جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حکمت متعالیه ملاصدرا از مهمترین نظامهای فلسفی است که با دقت به تبیین امور اساسی انسان شناختی پرداخته و می‌تواند به عنوان مبنای نظریات تربیتی در نظر گرفته شود. این پژوهش در زمره پژوهش های کیفی قرار می‌گیرد که در آن با استفاده ازروشتوصیفی _ تحلیلی در سه حوزه هستی شناسی، معرفت شناسی و انسان شناسی دلالت های تربیتی ملاصدرا بررسی قرار گرفته است. بر اساس مبحث مطرح شده در فلسفه ملاصدرا تربیت باید بسیار هوشیارانه و هماهنگ با شتاب واقعی تحول صورت پذیرد. نظام تعلیم و تربیت باید جریانی مستمر و بالنده و همچنین نظامی جامع و شامل تمامی جنبه های وجودی انسان اعم از حس، تخیل و عقل باشد. بر اساس معرفت شناسی ملا صدرا نفس آدمی صرفاً منفعل و پذیرنده صورت عقلیه نیست؛ این نکته باید در تعلیم و تربیت در نظر گرفته شود .بر اساستطور وسع آدمیان و تفاوتهای فردی اهمیت است و با در نظر گرفتن این اصول می‌توان انسان را در مسیر ویژه‌اش به سوی غایت هدایت نمود.

کشف و شهود به عنوان ساحتی ورای طور عقل، یکی از منابع مهم معرفت است و از مسائلی است که هم در حکمت صدرایی و هم در عرفان ابن عربی، بر اساس مبانی هستی شناسی و تحلیل های علم النفسی از ابعاد مختلف، مورد توجه قرار گرفته است. به دلیل اهمیت این مسئله و خلأ محسوس پژوهشی در زمینه وجود یک تحقیق جامع و تطبیقی پیرامون این موضوع، با سبکی نوین، سعی در کشف، استخراج و ارائه منسجم آرای پراکنده این دو اندیشمند، با استفاده از شیوه کتابخانه ای و روش توصیفی، تطبیقی و تحلیلی، شده است. در این پژوهش، نخست به شناسایی حقیقت کشف و شهود و شاخصه های آن از دیدگاه این دو اندیشمند پرداخته و سپساقسام کشف و شهود، نظیر کشف صوری و معنوی و مکاشفات متناظر با مراتب نفس، بررسی گشته و آنگاه گزارشی از معیارهای صدق و سنجش کشف و شهود نظیر عقل و کشف معصوم ارائه شده است. از نتایج پژوهش، این است که می تواند با تبیین جایگاه رفیع کشف و شهود و تحلیل واقعیت معرفت زای آن، ساحت های جدیدی در معرفت شناسی گشوده و در بررسی تطبیقی بین حکمت متعالیه و عرفان، دیدگاه های قریب الافق مهمی را در این مسأله نشان داده و ابعاد آن را به صورتی روشن ارائه دهد.

