آثار مرتبط با شخصیت ها | کتابخانه مجازی الفبا

بازتاب مقتل الحسین(ع) در کامل بهایی با وجود مشابهت‌هایی که با دیگر گزارش‌های عاشورایی دارد، دارای تفاوت‌هایی با دیگر مقتل‌ها است که واکاوی و بازخوانی آن را ضروری می‌سازد. از آنجا که کامل بهایى جنبه­ای ردّیه­نویسى دارد، مؤلف مطالب زیادى از خود بیان کرده و مطالب منقول از دیگران را هم چندان مستند نکرده است. برخی روایات این کتاب نیز بن­مایه­ای قابل توجه را در شخصیت­سازی یا داستان­پردازی ایفا کرده است که در عصر حاضر همواره جزء روایات مشهور و قابل اتکا به شمار می­رود. اخبار منفرد این کتاب درباره عاشورا، در برخی موارد با وقایع حتمی و گزارش‌های تاریخی ناسازگار است و در مواردی دیگر، گزارش‌هایی خدشه‌پذیر درباره شأن امام معصوم(ع)و خاندان ایشان در آن وجود دارد که اساسی برای سخن علمای شیعی و یا سنّی در قرن‌های بعد شده است. در این مقاله تلاش می‌شود با روش کتا‌ب‌خانه‌ای و رویکردی تحلیلی ـ انتقادی، پس از ارزیابی شخصیت نویسنده و توضیحاتی درباره کتاب وی، گزارش‌هایی که نخستین بار در این کتاب آمده است، واکاوی شوند.

مشتمل بر اخبار و احاديث و حکايات در فضيلت ائمه اطهار عليهم السلام که در دو فصل برگزار شده است. فصل اول شامل بيست حديث در فضيلت ائمه اطهار عليهم السلام و فصل دوم شامل 23 خبر در فضائل خلفاء ثلاثه که مورد بررسي و نقد و اشکال قرار داده است. مقدمه کتاب که عين مقدمه « کامل بهائي » است به قلم عبدالملک بن اسحاق بن عبدالملک بن فتحان الواعظ القمي فراهم آمده که از سبب تأليف اين کتاب و ترجمه عبارات عربي آن به وسيله خودش سخن گفته است. مؤلف از سه کتاب خود مناقب الطاهرين، کامل بهائي و منهج بهائي نام برده است. اين کتاب با کتابهاي چاپي و خطي که از طبري دردست بود تطبيق داده شد ولي شناسائي نشد. چيزي شبيه ترجمه اسرار الائمه و يا ترجمه جوامع الدلائل است و يا مناقب الطاهرين في فضائل اهل البيت المعصومين مي باشد؟ مؤلف اين کتاب عمادالدين طبري، حسن بن علي بن محمد بن علي بن محمد بن حسن از معاصرين محقق حلي و خواجه نصيرالدين طوسي و زنده بسال 698 هـ. ق. در پشت صحفه اول آمده که شرح فارسي منهاج الکرامه علامه حلي است اين يادداشت درست نيست زيرا اولا منهاج الکرامه در شش فصل است (ر. ک فهرست رضوي 4/261) و اين کتاب شامل هشت باب و هر باب داراي چند فصل مي باشد ثانياً در فصل چهارم از مقدمه تصريح بنام مؤلف کرده و آمده است: « بدانکه ارباب اولوالالباب که موفق حضرت الوهيت بودند از مؤلف اين کتاب حسين (حسن) بن علي بن محمد بن حسن طبري بسبب آنکه درين باب اندک مهارت و غواصي داشت استدعاء تأليف کتابي به پارسي کردند در امامت ملتمس ايشان بغايت وضوح بجاي آورد تا فرداي قيامت به حجت شأنه بنابر تناصف و تصادق نهاده و اين فقير را ارتکاب آن لازم بود ... » در فصل اول از باب چهارم آمده: «در کتاب کامل نوشتم به بسط تمام ... » در همين باب آمده: «و در کتاب مؤلف طبري ... » در باب سيم آمده: «از زمان ما تا زمان رسول که هفتصد سال است هفتصد مذهب در اسلام بدعت نهادند. » باز در همين باب گويد: «در اصفهان ميان من و جمعي شافعي مذهب بحث واقع شد در امامت ... » نيز در اين باب مذکوراست: « چنانکه درين ايام اهل طبرستان و عراق والحال بدولت شاه عالم عراق و خراسان و اکثر بلاد در هندوستان همگي شيعه اميرالمؤمنين گرديده و بر