میتوان ادّعا نمود که پاره های مثبتِ نظریه وحی فلسفی میتواند در تکمیل و غنای وحی شناسی قرآنی، به ویژه در مباحثی همچون تمثّل و دیداری و شنیداری شدن وحی، ما را مدد رساند و عدم اعتنا به این دیدگاه، چالش های جدّیِ فرارویِ وحی را بی پاسخ میگذارد.

بعضي از فيلسوفان دين نظير شلنبرگ بر اين باور است كه خداوند، با فرض وجود، دست‌كم براي گروهي از مردم و در پاره¬اي از اوقات ناآشكار و در خفاست. حب مطلق الاهي مستلزم آن است كه خداوند شواهدي بر وجود خود در اختيار انسان‌ها قرار دهد. از ديدگاه اني گروه برخي اوصاف الاهي نظير علم، قدرت، خير مطلق، و بويژه حب مطلق الاهي در تعارض با فقدان نشانه‌هاي كافي بر وجود خداوند است. از نظر شلنبرگ، چون خداوند شواهدي بر وجود خود در اختيار انسانها قرار نداده، ناباوري آنان به او سرزنش‌ناپذير است. لذا به باور او خفاي الاهي خداناباوري را توجيه مي‌كند. اين ديدگاه مبناي شكل‌گيري مسأله¬اي با عنوان «مسأله¬ي خفا» در ميان جمعي از فيلسوفان دين در دو دهه اخير است. استدلال خفاي الاهي، به عنوان استدلالي شكاكانه يا الحادي براي اولين‌بار در سال 1993م توسط جان ال. شلنبرگ، فيلسوف معاصر كانادايي در كتاب «خفاي الاهي و عقل آدمي» مطرح شد و در آثار بعدي تقرير‌هاي جديد از آن ارايه گرديد. از آن زمان تا كنون عده‌اي از فيلسوفان و متألهان از جمله پل موزر به نقد و بررسي آن پرداخته اند. حال پرسش اصلي پژوهش اين است: آيا خفاي الاهي خداناباوري را توجيه مي‌كند؟ فرضيه پژوهش اين است كه خفاي الاهي خداناباوري را توجيه نمي‌كند. در باب پيشينه پژوهش بايد گفت تا جايي كه نگارنده مي‌داند اين رساله اولين اثر به زبان فارسي است كه به معرفي و بررسي اين مسأله مي‌پردازد. گردآوري داده‌ها در اين پژوهش به شيوه كتابخانه‌اي صورت گرفته و روش پژوهش در آن به صورت توصيفي- تحليلي است. اين پژوهش پس از معرفي دقيق استدلال خفاي الاهي، ايضاح مباني و پيش‌فرض‌هاي آن، تقريرهاي مختلف آن را مطرح مي‌كند. از مسايل بحث‌برانگيز در اين باب، نسبت استدلال خفا و استدلال شر است كه برخي اين دو را مسأله‌اي‌ واحد انگاشته و اوّلي را به دوّمي فروكاسته اند. اما با توجه به شواهد موجود به نظر مي‌رسد كه حق با شلنبرگ است كه از اهميت و استقلال مسأله خفا جانبداري مي‌كند و اين دو را يكي نمي‌داند. در بازخواني ديدگاه صدرا درباره خفاي الاهي، به نظر مي‌رسد روح فلسفه صدرا، بويژه بُعد عرفاني فلسفة او، با خفاي الاهي موردنظر شلنبرگ كه به خداناباوري مي‌انجامد، ناسازگار است. بر پايه رويكرد جديد موزر در معرفت‌شناسي دين، هيچ گونه خفايي وجود ندارد و به تعبير او شواهد كافي هدفدار بر وجود خدا در دسترس است. بنابراين، خفاي الاهي خداناباوري را توجيه نمي‌كند.

