جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رمزپردازی روشی است که از دیرباز در دو ساحت عینی و معرفتی برای انتقال معانی استفاده شده است. در ساحت عینی یک پدیده به عنوان رمزی از یک حقیقت یا معنا تلقی می‌گردد و از کاربردهای مهم آن در عرصه معرفت بیان معانی و حقائق متافیزیکی در قالب رموز است؛ لذا همواره ادیان و مکاتب مختلف عرفانی و باطنی از این شیوه بهره برده‌اند. در فرهنگ اسلامی نیز در آثار سهروردی و عرفا به شکل گسترده‌ای این امر نمایان است. با توجه به جایگاه مهم حکمت متعالیه در حکمت اسلامی این پژوهش در پی پاسخ به این سؤال است که فرایند رمزپردازی در عرصه معرفت در اندیشه ملاصدرا چگونه است؟ آیا در چارچوب معرفتی وی می‌توان روشی را برای کشف رمز و دستیابی به حقیقت رمزها ارائه داد؟ تحلیل و بررسی آموزه‌هایی نظیر ادراک خیالی، شهود، تأویل و معرفت نفس می‌تواند ما را در رسیدن به مطلوبمان یاری رساند؛ بر اساس نتایج حاصله چارچوبی فراهم می‌گردد که بنیانی عقلانی و قوی برای رمزپردازی در عرصه معرفت خواهد بود و همچنین معیاری را برای ارزیابی و تشخیص رمزپردازی‌های صحیح و عقلانی در اختیار قرار می‌دهد.

غایت اصلی در مباحث معرفت شناختی از منظر فیلسوفان رسیدن به شناخت یقینی و حقیقی است. از این منظر، فیلسوفان مختلف با دیدگاه ها و مبانی فکری متفاوت، همواره تلاش کرده اند مبنا و چهارچوبی را برای حصول نتیجه مورد نظر پی ریزی کنند. ملاصدرا و دکارت نیز از زمره تلاش گران این عرصه هستند. ملاصدرا و دکارت هر دو قیاس را محور نظریه معرفت شناسی خود قرار داده اند و امکان حصول به معرفت یقینی را از این راه امکان پذیر می دانند. باوجود اشتراک در این مبنا، از وجوه اختلاف آن دو در باب این مسأله باید به این نکته اشاره کرد که قیاس مورد نظر ملاصدرا همان قیاس ارسطویی مبتنی بر منطق صورت است اما قیاس در منطق معرفتی دکارت بیشتر از منظر منطق ماده و رابطه بین حقایق نگریسته می شود و نه صرفاً از منظر رابطه مفاهیم مورد مطالعه. همچنین به نظر می رسد عقیده ملاصدرا برای بهره گیری از قیاس به عنوان نوعی از استدلال مبتنی بر منطق صورت در مقایسه با دیدگاه دکارت برای استفاده از قیاس به عنوان نوعی استدلال مبتنی بر منطق ماده، دست کم در مقام داوری و ارزشیابی پذیرفتنی تر می نماید.

تلاش­های فیلسوفان برای یافتن اساس محکم برای معرفت، منجر به یافتن معارفی شده­ است که به آن بدیهی می­گویند. حال بدیهی چیست؟ چه رابطه‌ای با شهود، وضوح و تمایز دارد؟ گسترۀ آن تا کجاست و چه رازی در بداهت بدیهی وجود دارد؟ این مقاله تلاش می‌کند پاسخ این پرسش‌ها را ازنظر ملاصدرا و دکارت بررسی کند. بررسی‌ها نشان می­دهد رابطۀ وضوح و تمایز با بدیهی، رابطۀ عام و خاص مطلق و با شهود احتمالاً مترادف است. پاسخ دو فیلسوف دربارۀ گسترۀ بدیهیات تصدیقی یکسان است و هردو آن را محدود به اولیات و وجدانیات می­دانند؛ ولی دربارۀ ملاک و راز بداهت تصدیقات، صدرا ویژگی درونی و مفهومی و دکارت بساطت گزاره­ها را معرفی می‌کند.