منابر خطبه دوازده امام ميخوانند و لعن بر ظلمه اهل بيت مي کنند ... » اين کتاب شامل يک مقدمه در شش فصل و ده باب است. باب اول در بيان رسول و نبي و در بيان آنکه بناي نبوت بر چند چيز است و در بيان عصمت در سه فصل. باب دوم در آنکه لابدست خلايق را از امام معصوم مبني بر سه فصل. باب سيم در اسئله و اجوبه. باب چهارم درذکر انساب سيد المرسلين و ولادت و وفات امامان مشتمل بر سيزده فصل. باب پنجم در اثبات وجود صاحب الزمان و در غيبت. در سه فصل. باب ششم در بيان بلاد اسلام و بلاد کفر. در چهار فصل. باب هفتم در اخباري که بر رسول خدا افترا زده اند دريک مقدمه و سه فصل. باب هشتم در سئوالاتي که بر شيعه ايراد ميکنند و آنچه شيعه در جواب ايشان ميگويند در دو فصل. باب نهم در آنکه علماء سلف و خلفاء ايشان درحق صحابه گفته اند از صفات ذميمه در سه فصل. باب دهم در مسائل متفرقه مشتمل بر هشت فصل. (فاضل) متن از عماد الدين حسن فرزند علي طبري مازندراني همروزگار خواجه طوسي (د: 672ق/1273م) كتابي در امامت به نام «كامل بهائي» به دستور بهاء الدين محمد (الذريعه) نگاشته است. تحرير آن از واعظ كاشاني، رضي الدين عبدالملك شمس الدين اسحاق فرزند فتحان واعظ قمي كاشاني كه مي گويد: اين كتاب (كامل بهائي) ميان شيعيان متداول بود ولي چون بيشتر كتاب و روايت هايش عربي بود، آن را به فارسي ترجمه كرده و ضميمه متن گردانيده و ديباچه اي بر آن افزوده پس اين ويرايش در برگيرنده متن كار طبري از ديباچه تا پايان و ويرايش واعظ كاشاني. در پايان حديث ششم از يك مراسم عروسي ياد مي كند: مصنف اين كتاب حسن بن علي بن محمد بن الحسن الطبري المازندراني گويد، در (673) در شهر اصفهان در عشر محرم روز دهم، به وقت زوال ... كه به عروسي مي خراميدند. «احمد منزوي» آغاز كتاب: سبحان يکي پادشاهي که بساط عظمت او دراوهام انس وجان نگنجد که ولايحيطون به علمائ کيفيت وکميت درعتبه جلال او موهوم وممکن نباشد ... حمدنا معدود وثناء نا محدود مرواجب الوجود مطلقي است که مبدع بدايع ... [الذريعة 17/252؛ کتابخانه جامع گوهرشاد 3/1141؛ فهرستواره منزوي 9/127]

اين كتاب در حقيقت گزيده و ترجمه اي است از غنية النزوع ابن زهره سيد عزيز الدين حمزه حلبي (م 585) « منصور» گويا از عماد الدين حسن بن علي بن محمد بن علي بن محمد بن حسن طبري مازندراني آملي، گزيده اي است از غنية النزوع الي علمي الاصول و الفروع ابن زهره. (دانش پژوه) مجهول المؤلف. محتمل است كه تأليف عمادالدين حسن بن علي بن محمد بن علي طبري آملي مازندراني باشد، با وجود اختصار شباهت به ترجمه غنية النزوع إلي علمي الأصول و الفروع از سيد عزالدين ابي المكارم حمزة بن علي بن زهره دارد. در علم اصول و فروع، در چند باب، و هر باب در چند فصل است: با اول در توحيد، در دو فصل. دوم در عدالت، در سيزده فصل. سوم در نبوت، در هشت فصل. چهارم در امامت، در چهارده فصل. پنجم در اصول فقه، در يازده فصل. ششم در فقه، ركن اول از آن در صلات در بيست و هشت فصل، زكات در دوازده فصل، صوم پنج فصل، حج هجده فصل، جهاد در يك مفصل، بيوع در بيست و شش فصل، فرائض در دوازده فصل، و نكاح و غيره چهارده فصل، و جنايات هشت فصل، قضاء و آن چه بدان تعلق دارد. «الذريعه» اين كتاب در بيان اصول دين و فروع آن بر وفق مذهب تشيع نوشته شده، و سبك انشاء گواهي ميدهد كه از آثار گرانمايه قرن ششم است. مع الأسف مؤلف شناخته