مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به فاصله کوتاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی تدوین و به وسیله مجلس خبرگان تصویب شد. محتوای این قانون عمدتاً برگرفته از تعالیم دین مبین اسلام و در برخی موارد نیز بر اساس رویۀ عقلا بوده است که در این میان نقش اندیشمندان اسلامی بسیار پررنگ می‌نماید. بر این مبنا تحقیق حاضر بر آن است تا اثبات کند که اندیشه‌های فقهی و سیاسی شهید محمد باقر صدر در کنار اندیشه‌های حضرت امام خمینی(ره) نقش موثری در تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران داشته است. این اندیشه‌ها با رویکردی الهی و تبیین نگاه اسلام به مفاهیمی چون حق حاکمیت الهی، جایگاه انسان در نظام آفرینش و آزادی انسان، چارچوب قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران را تعیین کرده‌اند.

«الخلل في الصلاة» تالیف روح‌ الله موسوی خ‍م‍ی‍ن‍ی‌، مجموعه مباحث و تقريرات امام خمينى (ره) است كه نتيجه سال‌ ها تدريس ايشان براى طلاب حوزه‌ هاى علميه مى‌ باشد. اين كتاب به زبان عربى است و مباحث آن به فقه و احكام شرعى اختصاص دارد. در اين كتاب، امام خمينى (ره) با استناد به آيات قرآن كريم، روايات و منابع فقهى خلل و اشكالات مربوط به نماز را شرح مى‌ دهد. مؤلف در ابتدا معانى مختلفى را براى «خلل» مطرح مى‌ كند؛ معانى‌ اى چون فساد، وهن، نقص، اضطراب و... سپس بر اين معانى خرده گرفته و گفته است كه اين موارد از مصاديق عنوان مى‌ باشند نه معناى آن. ايشان در قسمتى از كتاب به روايتى در باب سهو النبى (ص) اشاره مى‌ كند و مى‌ گويد: اين روايت از لحاظ سندى ضعيف بوده و قابل اعتنا نيست؛ مؤلف، در پايان، بحث شك و قواعد و احكام مرتبط با آن را مطرح مى‌ كند. شك نيز يا در اصل نماز، يا در اجزا و شرايط و يا در ركعات آن رخ مى‌ دهد.

«الاجتهاد و التقليد» تأليف سيد روح الله موسوى خمينى به زبان عربى است. امام خمینی (ره) در اين كتاب دو هدف عمده را دنبال مى‌ كنند: ۱. ايجاد زمينه فكرى لازم جهت ارائه نظريه ولایت فقیه؛ ۲. طرح مسئله اجتهاد و تقلید به گونه ‌اى كه نهاد مرجعیت، تقويت شده و به تبع آن، نيروى اجتماعى لازم جهت تغيير اجتماعى (انقلاب) به وجود آيد. مولف در مقدمه، به توصيف ديدگاه‌ هاى امام خمينى در زمينه اجتهاد و احكام حكومتى و تأثير زمان و مكان در استنباط احكام پرداخته و شرايطى كه ايشان براى رسيدن به مقام اجتهاد بيان كرده را به همراه گزارشى از سير تأليف كتاب، ارائه مى‌ نمايند. از ديدگاه مؤلف، ۶ شأن براى فقیه وجود دارد. شئون مزبور كه در فصل اول آمده، عبارتند از: ۱. عدم جواز مراجعه به غير در تكاليف شرعى؛ ۲. جواز عمل بر طبق رأى خود؛ ۳. منصب افتاء؛ ۴. منصب قضاوت؛ ۵. منصب زعامت سياسى؛ ۶. مرجعيت تقليد. مؤلف، در مجموع، ۸ شرط را نيز براى اجتهاد لازم مى‌ داند كه عبارتند از: ۱. آموختن فنون ادبيات عربى به مقدارى كه براى فهم قرآن و روايات لازم است. ۲. انس با محاورات عرفى و شناخت عرفى موضوعاتى كه در قرآن و احاديث مطرح شده است. ۳. يادگيرى مسائل اساسى منطق. ۴. آموختن مسائل اساسى علم اصول. ۵. علم رجال به مقدارى كه در تشخيص روايات لازم است. ۶. تكرار عملى ردّ فروع بر اصول. ۷. فحص كامل كلمات اصحاب، خصوصاً قدما. ۸. شناخت كتاب و سنت. وى در ادامه به مبحث اعلميت پرداخته و اذعان مى‌ كند كه مقتضاى اصل اوليه اين است كه رجوع به قول اعلم مقدم است و در صورت تعارض فتواى دو مجتهد مساوى راهى جز انتخاب يكى از دو فتوا وجود ندارد. او هم‌ چنين زنده بودن مجتهد را شرط مى‌ داند و تقليد ابتدايى از ميت را جايز نمى‌ داند و در اين مورد هم به بناى عقلا و استصحاب مراجعه كرده و دليل‌هاى نقلى را كافى نمى‌ داند. وى هم‌ چنين فروعات مختلفى را در پايان كتاب خود مورد بحث قرار مى‌ دهد كه از جمله آنها تبدّل رأى مجتهد است.