اما امروزه تفکیککردن مباحثتفسیری مسلمین و بررسی مستقل زبان دینی هر یکاز مفسرین اعم از تفاسیر متکلمین، فلاسفه و عرفاء یکی از کارهای اجتنابناپذیر میباشد، تا بدین طریق بتوانیم فلسفه و عرفان سنتی‌مان را به شکل امروزی مطرح کنیم.زیرا از این راه میتوان به طور آشکارا به ملاک‌های معناداری در تفسیر و تاویل، شناختاری بودن یا عدم شناختاری بودن هر یکاز این تفاسیر دسترسی پیدا کنیم.بررسی زبان دین در کتاب"مفاتیح‌الغیب " در همین راستا انجام گرفته است .فهم و تبیین زبان دینی صدرالمتالهین از اهمیتبه سزائی برخودار استزیرا وی یکی از مهمترین فیلسوفانی استکه بیشاز چهار قرن، افکار وی در حوزه و دانشگاه سیطره دارد و کتبوی به عنوان یکی از اصلی‌ترین و کاملترین منابع تدریسمیشود.از سوی دیگر کتابمفاتیح‌الغیبنیز از اهمیتخاصی در این زمینه برخودار استزیرا این کتاباولا در اواخر عمر مبارکایشان به رشته تحریر در آمده است ، لذا به خواندن این کتاببه آخرین مطالبمورد نظر این فیلسوفبزرگدستمی‌یابیم، و همچنین وی این کتابرا به عنوان مقدمه‌ای برای "تفسیر کبیر" نگاشته است ، لذا دسترسی به زبان دینی و همچنین روشتفسسیر متون دینی مورد نظر صدرالمتالهین، در این کتاببه صورتآشکارتری مطرح گشته است .قبل از بررسی زبان دینی در کتابمفاتیح‌الغیب ، ضروری بود حتما تعریفی از زبان دین و علل مطرح گشتن آن و بعضی از مسائل آن بطور خلاصه بیان گردد.زیرا از موضوع بسان جدید بودنش ، ناشناخته نیز بوده است .در ناشناخته بودن آن در عرصه فرهنگفلسفی ما، همین بسکه یکی از اساتید معظم در یکی از مجلاتمعروف ، زبان دینی را به معنای هرمنوتیکیعنی روشتفسیر متون دینی گرفتند.در بابفصل اول نکاتی قابل ذکر است : اولا منبع اصلی در این نوشتار که نقشالگو نیز داشت ، کتاب"فلسفه زبان دین جان دان استایور" چاپ1998 میباشد.ثانیا، از آنجا که فصل اول تنها جنبه مقدمه برای فصل دوم دارد، تنها به بیان بعضی از مسائل مهم در زبان دین پرداخته شده است .از همین جهت ، مسائلی از قبیل: تئوری معنا و ملاکهای معناداری، نقشو کارکرد بنیادین زبان دینی به علتمحدود بودن پایان‌نامه مطرح گشته است .ثانیا از آنجا که صدرالمتالهین یکفیلسوفاسلامی است ، ضروری بود که زبان دین مورد نظر فلاسفه و متکلمین اسلامی، پیشاز او در فصل اول مطرح گردد.اما از آنجا که در زمینه‌کاری مدون انجام نگرفته و اگر هم گرفته، بسیار ناچیز بوده و همچنین به علتمحدود بودن پایان‌نامه، تنها به نقل بعضی از نظراتمعروفمتالهین اسلامی راجع به زبان دین اشاره شده است .اما راجع به فصل دوم کتاب ، که محور رساله بر این فصل مبتنی است ، این رساله مدعی نیستکه به تمام زوایای زبان دینی در کتابمفاتیج‌الغیبپرداخته باشد، بلکه سعی بر این قرار گرفته، نظر صریح صدرالمتالهین راجع به زبان دین مطرح گردد.

مبانی وجودشناختی و معرفت شناختی فلسفه ملاصدرا اقتضای آن را دارد که مدل توجیه در گزاره های الهیاتی به گونه ای باشد که عوامل درونی و بیرونی موثر بر ایجاد، کسب و شکل گیری باور را به عنوان یکی از شروط توجیه باورها برای وی به رسمیت بشناسد. اندیشمندان مسلمان علم را تصدیق علمی یا همان قول جازم مطابق واقع می دانستند. باور هر گونه اعتقاد جازم است ولی باور موجه و مطابق با واقع نزد ایشان علم است که به روش حضوری و حصولی کسب می شود. در مبحث توجیه تصور غالب بر این است که روش فلاسفه اسلامی از جمله ملاصدرا، مبناگروی سنتی است. در حالی که از اصول اساسی و نظام فلسفی ملاصدرا استنباط می شود او از مبناگروی سنتی عدول کرده و احتمالاً رویکرد مبناگروی تعدیل شده و یا برون گرایی را در مقام اثبات اتخاذ کرده است. طبق نظریه معرفت شناسی ملاصدرا، رابطه نفس با علم، اتّحاد وجودی است و خروج تدریجی نفس از قوه به فعل و شدت یافتن آن با اندیشه و معرفت تحقق پیدا می کند و هر مرتبه که بالاتر می رود به صور علمی کامل‌تری از حیث تجرّد دست می یابد، پس مرتبه وجودی نفس بر نوع معرفت مکتسبه تأثیر دارد. اتّحاد وجودی میان نفس و صور علمی موجب می شود هر معرفت بر نفس بیافزاید و وقتی نفس با معرفت قبلی متّحد شد، کامل‌تر می گردد و می تواند صور علمی مجردتری را دریافت کند و کم کم زمینه کسب باور صادق در نفس ایجاد می شود. طبق نظریه حرکت جوهری، نفس تدریجی الحصول است. پس معرفت تدریجی الحصول است. هر چه نفس کاملتر، صور ادراکی مکتسبه نیز کاملتر. همچنین به علت اتّحاد وجودی نفس با قوا، نفس در بالاترین مراحل کمالی، مجهز به کاملترین قوای ادراکی می شود که باور صادق را دریافت می کند.ملاصدرا فرایندهای حصول معرفت را با توجه به قوای ادراکی موثر بر حصول معرفت به سه فرایند حسّ، خیال و عقل تقسیم می کند و فرایند عقلی را مشتمل بر دو فرایند برهان وکشف و فرایند کشفی را مشتمل بر دو فرایند وحی و الهام می داند و از نظر او درجه اعتمادپذیری هر یک از این فرایندها متفاوت از دیگری است و درجه اعتمادپذیری فرایند بر حصول باور صادق موثر است. استفاده از فرایندهای برهان و کشف و وحی و الهام وابسته است به ویژگی های فاعل شناسا، بنابراین علاوه بر فرایند، بستر و زمینه شکل گیری باور بر حصول باور صادق موثر است. در نتیجه می توان ادعا کرد؛ ملاصدرا علاوه بر ماهیت باور، به ویژگی‌های فاعل شناسا و فرایندهای حصول باور و کارکرد قوای ادراکی در حصول معرفت به عنوان عوامل غیرمعرفتی و بیرونی توجه دارد. نظریه های معرفت شناسی ای که معتقدند؛ علل بیرون از باور در شکل گیری و ایجاد باور موثرند، در زمره نظریه های معرفت شناسی برون گرایانه قرار می گیرند. یکی از مهمترین نظریه های معرفت شناسی برون گرایانه، نظریه اعتمادگرایی فرایندی و قوا و اعتمادگرایی مبتنی بر فضیلت است. البته قابل توجه است نظریه های فضیلت گرایانه را می توان رویکرد سومی در نظر گرفت که مولفه های اصلی نظریه های درون گرایانه و برون گرایانه در آنها اخذ شده است.