تفسیری که ملاصدرا از داستان آدم (ع) در قرآن کریم عرضه کرده، بر پیش فرض ها و مبانی فلسفی و معرفتی خاصی مبتنی است. بررسی زبان قرآن و مبانی فلسفی و معرفتی ملاصدرا در تفسیر، با محوریت تفسیر قصۀ آدم، از اهداف این مقاله است. از دیدگاه ملاصدرا، زبان قرآن در قصه آدم، زبان معرفت بخش، و قصه مشتمل بر ویژگی های به ظاهر متضاد است. تفسیر باطنی با حفظ ظاهر، تمثیلی بودن در عین تاریخی نگری، از ویژگی های تفسیر وی است. تفسیر فلسفی ملاصدرا، به لحاظ مبانی، قابل نقد و بررسی است. بعضی از نقدهای وارده بر تفسیر قصۀ آدم عبارت اند از: آموزه انسان کبیر، که به صورت مشترک لفظی به کار رفته و به دو معناست: یکی نفی کلی که جزو عقول است، و دیگری به معنای نفس سماوی، و نیز مبتنی است بر طبیعیات حکمت مشاء در تبیین حرکت مستدیر افلاک. از لوازم تفسیر صدرایی، سجدۀ گروهی از فرشتگان بر حضرت آدم است که با عمومیت آیات سجدۂ فرشتگان هماهنگ نیست.

هدف این مقاله طرح و بررسی نظریه ملاصدرا در باب خود آگاهی و اقسام آن با تکیه بر سنخ شناسی آگاهی در سنت فلسفه اسلامی است. گستره، تأثیر و افق نظریه خود آگاهی در جای جای نظام اندیشه صدرایی جریان دارد و فهم خواننده را از خود، خدا و جهان دگرگون می کند. بنابراین بازخوانی و بازشناسی این مسئله اهمیت و ضرورتی روشن دارد به ویژه پیامدهای نظری آن در حوزه های میان رشته ای. خودآگاهی انسان را در فلسفه ملاصدرا به تبع اقسام مراتب آگاهی/ ادراک شامل آگاهی حسی، خیالی و عقلی به سه نوع حسی، خیالی و عقلی می توان تقسیم کرد. در خود آگاهی حسی، فرد به حوزه مادی وجودش، به طور عام و بدنش، به طور خاص آگاهی دارد و از آن با عنوان «بدتم» و «خودم یاد می کند. فرد زمانی که از بدن مثالی که امرى مجرد با عوارض مادی، در مرتبه خیال آگاه می شود، خودآگاهی خیالی دارد و دست آخر، هنگامی که ذات خود را به صورت مجرد و بدون ماده بدنی یا عوارض مادی آگاه است، خود آگاهی عقلی دارد. البته ملاصدرا معتقد است که آگاهی عقلی انسان کاملا مجرد نیست بلکه مشوب به خیال است. بنابراین خودآگاهی عقلی وی نیز مشوب به خیال است.

مقالۀ حاضر در نقد مقالۀ “پارادکس تصوف نزد اساتید و شاگردان ملاصدرا” نوشته شده و دو مدعای اصلی آن را به نقد کشیده است: 1- نگاه مذموم به تصوف حاصل جریان های صوفیانۀ عصر صفوی است و از این زمان به بعد چنین نگرشی به تصوف در فضای فکری تشیع گسترش می یابد. 2- تحت تأثیر همین فضا، عرفان به عنوان جریانی در مقابل تصوف رایج شکل می گیرد. حال آنکه پیش از این، عرفان به معنای نوعی شناخت، بخشی از تصوف بود و در دل آن مطرح می شد. نگارنده با نقل شواهد متعدد نشان داده است که اولاً نگاه مذموم به تصوف سابقه ای بس کهن دارد و ثانیاً عرفان از قرون نخستین راه بدیلی در مقابل یا در کنار تصوف رسمی خانقاهی بوده و تنها بخشی از مجموعۀ سلوک صوفیانه محسوب نمی شده است.