نشده، و كتابي هم بدين نام در فهرستهاي گوناگون كتب بنظر نرسيده، و در «الذريعه حرف ميم» نيز ثبت نشده است. وي دلايلي بر صحت مذهب شيعه بيان كرده و گويد: [ و چون درين كتاب، بيان اعتقاد اين طائفه خواهد كرد از أصول و فروع؛ چون باين موضع رسد در باب امامت باين اشارتي كرده شود، إن شاء ... فصل در بيان كردن اعتقاد ايشان در اصول ... ] درين فصل چند دليل مختصر از اعتقاد شيعه در اصول دين آورده و شروع بأبواب و فصول كتاب نموده، اعتقاد شيعه را درباره مطالب؛ يكان يكان شرح داده است. فهرس مطالب (پس از عناوين سابق) : [ باب 1 در توحيد. فصل 1 صفات باري. ف 2 نفي جسميت و جوهريت و رؤيت. باب 2 در عدل ف 1 واجبات و مقبحات عقلي و شعري. ف 2 نفي نسبتهاي ناروا. ف 3 نفي باز گرفتن ايمان. ف 4 تحقيق هدايت و ضلالت. ف 5 قضا و قدر. ف 6 اراده خدا بايمان آوردن كافران. ف 7 عذاب نكردن بي گناه. ف 8 أفعال باري و حكمت آنها. ف 9 حسن تكليف. ف 10 مكلف بودن كفار. ف 11 نفي تكليف ما لايطاق. ف 12 متكلم بودن باري. ف 13 حدوث كلام باري. باب 3 در نبوت. ف 1 عصمت پيغمبران. ف 2 أفضليت پيغمبر خاتم صل الله عليه و آله و سلم ف 3 عدم كفر أبوين پيغمبر صل الله عليه و آله و سلم ف 4 تأويل آيات بر عدم زلة پيغمبران (درين فصل از «تنزيه الأنبياء» سيد مرتضي علم الهدي، و «زلة الأنبياء» شهاب رازي مشاط ياد كرده). و إثبات پاك و منزه بودن حضرات آدم و نوح و ابراهيم و يوسف و أيوب و موسي و داود و سليمان و يونس و خاتم النبيين صلوات الله عليهم از گناهان. ف 5 موحد بودن پدران و مادران أنبياء عليهم السلام ف6 دلائل ايمان پدر و مادر رسول خاتم و أميرالمؤمنين سلام الله عليهم أجمعين و أشعار حضرت أبوطالب. ف 7 دلائل ايمان مادر أميرالمؤمنين عليه السلام. ف 8- پدر حضرت ابراهيم عليه السلام. باب 4 در امامت. ف 1 دلائل عقلي و نقلي بر امامت أئمه أطهار عليهم السلام. ف 2 عصمت إمامان. ف 3 أفضليت امام. ف 4 بطلان إختيار خلق. ف 5 دلائل امامت أميرالمؤمنين عليه السلام (13 دليل). ف 6 در امامت باقي أئمه تا بقائم عليهم السلام. ف 7 در غيبت امام صاحب الزمان عليه السلام. ف 8 در وعد و عيد. ف 9 پاداش رنج رسيده و مظلومان. ف 10 أجل حيوان. ف 11 روزي. ف 12 سؤال گور. ف 13 تعيين گروه رستگار (فرقه ناجيه) از 73 ملت. ف 14 سبب إختفاي علوم أئمه إطهار عليهم السلام. باب 5 در آنچه مذهب ايشانست در أصول فقه. ف 1 مدار أصول فقه بر خطابست. ف 2 أوامر. ف 3 نواهي. ف 4 عموم و خصوص. ف 5 در نسخ. ف 6 أخبار متواتر و آحاد و عدم حجيت خبر واحد. ف 7 اندر أفعال. ف 8 در إجماع. ف 9 اندر قياس. ف 10 اندر حظر و إباحه. ف 11 نفي حكم عقلي يا سمعي. باب 6 اندر فقه. ركن أول: نماز. (كتاب الصلوة، داراي 28 فصل) 20- كتاب الزكوة (12 فصل) 3- كتاب الصيام (5 فصل). 4- كتاب الحج (18 فصل) 5- كتاب الجهاد (1 فصل) 6- كتاب البيوع (26 فصل) 7- كتاب الفرايض (12 فصل) 8- كتاب النكاح و غيره (14 فصل) ف 1 نكاح غبطه (دوام). ف 2 تعدد زوجات. ف 3 نكاح متعه. ف 4 ملك يمين. ف 5 إيلاء. ف 6 ظهار. ف 7 طلاق. ف 8 لعان. ف 9 رده. ف 10 عده. ف 11 حكم أولاد. ف 12 عتق و تدبير. ف 13 يمين و عهد و نذر. ف 14 صيد و ذبايح 9- كتاب الجنايات (8 فصل) 10- كتاب القضاء و ما يتعلق به ]. پايان فهرست «معتقد الاماميه» مؤلف «معتقد الاماميه» در موارد مختلف بروايات أهلبيت عليهم السلام استناد نموده، و