جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه علیت، به عنوان یکی از بنیادین ترین مباحث فلسفی همواره مورد توجه اندیشمندان بوده است. تبیین نحوه ارتباط بین علت ومعلول وپاسخ به این پرسش که چگونه یک پدیده می تواند مسبب پیدایش پدیده های دیگر باشداز جمله دغدغه های فیلسوفان در طول تاریخ بوده است . در این میان مفهوم«علل موقعی» جایگاه ویژه ای دارد ، این مفهوم به ویژه در فلسفه مالبرانش ، فیلسوف فرانسوی قرن هفدهم ، برجستگی خاصی یافته است؛نظریه علل موقعی یا اکازیونالیزم به نتایج مهمی دیگری نیز منجر می شود،در این نظریه مالبرانش مطرح می کند که خداوند نقش فعال تری از ما ایفا می کند به گونه ای که اراده وآزادی ما کمتر به نظر می آید . در این دیدگاه،وقتی من به طور آگاهانه انگشت خودرا حرکت می دهم ،این فرصت وموقعیتی برای خداونداست علت حرکت انگشت من شود یا وقتی آجری روی انگشت من قرار می گیرد این موقعیتی برای خداوند است که احساسی آگاهانه از درد را به من بدهد ؛ البته مالبرانش منکر این نیست که من به وجهی علت طبیعی حرکت بازوی خود هستم اما اصطلاح «علت طبیعی» در این جا به معنی «علل موقعی» است . چگونه اراده من می تواند چیزی جز یک علت موقعی باشد مسلماٌ اگر بازوی خود را حرکت دهم ،نمی دانم چگونه آن را حرکت دهم .

از آنجا که ملاصدرا حقیقت علم را امری وجودی می داند و بر این باور است که علم، زمانی حاصل میشود که نفسِ معلوم نزد عالم حاضر شود، لذا میتوان به این نتیجه رسید که علم، نزد صدرالمتألهین منحصر در علم حضوری است. به ویژه آنجا که خود میگوید« علم، از حقایقی است که انیت آن عین ماهیت آن است.» پس با نظر به اینکه علم حضوری پایه و اساس همه علوم بشری است و بدون آن انسان فاقد علم و دانش خواهد بود، لذا تبیین و تحلیل علم حضوری، به ویژه بررسی دقیق مصادیق آن در حکمت متعالیه از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. در بحث از مصادیق علم حضوری در پژوهش های مختلف به موارد متعددی تحت عنوان مصادیق علم حضوری اشاره شده است از جمله این موارد عبارتند از: 1) علم نفس به ذات خود که از بدیهی ترین اقسام علم حضوری است و فلاسفه در اثبات حضوری بودن علم نفس به ذات، به دو مقدمه استناد کرده اند، اول تجرد نفس و دوم علم مجردات به نفس خود. 2) علم نفس به بدن که ملاصدرا در اسفار ذیل علم حضوری انسان به قوای نفس، علم حضوری انسان به بدن را تبیین میکند. 3) علم به افعال انسان اعم از علم نفس به افعال جوارحی و جوانحی که ذیل علم علت به معلول تبیین میگردد.4) علم به حالات نفس که در واقع حضوری بودن علم انسان به صفات نفس، یکی از بدیهی ترین امور می باشد از آنجا که تجربه فردی هرکس برای اثبات آن قابل استناد می باشد.5) علم نفس به مبدا وجودی خود، از آنجا که علم معلول مجرد به علت خود یکی از مصادیق علم حضوری محسوب میشود و از طرفی انسان معلول و مخلوق خداوند می باشد، لذا علم او به هستی خدا به عنوان علت خویش، علم حضوری خواهد بود. که البته این نوع علم متناسب با سعه وجودی معلول محقق میشود. 