ما در این مقاله، ترجمۀ کتاب المشاعر ملاصدرا به نام The Book of Metaphysical Penetrations اثر سید حسین نصر را نقد و بررسی می‌کنیم. در این مقاله بر سه نکته اساسی تأکید می‌کنیم. نخست می‌خواهیم نشان دهیم در چه مواردی ترجمۀ متن عربی به انگلیسی به‌صراحت نادرست است. مترجم در برخی از بندها به‌علت پی نبردن به منظور ملاصدرا نتوانسته است متن عربی را به‌درستی به انگلیسی برگرداند. دوم، نشان می‌دهیم مترجم برخی از عبارات عربی را ازقلم انداخته و ترجمه نکرده است. در پایان، نشان خواهیم داد برخی از معادل‌‌های انگلیسی مناسب نیستند. ابتدا متن عربی و انگلیسی را می‌آوریم. سپس متن عربی را شرح می‌دهیم و بعد، با شرح متن انگلیسی به تفاوت منظور ملاصدرا و مترجم اشاره می‌کنیم. در پایان، با ترجمۀ پیشنهادی، بحث آن بند را تمام می‌کنیم.

ارزیابی و داوری بین آرا و اندیشه‌های مختلف درباره مسائل و مطرح‌کردن راه‌حل برای برطرف‌کردن این اختلاف‌ها از جمله مسائلی است که در سنت فلسفی ما وجود داشته است. کتاب الجمع بین رأیی الحکیمین ابونصر فارابی، که به بررسی دیدگاه‌های افلاطون و ارسطو می‌پردازد، به نوعی عهده‌دار چنین چیزی است و کوشیده است با ارزیابی دیدگاه‌های این دو فیلسوف و داوری درباره آن، به تبیین نقاط اشتراک و اختلاف بین آن‌ها بپردازد. اثر دیگری که باز هم در همین سنت ارزیابی و داوری بین دیدگاه‌های مختلف می‌گنجد محاکمات قطب‌الدین رازی است که به محاکمه و داوری بین دو شارح اشارات و تنبیهات ابن‌سینا، یعنی شرح فخرالدین ‌رازی و خواجه نصیرالدین طوسی پرداخته است. از این دو اثر که بگذریم، به آثار دیگری نیز می‌توان اشاره کرد که در آن‌ها فلاسفه با نگاهی به آثار و دیدگاه‌های گذشتگان درباره مسائل مختلف به داوری و ارزیابی دیدگاه‌ها پرداخته‌اند و در خلال این تضارب آرا رأی و نظر مختار خود را درباره مسئله‌ای خاص بیان کرده‌اند، از جمله ملاصدرا در حکمت متعالیه، که از آثار فاخر اسلامی است، در مسائل مختلفی که بیان می‌کند ضمن بیان دیدگاه‌ها و آرای مختلفی که درباره هر مسئله موجود است به داوری درباره اندیشه‌های مختلف می‌پردازد و سپس در خلال مباحث نظر مختار خود را بیان می‌کند.

هدایت مدعای مشترک همه أدیان است؛ این حقیقت در اسلام حول محور صراط مستقیم شکل گرفته است. أهمیت و ضرورت فهم معنای صراط به وزان أصل هدایت بوده و هرگونه تفسیر نادرستی که آن را در وادی تعدد و نسبیّت بیندازد، نقض غرض نزول قرآن و إرسال پیامبران خواهد بود. ملاصدرا با تفسیری حکمی از صراط و چیستی آن در آیات قرآن، أفق جدیدی را برای أذهان باز می‌نماید؛ نظر ایشان افزون بر دو کتاب تفسیر القرآن الکریم و أسرار الآیات و أنوار البیّنات در کتاب‌های دیگرش نیز نمود یافته است، این تحقیق به مبناسازی ایشان برای تفسیر حقیقت صراط پرداخته و سپس به بررسی آیاتی که ایشان در فهم این مهم در آنها دارای تحلیل و تفسیر بوده‌اند، پرداخته و در نهایت با جمع‌بندی مطالب تفسیری، تعریفی از صراط و صراط مستقیم ارائه می‌دهد که لازمه ذاتی آن وحدت است.