احیاء علوم الدین مهم ترین کتاب غزالی است که در قرن پنجم هجری نوشته شده است. در این کتاب، غزالی به عنوان یک مجدد دینی، به دنبال احیای علم دین است و به سبک اصحاب هرمنوتیک، یادآور معنای اولیه الفاظ مهم دینی می شود که در زمانه او تحریف شده یا به معانی خاصی تخصیص یافته اند. در تاریخ تفکر اسلامی، عنوان این کتاب، مبدل به یک سرمشق و یک طرح (project) دینی شده و هر بار که متفکران بزرگ اسلامی، از مولوی تا ملاصدرا، به دنبال احیای علوم دین برآمده اند، به این کتاب نظر داشته اند. در روزگار ما که تجدید و احیای علم حقیقی دین، بیش از هر زمان دیگر ضروری شده است، با توجه به برخی ادعاهای کاذب موجود برای احیای دین، توجه به احیای علم دین غزالی بیش از هر زمان دیگر ضروری است.

«مجموع السيد حميدان» مجموعه ‏ايست كه در آن آثار به جاى مانده از سيد حميدان بن يحيى القاسمى گردآورى شده است. اين آثار عبارتند از: 1- تنبيه الغافلين على مغالط المتوهمين: اين كتاب داراى پنج فصل است كه در فصل اول آن نسبت به فريب خوردن دانش ‏پژوه با ظاهر سخنان فريبنده هشدار داده مى‏ شود. در فصل دوم درباره عقل و نفس و ديدگاه ‏هاى مختلف در اين‏ باره سخن به ميان مى‏ آيد. در فصل سوم به توضيح معناى علم و انواع آن و نيز روش هاى علم و... پرداخته مى‏ شود. در فصل چهارم از عالم و ماهيت و اصل و انواع آن سخن به ميان آمده و در فصل پنجم معناى اسلام و ايمان و نيز صفات خداوند متعال بيان مى‏ گردد. 2- التصريح بالمذهب الصحيح: اين كتاب نيز داراى پنج بخش است: در بخش اول نويسنده به بيان برخى مقدمات مى ‏پردازد كه در آنها ابتلاء انسان به برخى امور در كسب علوم دينى يادآورى شده است. در بخش دوم از مسائل امامت سخن به ميان آمده است. در بخش سوم درباره صانع و صفات ذاتى و فعلى او سخن گفته شده است. در بخش چهارم از عالم و صفات ذوات آن و نيز كيفيت فناء و نابودى آن سخن به ميان آمده در بخش پنجم به نقد و بررسى برخى از اصول معتزله پرداخته شده است. 3- المسائل الباحثة عن معاني الأقوال الحادثة: كتابى است مشتمل بر بيست مسأله كه در آن‏ها نويسنده به نقد ديدگاه معتزله پرداخته و مذهب اهل بيت عليهم السلام را درباره آن مسائل يادآور مى‏ شود. 4- المنتزع الاول من اقوال الائمة: كتابى است كه به موضوع مهم امامت اختصاص يافته‏ و نويسنده در آن به بيان اقوال ائمه زيديه در تصريح بر امامت على عليه السلام و انحصار امامت پس از پيامبر (ص) در آن حضرت و نيز صفات امام و... پرداخته است. 5- المنتزع الثاني من اقوال الأئمة (ع): مشتمل بر گزيده‏ اى از سخنان ائمه زيديه درباره ذات خداوند و نيز صفات و احكام او مى ‏باشد. 6- تذكرة تشتمل على أربع مسائل من كلامه (ره) 7- الفصل السابع من سبعة فصول من كتاب التطريف، كه در آن نويسنده به رد ديدگاه ‏هاى گروه مطرفيه از زيديه به وسيله دلايل عقلى و نقلى و نيز اجماع مى‏ پردازد. 8- تنبيه اولى الالباب على تنزيه ورثة الكتاب، مشتمل بر شش فصل است. در فصل اول برخى از اصول فقهى و احكام آنها كه در كتاب و سنت بيان شده، يادآورى مى‏ شود. در فصل دوم به بيان اصولى كه مخالفان ائمه بدانها احتجاج كرده ‏اند پرداخته مى‏ شود. فصل سوم به بيان برخى اختلاف حالات ائمه زيديه اختصاص يافته است. در فصل چهارم نمونه ‏هايى از موارد اختلاف فيما بين ائمه زيديه بيان و موارد صحيح از ناصحيح مشخص گرديده است. در فصل پنجم ويژگى‏ هاى مورد اجماع درباره كسى كه مى‏ تواند اجتهاد كند بيان شده و در فصل ششم به بيان فرق ميان شيعى و متشيع پرداخته شده است. 9- بيان الاشكال فيما حكى عن المهدى (ع) من الاقوال‏ 10- حكاية الاقوال العاصمة من الاعتزال مما انتزع و جمع من كتب الامام المنصور باللّه. 11- جواب المسائل الشتوية و الشبه الحشوية. در اين كتاب سيد حميدان به برخى سؤالات و ايراداتى كه يكى از فقيهان معاصر وى بر برخى از ديدگاه ‏هاى زيديه گرفته پاسخ مى ‏گويد. 12- خبر خولة الحنفية 13- سؤال و جواب من كلامه (ره). در پايان اين مجموعه برخى قصائد سيد حميدان نيز درج گرديده است.