6) علم حضوری علتِ هستی بخش به معلول خود. 7) علم حضوری به محسوسات به ویژه ادراک بصری که شیخ اشراق بر آن استدلال کرده اما ملاصدرا با بیاناتی آن را رد میکند. 8) علم حضوری در موجودات مادی به این معنا که آیا موجودات مادی به خود و دیگران از جمله علت هستی بخش خود علم حضوری دارند یا خیر، و همچنین اینکه آیا موجودات مادی متعلق علم حضوری واقع می شوند یا خیر. در این مورد از مصادیق علم حضوری آراء گوناگون و متضادی وجود دارد. صدرالمتألهین نیز در این باره سخنان دو پهلو دارد، چرا که در پاره ای موارد علم به آنها را انکار کرده و در مواردی پذیرفته است که طرح ادله او نیازمند بررسی بیشتر و دقیق تر می باشد. مصادیق مذکور از علم حضوری با اختلافاتی در تعداد آنها در پژوهش های متعدد مطرح شده است. ولیکن پژوهش حاضر درصدد است تا با ژرفنگری در آثار صدرالمتألهین به مصادیق بیشتری از علم حضوری دست یابد، زیرا بر این باوریم که میتوانیم بر مصادیق علم حضوری بیفزاییم. علاوه بر این پژوهش پیش رو در نظر دارد ضمن بررسی مصادیق علم حضوری در نظر صدرالمتألهین، با توجه به ویژگی های علم حضوری از جمله خطا ناپذیری و همچنین فطری بودن آن، برآیند های تربیتی و آموزشی علم حضوری را تحلیل کند. توضیح بیشتر اینکه از آنجا که هر نظام آموزشی در دنیا بر رویکرد و دیدگاه خاصی بنا شده و هر یک از این رویکرد ها تمام چهارچوب نظام آموزشی از جمله روش تدریس، شیوه ارزشیابی و به خصوص مواد و موضوعات درسی را تحت تاثیر قرار می دهد؛ لذا رویکردی که در نظام تعلیم و تربیت اتخاذ می شود از اهمیت ویژه ای برخوردار است اما در حال حاضر رویکردی که در نظام آموزشی کشور ما غالب است، رویکرد «موضوع-محور» می باشد که یکی از قدیمی ترین رویکرد های آموزشی است؛ دراین نظام آموزشی تمرکز اصلی بر مواد درسی است و همین امر سبب غفلت از استعداد ها، علایق، سلیقه ها و توانایی های خاص هر دانش آموز می شود و در واقع دانش آموز منفعلانه صرفاً پذیرنده اطلاعات و معلم انتقال دهنده مطالب درسی می باشد. اکنون با نظر به آنچه گفته شد در بررسی رویکرد های نوین آموزشی که نواقص مدل های آموزشی سنتی را به حداقل می رساند و در فرآیند یادگیری، دانش آموزان به طور فعال و درون جوش به کسب علم نائل میشود با رویکرد نوین سازنده گرایی مواجه می شویم. سازنده‌گرایی یک نظریه یادگیری است که بر این ایده استوار است که یادگیرندگان به‌طور فعال دانش خود را از طریق تجربیات و تعامل با محیط می‌سازند. این نظریه بر نقش فعال یادگیرنده در فرآیند یادگیری تأکید دارد و معتقد است که دانش به‌صورت فردی و اجتماعی ساخته می‌شود. اکنون این پژوهش درصدد است تا با بررسی تطبیقی برآیندهای تربیتی علم حضوری از دیدگاه ملاصدرا و الگوی سازنده‌گرایی، رویکردی نوین در تعلیم و تربیت ارائه دهد.