یکی از مباحث بنیادین علم ‌النفس، ملاک تعدد قوای نفس است. مسئله اصلی پژوهش آن است که: ابن‌سینا، سهروردی و ملاصدرا چه ملاک‌هایی برای تعدد قوای نفس در نظر گرفته‌اند و آیا این ملاک‌ها قابل پذیرش‌اند؟ ‌‌ابن‌سینا پنج معیار را برحسب اختلاف در شدت و ضعف، تندی و کندی، وجود و عدم، تضاد و اختلاف جنسیِ افعال نفس برای تعدد قوا معرفی می‌کند و با استناد به قاعده‌ الواحد، تنها ملاک پنجم را ‌می‌پذیرد. شیخ اشراق با انحصار قاعده‌ الواحد به ذات بسیط خداوند، تغایر و تعدد قوا را برحسب جهات و اعتبارات مختلف نفس تبیین ‌می‌کند. ملاصدرا نیز پس از ذکر اشکالاتی به معیار ‌‌ابن‌سینا، درنهایت براساس ملاک انفکاک وجود یک قوه از قوه دیگر و تناقض در افعال نفس، به بررسی تمایز قوا می‌پردازد. در این پژوهش ضمن بررسی تحلیلی ـ انتقادی ملاک‌های یادشده، اشکالات وارد بر آنها نیز بحث، و اثبات می‌شود که هیچ‌کدام از این موارد نمی‌تواند ملاک تعدد قوای نفس باشد.

در میان براهین اثبات خدا، دلیل فطرت از مهم‌ترین دلایل خداشناسی است که بر فطری بودن معرفت به خداوند در جمیع مخلوقات (به خصوص انسان) دلالت دارد. یکی از صریح‌ترین آیات قرآن در دلالت بر خداشناسی فطری، آیۀ 30 سورۀ روم است. این آیه از عجین بودن ساختار وجود انسان با شناخت خداوند خبر می‌دهد. ملاصدرا با الهام از قرآن و حدیث و با بهره‌گیری از مبانی عقلی و فلسفی خود، این گزاره دینی را مستدل کرده است. در این پژوهش سعی شده است به روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر آراء ملاصدرا، تبیین فلسفی او از خداشناسی فطری تحلیل گردد تا جایگاه نظریۀ فقر وجودی معلول در بیان وی معلوم شود. ملاصدرا با تکیه بر اصل اضافه اشراقی ممکنات به واجب، تحلیلی وجودشناختی از این آموزه قرآنی ارائه داده است که بر اساس آن، حضور مخلوقات نزد خداوند و حضور خداوند نزد جمیع مخلوقات اثبات می‌شود. بر اساس تبیین وجودشناختی خداشناسی فطری نیز تلازم بین فقر وجودی و علم حضوری مخلوقات به خداوند و چگونگی دلالت آیۀ فطرت بر سیر خودشناسی به خداشناسی به دست می‌آید.

ملاصدرا بر اساس مبانی اصالت وجود، وحدت تشکیکی و حرکت جوهری، و ابن عربی بر اساس وحدت وجود، قائل به حشر به معنای ظهور متمایز بواطن موجودات اعم از گیاه و حیوان و انسان در عالم قیامت و پس از مرگ در زمین بسیط و گسترده‌ای که شایسته تجلی نور الهی و شهود ملائکه و انبیاء می‌باشد، همراه با جمع شدن تمام خلایق و موجودات در گروه‌های مختلف می‌باشند. همچنین معتقدند که ظهور متمایز بواطن در حشر به این دلیل اتفاق می‌افتد که بواطن موجودات، اثرِ افعال و افعال هم نشئت‌گرفته از اغراض نفسانی می‌باشد که این اغراض در اثر تکرار افعال، به صورت ملکه در درون و باطن رسوخ می‌نماید. ملاصدرا در بیان و توضیح مواقف حشر مانند صراط و شفاعت بسیار از ابن عربی تأثیر پذیرفته است، به طوری که در نوشتارهایش سخن تازه‌ای جز بیان اصطلاحات و براهین فلسفی مشاهده نمی‌شود؛ اما بر خلاف این مباحث در مباحثی مانند گروه‌های مختلف مردم در حشر، موقف بعث و حسابرسی به جز تأثیرات اندکی که از ابن عربی گرفته، بسیار نظرات دقیق و تازه‌ای را به صورت براهین فلسفی مطرح نموده است و در موقف نشر هم، وی تنها تشریح‌کننده آن موقف می‌باشد.