بررسی ابعاد مختلف زندگی امام موسی کاظم (ع) از مهمترین راه‌‌های شناخت آن حضرت و نشان دهنده نقش وی در پیشبرد اهداف متعالی الهی در آن برهه حساس از زمان است. یکی از آن ابعاد، بررسی تعالیم آن حضرت به لحاظ سیر تاریخی است. امام موسی کاظم (ع) در دوران امامت خویش و پیش از آن، با توجه به حضور جریانات فکری و سیاسی و مکاتب کلامی و فقهی، تعالیمی را در حوزه‌‌های مختلف داشته‌اند. آن حضرت در حوزه کلام به تعالیم موضوعات مهمّ و مبتلابه آن عصر همانند: امامت، توحید، ایمان، قضا و قدر، جبر و اختیار که شبهات زیادی از طرف معاندان و مکاتب کلامی درباره آنها می‌شد، پرداخت و با تبیین درست این آموزه‌ها از انحراف شیعیان جلوگیری کرد. همچنین در حوزه فقه با توجه به حضور مکاتب فقهی همچون مالکیه و حنفیه، و پرسش‌‌های فقهی بی شمار از سوی شیعیان درباره مسائل فقهی، به تعلیم و تبیین برخی احکام مبتلابه در تمام ابواب فقهی ـ از طهارت تا دیات ـ در قالب گفتار، نامه و احتجاج پرداخت. که منابع روایی تعداد این روایات را 2000 حدیث ثبت کرده‌اند. این پژوهش که در پاسخ به پرسش: تعالیم امام موسی کاظم (علیه السلام) به لحاظ تاریخی، در حوزه کلام و فقه چگونه بوده است؟ سامان یافته، می‌تواند به بخش وسیعی از پاسخ‌‌هایی که از امام رسیده، پاسخ دهد. اگر چه سعی بر آن بوده تا تعالیم امام (علیه السلام) به لحاظ سیر تاریخی در تمام دوران حیات ایشان با واکاوی دقیق بررسی شود ولی در عین حال، بیشتر روایات رسیده از امام (علیه السلام) مشخص نمی‌کند که این پرسش‌ها و پاسخ‌ها در چه برهه‌ای از زمان حیات امام مطرح شده است. ولی تلاش بر این بوده در چنین مواردی نیز به قرائن حالی و تاریخ وفات راویانی که در کتب رجالی ثبت شده استناد شود. روش تحقیق در این پژوهش روش توصیفی – تحلیلی مبتنی بر داده‌‌های اصیل ترین کتاب‌‌های روایی و تاریخی موجود است. الگوی این تحقیق، برگرفته از کتاب خانم آرزینا لالانی با عنوان نخستین اندیشه‌‌های شیعی ـ تعالیم امام محمد باقر علیه السلام ـ می‌باشد.