شبکه‌های مجازی و فناوری‌های ارتباطی عصر حاضر، بر سبک زندگی انسان تأثیری فزاینده داشته است. یکی از عوامل شکل‌گیری بی‌معنایی و نیهلیسم، توسعه‌ی دانش و تکنولوژی و تصویر دنیایی مکانیکی و به ‌دور از معنویات است که می‌تواند به نفی غایت‌مندی هستی منجر شود و جهانی را شکل دهد که آرمان و آموزه‌های معنوی ندارد و به بی‌معنایی زندگی و پوچی ختم می‌شود؛ فضای مجازی می‌تواند زمینه‌ی این بی‌معنایی را فراهم کند. به‌رغم مزایای بی‌شمار این زیست‌بوم نوظهور، حس اضطراب و تنهایی و در پی آن، بی‌معنایی و پوچی، همچنان گریبان‌گیر انسان امروزی است. سؤال اساسی نوشتار حاضر این است که آیا با تکیه بر آرای فیلسوفی نظیر ملاصدرا که درباب زندگی اصیل و معنادار سخنان فراوانی گفته است، می‌توان با پدیده‌ی فضای مجازی مواجهه‌ای معنادار و منطقی داشت؟ یافته‌های پژوهش حاضر حاکی از آن است که: علی‌رغم امکانات و مزایای ویژه‌ی فضای مجازی، این فضا می‌تواند سبب شکل‌گیری الگوهای رفتاری نامتعارفی در انسان شود. استنباط نگارنده از درون‌مایه‌های حکمت متعالیه آن است که برترین شیوه‌ی برخورد با چنین آسیب‌هایی، رویکرد عقل‌گرایانه به این فضای برساخته‌ی دست بشر و بیان کارکرد عقل درخصوص انبوه اطلاعات و داده‌هاست. ملاصدرا نقطه‌ی عطف سیر صعودی انسان در مسیر تکامل و بهترین ابزار شناخت امر اصیل از غیراصیل را حیات معقول می‌داند. در ساحت عقلانی همه‌چیز از رهگذر مواجهه با معقولات است که اصالت می‌یابد و این سبب می‌شود که انسان در مواجهه‌ی با سیل عظیم داده‌های فضای مجازی، از افتادن در ورطه‌ی عالم خیال منفصل برحذر باشد و مسیر زندگی را به‌سمت عقلانیت و معناداری متمایل کند.

قاعده‌ی فرعیه «ثبوت شیء لشیء فرع ثبوت مثبت له» از قواعد مهم فلسفی است. باتوجه‌به قاعده‌ی فرعیه، درخصوص اتصاف ماهیت به وجود، مشکل دور یا تسلسل مطرح شده است. ملاصدرا برای حل اشکال مزبور، سه راه‌حل ارائه داده است. دو راه‌حل وی بر مبنای اصالت وجود اقامه شده است: یکی براساس رابطه‌ی وجود و ماهیت به‌حسب اعتبار ذهنی و دیگری براساس رابطه‌ی وجود و ماهیت به‌حسب نفس‌الامر. صدرالدین دشتکی (سیدسند) که از فیلسوفان بزرگ مکتب شیراز است نیز یک راه‌حل با تحلیل رابطه‌ی وجود و ماهیت در دو موطن اعتبار ذهنی و نفس‌الامر ارائه داده است. شارحان ملاصدرا (و حتی خود وی) ازآنجاکه سیدسند را اصالت ماهوی می‌دانستند، راه‌حل سیدسند را عکس راه‌حل ملاصدرا دانسته‌اند. در این مقاله با تحلیل آرای سیدسند نشان داده شده است که ازنظر او، مفهوم موجود، امر حقیقی است و لذا راه‌حل سیدسند مجموع دو راه‌حلی است که ملاصدرا ارائه داده است.

یکی از خدمات درخشان فلسفه ملاصدرا آن است که در این فلسفه، خداشناسی به اوج قله­های تعالی رسیده است. بی­شک یکی از مهم­ترین اجزاء نوین و قابل توجه این خداشناسی، قاعده بسیط‌الحقیقه است. در این مقاله ارتباط این قاعده با بحث بساطت واجب تعالی تقریر شده و بیان می‌شود که به واسطه قاعده مذکور، مفهوم بساطت واجب تعالی در حکمت صدرا به تطوری قابل ملاحظه دست یافته است و این حقیقت مبرهن می‌شود که اقتضای بساطت ذات واجب آن است که حق تعالی در عین غیریت با هویات مخصوصه و متناهی اشیاء، به نحو لا بشرط و به حمل حقیقه و رقیقه واجد جمیع کمالات آنها باشد.