مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

صوت درسگفتار « فلسفه اخلاق و روانشناسی اخلاق » از حسین دباغ این درسگفتار در خانه‌ی هنر و موسیقی سورنای واقع در لندن تقریر شده است. ایشان دکتری اخلاق (روانشناسی اخلاق و اعصاب) را در دانشگاه ردینگ و دانشگاه آکسفورد گذرانده‌ اند و هم اکنون در همین زمینه مشغول به تدریس هستند.

«ایران باستان» دارای «متن‌های اخلاقی» و «اندرزنامه»‌های گوناگون است. این متن‌ها و «اندرزنامه»‌‌ها تنها پندهای پراکنده، نامنسجم و ناسازگار اخلاقی نیستند و بسیاری از آنها به‌گونه‌ای معقول و منسجم «سنجه»‌ای «پیامدگرایانه» برای سنجش «کنش» و نیز «منش» آدمی ارائه می‌کنند. «فلسفۀ اخلاق زردشتی» گونه‌ای از «پیامدگراییِ فایده‌گرایِ لذت‌گرا» است که بر پایه دوگانهٔ «لذت و درد» و «خوشی و ناخوشی» بنا شده است. این دوگانه کاملاً مطابق با هستی‌شناسی، ما بعد الطبیعه، انسان‌شناسی و الهیات دوبُنیِ زردشتی است. تضاد بنیادین میان «نیک» و «بد»، «لذت» و «درد» و «نیروهای زندگی» و «نیروهای مرگ» در «فلسفۀ اخلاق زردشتی»، مبتنی بر تضاد بنیادین میان «خیر» و «شر»، «اهورا مزدا» و «اهریمن» و سپنته مینو و انگره مینو در اوستا است. متون اخلاقی پهلوی، مانند دین‌کرد ششم، نیز بر این نکته تأکید می‌کنند که تن را باید در رامش و خوشی داشت و از درد و رنج پرهیز کرد و کار نیک کردن برای کسی که درد را در تن راه دهد دشوار است. افزون بر این، «فلسفۀ اخلاق زردشتی» همه جنبه‌های فاعلیت، مانند خِرد، خوی، خیم و کردار فاعل، را بر اساس «پیامد» می‌سنجد و از این نظر، مانند برخی نظریه‌های جدید در «اخلاق هنجاری» همچون نظریه‌های پارفیت، پِتیت، اسمیت و درایور، گونه‌ای از «پیامدگرایی فراگیر» است. ستایش این مفاهیم، در کنار مفاهیمی مانند ثروت، چابکی، نوآوری و سازندگی، از ویژگی‌های یگانهٔ «فلسفۀ اخلاق زردشتی» است. در نتیجه، افزون بر «پیامدگرایی»، ریشهٔ «سرمایه‌گرایی» را نیز می‌توان در «فلسفۀ اخلاق زردشتی» جُست. سال‌ها پیش از «چرخش زبانی» و «تغییر بزرگ در افکار عمومی نسبت به زندگی، سازندگی و نوآوری» که در سده‌های هفدهم و هجدهم در شمال‌غرب اروپا رخ داد و به «انقلاب صنعتی» و سپس «رشد اقتصادی در جهان مدرن» انجامید، بنیان‌های اصلی «سرمایه‌گرایی» در «فلسفۀ اخلاق زردشتی» وجود داشتند. در تفاسیر برخی از ایران‌شناسان مانند دارمِستِتِر، در سدهٔ نوزدهم و آغاز سدهٔ بیستم، اشاراتی به این ویژگی «فلسفۀ اخلاق زردشتی» دیده می‌شود، اما نسل جدیدِ ایران‌شناسان، احتمالاً تحت تأثیر روش‌شناسی رایج در تفسیر متون مقدّس بیبلیکال و نیز روح حاکم بر روشنفکری در میانهٔ سدهٔ بیستم، این ویژگی «فلسفۀ اخلاق زردشتی» را نادیده می‌گیرند و توضیحی برای این مفاهیم ارائه نمی‌کنند.