أسامي راويان را آورده، و هم از پيشوايان سنت مكرر ياد و آراء آنها را رد كرده است. و نيز از كتابهاي «مقاتل الطالبين» أبوالفرج و «تنزيه الأنبياء» علم الهدي و «زلة الأنبياء» مشاط و «عمل السنه» و «مصباح كبير» شيخ طوسي و «نزهة الزاهد» نام برده، و شيخ طوسي را خواجه أبوجعفر طوسي تعبير نموده است «روضاتي» اين اثر به كوشش مرحوم دانش پژوه در 1340هـ ش چاپ شده است. « نظري، محمود» آغاز كتاب: بسم ... شكر و سپاس خدائي را كه آفريننده جهانست، و داننده آشكار و نهانست. آنخدائير كه از ميان خلايق محمد بن عبدالله صل الله عليه و آله و سلم را برگزيده، و خلعت نبوت و امامت در وي پوشانيده، و تاج كرامت بر سرش نهاده، و بپيغمبري بجن و إنس فرستاده، و صد هزار صلوات و سلام بر او باد، و بر آلش و بر مصدقان أقوال و پيروان أفعالش. أما بعد، بدان اي جوينده راه و گوينده لا إله الا الله كه ديني كه خدايتعالي آنرا براي بندگان خود پسنديده؛ آن اسلام است ... در خبر است كه روزي رسول خدا صل الله عليه و آله و سلم در پيش خود خطي بكشيد ... و رسول صل الله عليه و آله خبر داد و گفت: ستفرق أمتي ... و آنچه خداي و رسول از آن خبر داد همه واقع شد ... . و ايشان متفرق شدند، و هر طايفه از ايشان خود را بر حق دانند ... و ديگري را ضال و گمراه خوانند ... چنانكه گفته اند كه: حنفيان جبري؛ حنفيان معتزلي را، و ايشان را با يك ديگر در اصول و فروع خلاف نيست مگر در مسئله چند در أصول كه خلاف است، باين قدر يكديگر را لعنت ميكنند و در كتابهاء خود مي نويسند، و معتزلي هم چنين و طايفه ديگرند كه ايشان را روافض نام نهاده اند، و بد دين و بد مذهبشان خوانند، و هر كجا كه نام ايشان برند و نويسنده؛ بريشان را باطل دانند، و بدترين أهل اسلام ايشان را گويند، و همكنان (همگان ؟) بر إنكار اين طايفه اتفاق كرده اند، و ايشان طائفه ئي اند كه ايشانرا اماميه گويند و إثنا عشريه خوانند؛ زيرا كه بامامت دوازده امام گويند ... و برين دعوي حجتهاء عقلي و نقلي آرند. بأندكي از آنچه گفته شد اشارتي كرده شود تا خواننده اين كتاب در‌آن نظر كند و بر آن واقف شود و حقيقت مذهب ايشان بداند، إن شاءالله تعالي ... انجام كتاب: و اگر بصلح راضي نشود سوگندش دهد، و چون سوگند خورد دعوي مدعي ساقط گردد، و الله اعلم بالصواب، و إليه المرجع و المأب. تم الكتاب بيد شهر شوال، بالظفر والاقبال، لسنة ست و ثلثين و تسعمائة هجريه، حامداً الله، مصلياً علي محمد و عترته أجمعين. [فيلم دانشگاه 1/198 و 2/110؛ چاپ دانش پژوه در 1339 خ؛ فهرست كتب خطي كتابخانه هاي اصفهان ص 33 ش 12؛ كتابخانه علامه روضاتي 1/159؛ فهرست مختصر مجلس 828؛ مجلس شورا 2/48/27؛ كتابخانه هاي اصفهان ص 33؛ فهرستواره منزوي 9/538]

‏أسرار الإمامة، نوشته عمادالدین حسن بن علی طبرسی با موضوع کلام شیعی، کتابی است درباره مباحث پیرامون امامت و مسائل مرتبط با آن، از جمله اثبات امامت عقلا و نقلا، صفات امام، ضرورت وجود امام، عدد امامان، غیبت امام و رجعت ایشان، سیره انبیا در نصب امام و خلیفه، اسلوب تعیین امام، فضائل و مناقب امام، فائده امام و رد شبهات مربوط به امامت، با تکیه بر منابع اسلامی از آیات قرآن کریم و روایات شریفه. تحقیق این کتاب توسط بخش فلسفه و کلام مجمع بحوث اسلامی در مشهد مقدس صورت گرفته است. این کتاب به زبان عربی در قرن هفتم هجری و در یک جلد تألیف شده است.