از مهمترین مسائلی که همیشه ذهن و قلم اندیشمندان را به خود مشغول داشته است مسئله‌ی معاد است که هر یک از مکاتب کوشیده‌اند به این مسئله پاسخ گویند. در این میان، حکمت متعالیه با نوآوری این مسئله را صورت‌بندی عقلانی می‌کند. در این میان دیدگاه‌های مختلف برخی از حکمای هم عصر ملاصدرا تحت الشعاع درخشش این خورشید پر فروغ قرار می گیرد. از جمله حکمایی که هم عصر ملاصدراست و دیدگاه‌های او مغفول واقع شده است حکیم ملا اسماعیل خواجویی است. باید به این نکته توجه داشت که دیدگاه‌های هر اندیشمند تا حد زیادی مولود زمانه‌ی خود است و حکیم خواجویی در عصر حمله‌ی افغانان به اصفهان، انتقال قدرت از صفویه به افشاریه، رواج اخباری‌گری به علت مهاجرت علما به نجف و سیطره‌ی دیدگاه‌های ملارجبعلی تبریزی که پیرو حکمت مشاء است، رساله‌ای تحت عنوان ثمره الفواد فی نبذ من مسائل المعاد می‌نگارد. این رساله در پاسخ به مسائل معاد است اما حکیم خواجویی در این رساله به هیچ روی به دیدگاه‌های حکمت متعالیه اشاره‌ای ندارد و این در حالی است که خود از شاگردان حکیم اردستانی است که از حلقه‌ی شاگردان ملاصدرا است. حاصل بررسی رساله‌ی حکیم خواجویی و مقایسه‌ی آن با دیدگاه های صدرایی چنین است که هر دو حکیم معتقد هستند که معاد امری فطری است و آنچه که از نقل، در اثبات آن می‌آید صرفاً جهت تنبیه مطلب است. ملاصدرا بیان می‌دارد که اثبات معاد متکی بر اثبات بقای نفس است اما حکیم خواجویی در این رابطه معتقد است که نفس انسان و نفوس تمام موجودات دیگر به بقای الهی باقی هستند. ملاصدرا بیان می‌کند که، نفس به علت تجرد و تاکد وجودی که می یابد، در برزخ، جسم برزخی خود را خلق می‌کند اما حکیم خواجویی معتقد است که اثبات عقلانی جسم برزخی ممکن نیست؛ اما به طریق نقل و بر اساس روایات این مطلب قطعی است. در ادامه، حکیم خواجویی با توجه به آیات و روایات بیان می‌دارد که جنیان، ملائک و حیوانات همه دارای نفس و حشر هستند اما افلاک خود تحت تدبیر ملائکه و بدون نفس هستند و بنابراین حشری هم ندارند. ملاصدرا اما معتقد است که تمام هستی دارای حشر و رو به سوی خداوند دارد و عقول مجرده خلقتشان همان حشر آنها است. حیوانات در صورتی که دارای قدرت خیال باشند به صورت فردی محشور می‌شوند و در صورتی که فاقد قدرت خیال باشند با متحد شدن با رب النوع خود محشور می‌شوند. در رابطه با بهشت و دوزخ، حکیم خواجویی میان بهشت تقوا پیشگان و بهشت حضرت آدم تفاوتی قائل نشده و طبق روایات بیان می‌دارد که بهشت و دوزخ اکنون موجود است اما ملاصدرا معتقد است که بهشت حضرت آدم با بهشت تقوا پیشگان متفاوت بوده اما هر دو از جهت شرافت با هم برابرند چرا که اولی در قوس نزول و دومی در قوس صعود قرار دارد اما این دو بر یکدیگر منطبقند.

پس از مرگ چه بر سر انسان می آید؟ این پرسشی است که همواره اذهان بشر را به خود مشغول داشته است. در این میان گروهی به زندگی پس از مرگ مومن گشتند، اصلی که مورد پذیرش همه ادیان آسمانی می باشد و عده ای دیگرآن را مورد انکار قرار دادند که از جمله این منکران، تناسخ باوران می باشند. ما در این نوشتار در حد توان خویش به بررسی دیدگاه صدرالمتالهین شیرازی در باب تناسخ پرداختیم. از سوالات مطرح در این باره این می باشد که دیدگاه صدرالمتالهین درباره تناسخ چیست؟ از نظر وی تناسخ بر دو قسم می باشد: ۱- ملکی( تناسخ حقیقی): انتقال روح از یک بدن به بدن دیگری. ۲-ملکوتی: انتقال روح از بدن دنیوی به بدن اخروی که مناسب با اوصاف و اعمالی است که در دنیا کسب نموده است. آنچه مورد قبول وی است، تناسخ ملکوتی می باشد که آیات و روایات آن را قبول دارند؛ مردم در قیامت به صورت هایی متناسب با نیت های خویش محشور خواهند شد، این سخن حضرت محمد(ص) تاییدی بر این مساله می باشد. وی تناسخ ملکی را علاوه بر آیات و روایات با استفاده از ادله عقلی خویش که مهم ترین آن ها حرکت جوهری ذکر شده است، باطل می نماید. سوال دیگر این است که آیا نظر وی با آیات و روایات هماهنگ می باشد؟ تناسخ از دیدگاه شرع اینگونه تعریف شده است: قیامت نزد اینان( تناسخیون ) همان خروج روح از قالب خود و ورود به قالب دیگر است که این مطابق تعریف صدرالمتالهین از تناسخ می باشد. از نظر وی اینگونه تناسخ باطل می باشد؛ چرا که مستلزم این می باشد که یک بدن دو روح( نفس) داشته باشد از طرفی در مقابل آیاتی از قرآن که صراحتا تاکید بر معاد دارند، قرار گرفته است. در نتیجه تناسخ از نظر هر دو دیدگاه باطل می باشد. و ما به هدف خویش که تطبیق نظر صدرالمتالهین با آیات و روایات در زمینه ابطال تناسخ بوده است، رسیدیم. نوشته حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و گردآوری مطلب به شیوه کتابخانه ای و نرم افزاری به این نتیجه رسیده است.واژه‌های کلیدی: تناسخ، صدرالمتألهین، ادله عقلی، آیات و روایات

ظهور پیامبر اسلام(ص) در قرن هفتم میلادی نقطه عطفی در تاریخ شبه‌جزیره عربستان و آغازگر تحولات گسترده در عرصه‌های دینی، اجتماعی و سیاسی بود. در این میان، مواضع جوامع مسیحی (نصارا) در برابر دعوت پیامبر اسلام(ص) از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ زیرا این جوامع با توجه به گستره جغرافیایی و تنوع اعتقادی خود، نقش تعیین‌کننده‌ای در روابط بین‌الادیانی صدر اسلام ایفا کردند. برخی گروه‌های نصارا به دلیل اشتراکات اعتقادی و اخلاقی با اسلام، به تعامل و همزیستی مسالمت‌آمیز گرایش یافتند، در حالی که گروه‌هایی دیگر به دلایل مذهبی، سیاسی و اجتماعی به مخالفت با پیامبر(ص) پرداختند. قرآن کریم و سیره نبوی نیز نمونه‌های متعددی از مواجهه پیامبر(ص) با مسیحیان را دربردارد که مبتنی بر گفت‌وگو، عدالت و مدارای دینی بود. این پژوهش با روش تاریخی و تحلیل محتوای منابع اولیه و ثانویه، در پی آن است که ضمن بررسی مواضع مختلف نصارا در برابر دعوت پیامبر اسلام(ص)، عوامل مؤثر بر این واکنش‌ها را تبیین نماید. دستاورد این تحقیق می‌تواند تصویری روشن‌تر از چگونگی تعامل مسلمانان و مسیحیان در صدر اسلام ارائه داده و به تقویت مطالعات بین‌الادیانی و همزیستی مسالمت‌آمیز ادیان کمک نماید.

ابن­سینا در راه اثبات بساطت ذات خداوند از هرگونه حیثیت، نظریۀ اتحاد مفهومی و مصداقی صفات را برمی­گزیند. این نظریه با چالش‌هایی روبه­روست: از یک ­سو، وی در خصوص رابطۀ وجودی صفات با ذات رویکردهایی به‌ظاهر متفاوت ارائه کرده و در برخی از مواضع، با ارجاع همۀ اوصاف کمالی به علم عنایی، آنها را لازمۀ ذات خداوند دانسته است و در موضعی دیگر، با توجه به برخی از قواعد کلی فلسفی نظریۀ عینیت را می­پذیرد و گاه نیز با بازگرداندن همۀ صفات به سلب و اضافه به الهیات سلبی تقریب می­یابد. از دیگر­ سو، با وجود گفتار صریح در نفی تغایر مفهومی صفات خداوند آن را مستدل بیان نکرده است. برخی از متأخرین و به ویژه ملاصدرا دیدگاه او را از منظر وجودشناختی و معناشناسی مورد انتقادات جدی قرار داده­اند. در این پژوهش، نقدهای وارد بر نظریۀ خاص ابن­سینا را بررسی می‌کنیم و نشان می­دهیم وی در پاسخ به اشکالات، کدامین اصول و مبانی را اتخاذ می‌کند. در تحلیلی واقع‌بینانه، ابن­سینا از منظر وجودی صفات کمال را لازم تبعی ماهیت موجودۀ خداوند و نه لازم وجود خارجی آن برمی­شمرد. همچنین، در پرتو «نظریۀ کاربردی معنا»، «نحوۀ مفهوم­­سازی ذهن» و نیز توجه ویژه ابن­سینا به مبانی اصلی فلسفۀ خویش، می­توان تبیینی سازگار از نظریۀ عینیت مفهومی را ارائه کرد تا از اشکال مهم ترادف الفاظ متباین مصون ماند. در این طریق که مبتنی بر معرفت شهودی انسان است، از به‌هم‌پیوستگی صفات خداوند در هنگام کاربرد الفاظ سخن به­ میان می­آید، به­ گونه­ای که اطلاق یک صفت بر خداوند تداعی دیگر صفات را به همراه دارد و نه آنکه اطلاق یک صفت بر خداوند واجد معانی همۀ صفات باشد.