جان رالز (۱۹۲۰-۲۰۰۲) را می‌توان یکی از مهم‌ترین و اثرگذارترین فیلسوفان سیاسی معاصر دانست. کوشش اصلی او متمرکز بر استخراج اصولی برای عدالت ناظر به نهادهای اصلی اجتماعی (ساختار بنیادین جامعه) است. او به این منظور چهارچوبی را مبتنی بر نظریه کلاسیک قرارداد اجتماعی طرح می‌کند که بر اساس آن اصول عدالت، حاصل توافق بی‌طرفانه اشخاص آزاد و برابر در موقعیتی برابر و منصفانه (موقعیت نخستین) است؛ اصول عدالت برآمده از این موقعیت منصفانه (اصل اول ‌(برابری در حقوق و آزادی‌های اساسی)، اصل دوم (مرکب از دو اصل برابری منصفانه فرصت‌ها و اصل تفاوت))، به عنوان عدالت به مثابه انصاف شناخته می‌شود. رالز در کتاب نظریه عدالت در سه بخش، شرح عناصر اساسی نظریه خود را به پیش می‌برد: در بخش نخست پس از توضیحی مقدمات پیرامون روش خاص خود در چهارچوب اصول عدالت و تمایز آن با بدیل‌های موجود (نفع‌گرایی و شهودگرایی)، به توصیف اصول عدالت پرداخته و سپس به روش استنتاج این اصول و اثبات برتری آن را نسبت به بدیل‌های موجود می‌پردازد. بخش دوم نظریه به نهادهای حاصل از عدالت به مثابه انصاف اختصاص دارد؛ رالز در این بخش توضیح می‌دهد که از میان نظامات سیاسی موجود دو نظام سوسیالسیم لیبرال و دموکراسی مالکیت‌محور، با الزامات دو اصل عدالت سازگار هستند؛ بخش سوم نظریه عدالت به اثبات پایداری جامعه بسامان (جامعه برآمده از عدالت به مثابه انصاف) اختصاص دارد. در این بخش رالز اثبات می‌کند که اولاً عدالت به مثابه انصاف با روانشناسی اخلاقی بشر سازگار است و ثانیاً اصول عدالت به مثابه انصاف بخشی ذاتی از خیر انسان است (استدلال مشهور به مساوقت). اما رالز در گردشی مشهور به لیبرالیسم سیاسی می‌کوشد برخی تناقضات نظریه عدالت را مرتفع ساخته و مشخصاً استدلال مساوقت را با اجماع همپوشان جایگزین سازد. هدف درس‌گفتارهای درس‌گفتارهای نظریه عدالت جان رالز با تدریس دکتر مصطفی زالی ، مواجهه‌ای مستقیم با عناصر اصلی نظریه عدالت جان رالز از طریق خوانش کتاب مختصر او، عدالت به مثابه انصاف: یک بازگویی است. این کتاب حاصل ویرایش جزوه درسی رالز برای تدریس نظریه عدالت در دانشگاه هاروارد است و می‌توان آن را بیانی موجز از مسائل اصل دو کتاب نظریه عدالت و لیبرالیسم سیاسی دانست. در ذیل خوانش این کتاب و در حاشیه شرح و بسط عناصر اصلی اندیشه او، به برخی از مفاهیم اساسی دیگر مانند مفهوم عقل عمومی اشاره شده و پاره‌ای از انتقادات وارد بر نظریه او و منازعات شکل‌گرفته ذیل نظریه همانند نظریه ایدال در برابر نظریه غیرایدال، ضرورت یا عدم ضرورت توجیه رئالیستی هنجارها و حدود مشروع مداخله دولت در اقتصاد به اجمال بیان می‌شود.