کامل بهائی، اثر عمادالدین حسن بن علی‌محمد بن علی بن طبری، با تحقیق و تصحیح اکبر صفدری قزوینی، کتابی است در مورد سقیفه و مسائل مربوط به آن که به زبان فارسی و در قرن هفتم هجری نوشته شده است. نویسنده که از معاصران خواجه نصیر‌ طوسى‌ است، کتاب را به دستور‌ وزیر‌ بهاءالدین محمد، فرزند وزیر شمس‌الدین جوینى صاحب دیوان و حاکم اصفهان در دولت هولاکوخان نگاشته است و ازاین‌رو، به «کامل ‏بهایى» شهرت یافته است‌. نام‌ دیگر این کتاب «كامل‌ السقيفة» است. این کتاب در مدت دوازده سال نگارش یافته و تاریخ پایان تألیف کتاب، سال 675ق، است. خوانساری در مورد این کتاب می‌نویسد: «کامل بهائی‌ دارای سه هزار بیت است... و دارای اخبار معتبر به عربی و حکایات‌ مفید‌ به فارسی است.

«تحفة الابرار فی مناقب الائمة الاطهار»، کتابى است به زبان فارسى، نوشته عمادالدین حسن بن على طبرى (701ق) که به اثبات ولایت و امامت امیرالمومنین (ع) و حقانیت تشیع مى‌ پردازد. در تمامى فهارستى که ذکرى از این کتاب به میان آورده‌ اند، موضوع آن را اصول دین بیان کرده‌ اند، شاید به جهت طرح مباحثى؛ نظیر: غرض از ایجاد انسان، بیان رسول و نبى و محدث، بلاد اسلام و کفر و... باشد، در حالى که اینها همگى در راستاى وصول به همان مقصد و وضوح همان مطلب؛ یعنى اثبات ولایت و امامت على (ع) و حقانیت تشیع مى‌ باشد. تحفة الابرار؛ مشتمل بر یک مقدمه و ده باب و هر باب متضمن فصولى است: اول: در بیان معناى رسول، نبى، محدث، بیان مبانى نبوت و نیز عصمت و محل عصمت. دوم: در بیان لزوم نصب امام براى آدمیان. سوم: پرسش و پاسخ درباره دلیل بر حقانیت مذهب شیعه با استناد به دلایل عقلى و نقلى. چهارم: بیان نسب پیامبر اکرم (ص) و فاطمه (س) و ائمه (ع) و زمان ولادت ایشان و نیز مدت عمر ایشان و تعداد و نام فرزندان آن بزرگواران همچنین مدفن آنان (ع). پنجم: اثبات وجود صاحب الزمان و نیز غیبت و خفاء ولادت حضرت و طول عمرش. ششم: بیان بلاد اسلام و بلاد کفر و نیز تقیه. همچنین بیان حال کافر و مجانین و اطفال کفار و اطفال مومنان و... هفتم: اخبار ساختگى امویان و افترائاتى که بر پیامبر اکرم (ص) بسته‌ اند. هشتم: چند سوال درباره شیعه ایراد مى‌ کنند و شیعه بدان‌ ها پاسخ مى‌ گوید. نهم: آنچه عالمان سلف و عالمان پس از ایشان درباره صحابه گفته‌ اند. دهم: مسائل متفرقه.