باورها و عاطفه ها دو ساحت مهم شخصیت انسانی هستند. برخی همچون کلیفورد، قائل به اصالت باور و برخی همچون جیمز، قائل به اصالت عواطف هستند. ملاصدرا به این موضوع به صورت مستقیم نپرداخته است و هدف ما از این پژوهش، عرضه این پرسش به نظام فکری ملاصدرا و یافتن پاسخ حکمت متعالیه به آن است. ما در این پژوهش از روش تحلیلی استفاده کرده ایم و بنابر نگرش وجودی و نظریه النفس کل القوی، به این نتیجه رسیدیم شبکه باور-عاطفه اصالت دارد؛ نفس، هم مبدأ ادراک ها و هم محرکِ تحریک ها است و مدیریت شبکه باورها و شبکه عواطف را توامان بر عهده دارد. باورها، رابطه شبکه ای با یکدیگر دارند. عواطف نیز رابطه شبکه ای با یکدیگر دارند. باورها و عواطف نیز با یکدیگر رابطه شبکه ای دارند و در ظرف نفس بر یکدیگر تأثیر می گذارند. این تأثیرگذاری همچون ارتباط ظروف مرتبطه است و ترکیب شبکه باورها و عواطف، شاکله نفس انسانی را می سازند. لذا هیچ باور و عاطفه غیرمهمی وجود ندارد. نفس انسانی به مثابه رباطِ ساحت های نفسانی همه این ساحت ها را به هم مرتبط می کند. شبکه باورها و عواطف هر فرد، درجه نفس انسانی را می سازد و نفس مبتنی بر مرتبه وجودیِ خود، باورها و عواطف جدیدی را تولید می کند.

پژوهش حاضر جایگاه عقل و ادراکات عقلی نزد عارفان را بررسی کرده و در این زمینه، دیدگاه‌های صدرالدین قونوی، یکی از پیشگامان عرفان نظری را تحلیل نموده است. وی ازجمله اندیشمندانی است که تندترین و گسترده‌ترین نقدها را نسبت به ارزش ادراکات عقلی ارائه کرده است. مسئلة اصلی این پژوهش نقد و بررسی استدلال‌های قونوی در نفی اعتبار ادراکات عقلانی است. به همین منظور، هشت استدلال او ارزیابی گردیده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد هیچ‌یک از این استدلال‌ها قادر به اثبات مدعای قونوی مبنی‌بر بی‌اعتباری عقل نظری نیست، بلکه تنها نتیجة حاصل از برخی از این استدلال‌ها، محدودیت عقل انسان در شناخت حقیقت و کنه اشیاست؛ امری که فیلسوفان نیز آن را پذیرفته‌اند.

چارچوب فکری دکارتی که در فلسفه و عصر جدید غالب است، انسانی را نه به مثابه نفس، بلکه به مثابه جوهر اندیشنده به تصویر می کشد. در این تفکر، حقیقت انسان در تقابل با بدنش، ذهنی‌ است که شئونات و ویژگی‌های مختلف نفس ارسطویی مانند انفعالات، اراده و تجربه و تاملات نظری‌ و عملی‌اش، همگی در ذیل ذهن و در زمین آن، تعریف و تحلیل می‌شوند.‌ اما ایده ارسطو در تعریف نفس یعنی لوگوسِ ناظر(متعلق) به جسم، در فلسفه اسلامی پذیرفته شد و در جریان‌های مختلف آن، استمرار یافت. پژوهش جاری با التفات به تفاوت ذهن در اندیشه انسان‌شناسی فلسفی غرب معاصر با نفس در اندیشه فیلسوفان مسلمان، در صدد است تا با تحلیل منطقی و بررسی دیدگاه‌های صدرالمتالهین –به مثابه فیلسوفی که به تعریف ارسطویی از نفس پایبند بوده و تقریری وجودی از آن ارائه می‌دهد-، صورت‌بندی اولیه‌ای از تمایز مفهومیِ ذهن و امرذهنی با نفس ارائه دهد.