وقتی از رابطه دین و اخلاق بحث می‌کنیم، باید دو سطح بحث را از یکدیگر جدا کنیم. یعنی دو مسئله در این‌جا هست: یکی فرااخلاقی است و دیگری مربوط به اخلاق هنجاری. خلط کردن این دو، ابهامات زیادی به وجود می‌آورد. وقتی از حیث فرااخلاقی بحث می‌کنیم، تفاوتی نمی‌کند که در اخلاق هنجاری فضیلت‌گرا باشیم یا وظیفه‌گرا. چون این‌ها تئوری‌های رقیب در اخلاق هنجاری هستند. بنابراین بحث اصلی ما در این‌جا یک بحث فرااخلاقی است و آن هم این است که خوبی‌ و بدی‌ اخلاقی، و درستی و نادرستی اخلاقی و وظیفه اخلاقی یا فضایل اخلاقی چه ربط و نسبتی با امر و نهی خدای شارع دارد؟ آیا اراده خدای شارع تابع آن‌هاست یا آن‌ها تابع اراده‌ی خدای شارع هستند؟ این تبعیت هم چند معنا دارد، و می‌تواند زبان‌شناسانه، وجودشناسانه، معناشناسانه،‌ روان‌شناسانه، عقلانی و تاریخی باشد. پس همه این‌ها، بحث‌های فرااخلاقی است و تا آنجا که به عقل ناقص من می‌رسد این بحث‌ها نسبت به اخلاق هنجاری بی‌طرف‌اند. یعنی در اخلاق هنجاری هر موضعی اتخاذ کنید بازهم می‌توانید در بحث فرااخلاقی این مباحث را به همین صورت مطرح کنید. شخصاً در اخلاق هنجاری به یک نوع وظیفه‌گرایی تکثرگرا تمایل دارم که برای پیامدهای عمل نیز یک وزن اخلاقی قائل است، اما برخلاف پیامد‌گرایان، این را قبول ندارم که پیامدهای عمل تنها عامل یا تنها ویژگی اخلاقاً مربوط است؛ بلکه به باور من، پیامدهای عمل صرفاً یکی از ویژگی‌هایی است که در تعیین حکم اخلاقی عمل نقش دارد، و در مقام داوری اخلاقی و صدور حکم اخلاقی و تصمیم‌گیری بر اساس آن، باید در نظر گرفته شود. یعنی ویژگی‌های خوب‌ساز و بدساز یا درست‌ساز و نادرست‌ساز یا وظیفه‌ساز دیگری هم هست که به ذات عمل، با صرف‌نظر از نتایج آن، باز می‌گردد و ویژگی‌های دیگری نیز هست که به نیت فاعل یا شخصیت فاعل، و به زمینه‌ی عمل و چیز‌های دیگر باز می‌گردد. به تعبیر دیگر، اوصاف اخلاقی اوصاف روبنایی‌اند؛ اما این اوصاف فقط روی دوش پیامدهای عمل سوار نمی‌شوند، بلکه روی دوش مجموعه‌ای از اوصاف پایه سوار می‌شوند . مثلاً صرف این‌که عملی مصداق وفای به عهد است، برای اتصاف آن به خوبی و درستی و وظیفه کفایت می‌کند… صدانت

در این درسگفتار (که از زمان آن بی اطلاعم و مکان آن ظاهرا موسسه در راه حق بوده است) ایشان سه هدف را پی می گیرند: ۱.طرح مباحث فلسفه اخلاق ۲.آموزش اصطلاحات فلسفه اخلاق در زبان انگلیسی ۳.آموزش نکات ترجمه. مجموعه فایلهایی که من در اختیار داشتم شامل ۳۱ فایل می باشد که از شماره ۱ تا ۴۰ نامگذاری شده است و شماره‌های ۱۵، ۱۶، ۲۹، ۳۰ در این مجموعه وجود نداشت و شماره های ۶، ۷، ۸، ۹، ۱۰، نیز به این درسگفتار بی ربط بود. اضافه کردن WKF اول فایلها از من است. این مجموعه تنها شامل فصل اول و حدود ۶۰% درصد فصل دوم می باشد که آنهم به دلیل گفته شده جاافتادگی دارد. از فحوای جلسه آخر نیز به نظر می‌رسد که این جلسات ادامه داشته است. همه اینها گفته شد به این امید که کسی فایلهای جاافتاده و نیز ادامه آن را دراختیار داشته باشد و در اختیار ما هم بگذارد؛ دو امیدی که من یاد ندارم به وقوع پیوسته باشد! صدانت

انتظار زندگی بی درد و رنج برای هیچ انسانی امکان پذیر نیست. اما می‌توان راه‌هایی را در پیش گرفت که زندگی با درد و رنج کمتری استمرار و ادامه پیدا کند. استاد مصطفی ملکیان در درس‌‌گفتارهای اخلاق کاربردی به بیان نکاتی پرداخته‌اند که عمل به آن‌ها می‌تواند امکان زیستنی بهتر، با درد و رنج کمتر را فراهم آورد. «اخلاق کاربردی» شاخه‌ای از اخلاق است که به امور ملموس و محسوس زندگی می‌پردازد؛ در درس‌های اخلاق کاربردی به نظریات، مکاتب، مسالک و نظام‌های بزرگ اخلاقی و نقاط قوت و ضعف نظام‌های اخلاقی پرداخته نمی‌شود، بلکه چکیده‌ مباحثی عرضه می‌شود که در اخلاق، کما بیش مورد وفاق واقع شده است؛ اخلاق کاربردی تطبیق مباحث اخلاقی با مسائل محسوس و ملموس زندگی است.