نظریه وجود ذهنی از نظریات مهم در باب علم و معرفت است که در این پژوهش نظریات دو حکیم نامدار اسلام، ابن سینا و ملاصدرا را به روش کتابخانه ای مورد بررسی قرار داده و با هم مقایسه کرده ایم. وجود ذهنی از دو جهت وجود شناختی و معرفت شناختی مورد بررسی قرار می‌گیرد. وجود ذهنی از نظر وجود شناختی، نحوه ای از وجود در مقابل وجود خارجی است که در جریان علم حصولی انسان به خارج به وجود می آید و در تمام مراتب علم حسی و خیالی و عقلی محقق است. وجود ذهنی از نظر معرفت شناختی بیان کننده نحوه مطابقت ذهن با خارج و در واقع همان بحث از ارزش معلومات است. از آنجا که تانسبت به ارزش معلومات یقین حاصل نشود، بحث از مسائل دیگر فلسفه و حتی علوم دیگر سودمند و یقین آور نیست، بحث درباره وجود ذهنی و بررسی نقش معرفتی آن اهمیت ویژه ای دارد. نگارش حاضر نیز به منظور حل مشکل علم و رسیدن به شیوه ای مطمئن برای حصول علم و بررسی ارزش معلومات است. ابن سینا و ملاصدرا در باب ارزش معلومات قائل به وجود ذهنی یعنی تطابق ماهوی ذهن و عین هستند. بنابر توضیحات دو حکیم بزرگوار در باب نحوه حصول ماهیت اشیاء در ذهن یعنی حصول اثر شیء در نفس و به دنبال آن انتزاع ( از نظر ابن سینا ) و صدور نفس (از نظر ملاصدرا‌ )، تطابق ماهوی در مراتب ادراک حسی و خیالی قابل دفاع است. در مرتبه ادراک عقلی فقط با توجه به نظرات ابن سینا می توان تطابق ماهوی ذهن و عین را توجیه نمود؛ اما توضیحات ملاصدرا در مورد ادراک عقلی، موید مطابقت مذکور نمی باشد.

ملاصدرا و کیرکگور دو تن از تأثیرگذارترین فیلسوفان دینی عصر خویش، به ترتیب در فلسفه‌ی اسلام و مسیحیت بوده‌اند و لذا بررسی یکی از بنیادین‌ترین مسائل فلسفه‌ی دین، یعنی مواجهه‌ی انسان و امر مطلق (خدا)، نزد این دو فیلسوف از اهمیت بسیاری برخوردار است. ملاصدرا بر اساس نگرش وحدت تشکیکی خویش جهان را تجلی‌گاه وجودی واحد می‌داند که تمامی موجودات آن بنا به میزان بهره‌ی خود از آن به سطحی از کمال رسیده و در مسیر استکمالی خویش به جانب آن در حرکتند؛ انسان نیز به عنوان عالم صغیر که به تنهایی نمودی کوچک از صفات الهی است، در این حرکت جوهری به جانب مبدأ وجودی خویش در حرکت است. ملاصدرا برای این حرکت مراتبی قائل است که همان مراحل کمال است و در غایت این مسیر انسان به حدی از کمال می‌تواند برسد که از طریق علم حضوری تمام امور را شهوداً بشناسد؛ در این مرتبه او به حد اعلای قرب الهی دست یافته است؛ این مرحله نهایت تکامل عقل است و سالکِ عارف توانسته است برای رسیدن به آن بر تمام موانع کمال غلبه جوید. نزد کیرکگور مواجهه‌ی انسان با خدا نه از طریق حرکت جوهری، بلکه به واسطه‌ی نوعی انتخاب آزادانه برای قرار گرفتن در سپهر ایمان، صورت می‌گیرد. کیرکگور بر خلاف ملاصدرا، مواجهه‌ی با خدا را مستلزم کمال عقل نمی‌داند، بلکه بالعکس باور دارد که برای تحقق این مهم می‌بایست از مرتبه‌ی عقل گذر کرد. راه گذر از یک مرتبه‌ی کمال به مرتبه‌ی بالاتر نه تکامل دیالکتیکی عقل، بلکه انتخاب مسئولانه است و نفسِ انسانی نیز محصول همین انتخاب است: نفس یا «خود» تنها از طریق انتخاب ایمانی انسان شکل می‌گیرد و به عبارتی پیدایش نفس منوط به ارتباط با خداست. انتخابی چنین خطیر میان داشتنِ نفس و نداشتنِ آن، آن هم بدون هیچ راهنما و الگو و نیز در شرایطی که جهان عقل و اخلاق موقعیت سوژه‌ی گزینشگر را درک نمی‌کنند، پدیدآورنده‌ی احساسی است که کیرکگور آن را دلهره می‌نامد و وجود آنرا برای سوژه‌ای که در این وضعیت اگزیستانسیال قرار گرفته است، ضروری می‌داند. این دلهره شرطِ ایمانی بودن انتخاب است و بدون آن، هر گزینه‌ای که انتخاب شود از حیث ایمانی علی‌السویه است.نگرش ملاصدرا و کیرکگور درباب استکمال نفس به سوی مواجهه با امر مطلق (خدا) از برخی جهات همانندی‌ها و ناهمسانی‌هایی دارد که در تحقیق پیش رو بدانها خواهیم پرداخت.

چکیده ندارد.

در این رساله سعی شده تا جایی که امکان دارد، حقیقت قضا و قدر به خوبی تشریح گردد و بخصوص این مساله از دیدگاه حکیم متاله، ملاصدرای‌شیرازی که تمامی افکار و آرای خود را از مشکات پر نور ولایت دریافته و با آمیزه‌ای از عرفان منصبغ نموده، تبیین گردد. همچنین روشن شود با وجود آنکه هستی هر چیز از عنایت و علم ذاتی حق ناشی می‌شود، و ذات و صفات او ثابت و بی‌بدیل است ، تاثیر دعا در سرنوشت انسان چگونه است ؟ و مساله بدا چیست ؟ آیا علم الهی تغییر پذیر است و قضا و قدر دگرگون می‌شود؟ یا آنگونه که قوم یهود گفته‌اند، "یدالله مغلوله" آیا نظر اشاعره درست است ، که معتقدند دعا بی‌فایده است و آنچه تقدیر از قبل رقم زده، همان می‌شود؟ اگر چنین است پس بیانات معصومین که فرموده‌اند، دعا یکی از عوامل مهم در تغییر قضا و قدر است و خود مظهری از مظاهر قضا و قدر به حساب می‌آید، چیست ؟ و چگونه انسان با وجود محاط بودن در عالم ماده و با تمام کوچکی و تعلق خود به عالم بالا، در عالم ملکوت تاثیر گذارده به مطلوب خویش می‌رسد؟ هدف رساله حاضر پاسخ به این سوالات و روشن ساختن اذهان از بحث احیانا شبه برانگیز قضا و قدر است . در این رساله سعی شده با دیدی واقع بینانه و جستجوگر و به دور از نزاعهای کلامی و در یک تحلیل نسبتا عمیق فلسفی، نظریات عمده فلسفی پیرامون موضوع، مورد بررسی قرار گرفته و مبنا و استدلالات هر کدام تشریح گردد. البته سعی آن است که همواره نظرات صدرالحکما و المتالهین محور اصلی قرار گیرد. این رساله با همین انگیزه در سه بخش و 12 فصل تدوین و تنظیم شده است . در بخش اول، ابتدا "قضا و قدر" از لحاظ لغوی و اصطلاحی مورد بررسی قرار گرفته، سپس حقیقت آن دو از نظر فیلسوف عالیقدر به طور مبسوط روشن می‌گردد. از عالی‌ترین مفاهیم قرآن در معارف بلند اسلامی، موضوع امکان تغییر و دگرگون ساختن تقدیر و سرنوشت است و اینکه انسان می‌تواند قسمتی از سرنوشت خود را با دعا و اعمال خود دگرگون سازد. این مساله تحت عنوان "تاثیر دعا در قضا و قدر"، موضوع بخش دوم این رساله است . دعا منبع عظیم تغذیه روح و نفس انسانی است و نیایش به درگاه خدای بزرگ در طول تاریخ، عامل تلطیف روح انسانی و سازندگی جوامع بشری بوده است . هیچ جامعه‌ای نتوانسته به دور از یک ارتباط عمیق با خداوند به فلاح و رستگاری رهنمون گردد. از این رو، اگر دعا با همه ابعادی که دارد و همه ریزه‌کاریهای که در آن نهفته است ، رعایت شود، وسیله‌ای خواهد بود برای نیل به سعادت جامعه و فرد. در بخش پایانی این رساله نیز به مساله تغییر سرنوشت با دیدی برتر و با عنوان "بدا" اشاره می‌شود حقیقت و امکان وقوع آن با توجه به نظریات مختلف بویژه نظر ملاصدرا بررسی می‌گردد.

با توجه به اهمیت وجود یک مبنای فلسفی مستحکم در جهت ارائه مبانی، اصول، روش‌ها و اهداف تربیتی، این پژوهش، با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی نظام تربیتی ملاصدرا پرداخته است. در این راستا پس از بررسی 4 نظریه اساسی حکمت متعالیه، (اصالت وجود و تشکیک وجود، حرکت جوهری، عاقل و معقول و نفس و قوای آن) که هر یک به‌نوبه خود مسائل و مشکلات فلسفی بسیاری را پاسخ‌گو بوده‌اند، نتایج زیر به دست آمد.1.

افلوطین سر سلسله مکتب نوافلاطونی در کتاب تاسوعات خود سعادت انسان را در حیات عقلانی می داند و زندگانی عقلانی را حیاتی میداند که در نهایت کمال باشد یعنی از هر حیث هیچ نقصی در آن نباشد لذا سعادت در حیات مادی نمیتواند حاصل شود بلکه حیات روحی و معنوی انسان است و راه نیل به چنین سعادتی وارستگی از قید و بندهای تن و مادیات است که با پرورش روح و نفس آدمی همراه میگردد که نتیجه آن مشاهده فرشتگان مقرب الهی و بالاتر از آن اتحاد با ذات یگانه احدیت می باشد.ملاصدرا ادراکات عقلی را لذت بخشترین امور برای انسان میداند و در این بین برترین معقولات معرفت به خدا و علم به صفات و اسماء الهی است. آنجا که علم فقه نیز در این مقام در مرتبه پایین تری قرار دارد و سعادت حقیقی انسان در این مسیر تحقق می یابد. سعادت حقیقی چیزی جز مشاهده عقلی حقیقت نیست.شاخص ترین ویژگی دیدگاه ملاصدرا بحث بر سر مسئله عقل نظری و عقل عملی و جایگاه هرکدام در راه رسیدن به سعادت است او معتقد است که سعادت در کمال عقل نظری است و عقل عملی در این بین نقش درجه دوم را ایفا میکند تا آنجا که به نظر او کسانی که در قوه نظری به کمال برسند و در قوه عملی متوسط باشند به سعادت حقیقی دست یافته اند اما کسانی که در قوه عملی دارای کمال باشند ولی به کمال قوه نظری دست نیابند نمیتوانند کمال حقیقی را دارا باشند.از مهمترین شاخصه های دیگر دیدگاه او این است که سعادت را تنها علم و آگاهی یافتن نمیداند بلکه ادراکات حقایق عقلیه سعادت حقیقی است نه ادراک مفهوم آنها.او به شدت افراد را از عبادات تقلیدی بر حذر می دارد و آنها را تشویق به اطاعت از پروردگار با تدبر و دریافت برهان از معارف الهیه می کندو راه پیروزی فرد را در این گام نجات نفس از تعلقات بدن میداند.