چکیدهمسأله‎ی وصایت و خلافت از انبیا، یکی از مسایل جنجالی و مهم در جهان اسلام است که اختلاف در آن تا به حال تبعاتی جبران نا پذیر داشته است. از اینرو، قاعده و قانون این مسأله را با مراجعه به قرآن، روایات ودیدگاه متکلمان مورد بررسی قرار دادیم، تا شاید در جهت کاستن از آن تبعات موثر افتد. بنابر روایات و بعض نقل های تاریخی اوصیای انبیا کسانی هستند که بعد از انبیای صاحب شریعت امر هدایت مردم را به عهده دارند. براساس نقل ایندو منبع، هر نبی ملزم به وصیت بوده و از برخی اوصیا؛ مانند شیث، یوشع بن نون، شمعون بن صفا و علی بن ابی طالب علیه السلام نام برده اند. در قرآن از این عنوان( وصایت انبیا) خبری نیست، ولی شواهد و قرائن فراوانی در این کتاب مقدس بر تأیید وصایت انبیا وجود دارد. عمدۀ آن قرائن و شواهد این است که امامت و خلافت به خاطر تحقق حاکمیت إلاهی و اتمام حجّت استمرار دارد. استفادۀ وصایت از این قرائن و شواهد به این صورت است که خداوند نبوت و امامت را در خاندان نوح و ابراهیم علیهما السلام قرار داده است. معنای این سخن این است که هیچ وقت بار امامت و نبوت زمین نمی‎ماند. کسانی که برای تحمّل نبوت و امامت برگزیده می‎شوند؛ یا به انتخاب مستقیم و بی واسطه است یا با انتخاب با واسطه( یعنی آن کسی خود اول به نبوت یا امامت برگزیده شده است نبی یا امام بعد خود را تعیین می‏کند). از صورت دوم، در روایات به وصایت تعبیر شده است. از اینرو، اوصیای انبیا یا نبی است یا امام. به همین جهت وصایت در روایات برای انبیا قانون ثابت إلاهی شمرده شده است و از اوصیا به خلفاءالله، حجّت إلاهی، امام، ولی و هادی تعبیر شده است. از ویژگی‏های دیگری که در روایات برای اوصیا بیان شده است عصمت و علم فرا بشری است. متکلمان شیعه، سلسله وصایت را قبول دارند و آن را مانند نبوت مقتضای حکمت خداوند می‎دانند و اوصیا را امام و حجّت خدا و وظیفه‎ی آنان را هدایت، پاسداری از دین و شریعت، نظارت برکردکار و افکار مردم. از اینرو، به لزوم و استمرار وصایت قائلند. در روایات برای لزوم واستمرار وصایت؛ جهات متعددی ذکر شده است؛ از جمله در نظام درتشریع حفظ دین، هدایت طالبان هدایت و اتمام حجّت برای معاندان و در نظام تکوین، واسطه‎‏ی دریافت فیض و رحمت خداوند است. لزوم استمرار وصایت مستفاد از آیات قرآن تحقق حاکمیت إلاهی و اتمام حجّت است. کلید واژه‎ها : بررسی‎کلامی، وصی و وصایت، امام و امامت، خلیفه وخلافت، ولی وولایت، حجّت، انبیا و نبوت.

تاسیس و استقرار دولت صفوی در ایران به عنوان نخستین حکومت مستقل شیعی مقتدر در تاریخ اسلام، موجب گشت بحث تایید این دولت و همکاری یا عدم همراهی با آن بدل به یکی از مباحث مهم جدید در حوزه تفکر و اندیشه سیاسی و حتی نظرات فقهی علمای بزرگ این دوران شود. از آنجا که تقریبا از بدو پیدایی این دولت- بویژه از عصر شاه طهماسب – تا اواخر سلطنت شاه عباس اول، تولیت امور شرعی و بالاترین مقام دینی و قضایی در اختیار مجتهدان صاحب نام بود، در این موضوع بحث انگیز جدید میان مجتهدان اختلاف نظر پدید آمده تا آنجا که فراتر از عمل، در آثار مکتوب آنان نیز نمود پیدا کرد.ظهور جریان اخباری گری در شیعه و قدرت یافتن آن موجب شد که از میانه عهد صفویه تا پایان آن دولت و مدت ها پس از آن، اخباری گری بر محافل و مراکز علمی و دینی ایران و عراق چیره شود و بسیاری از علما به آن مشرب گرایش یابند. اگر این تلقی برخی از محققان که یکی از علل اساسی پیدایی جریان اخباری گری در این عصر، واکنش گروهی از علمای به استفاده ابزاری مجتهدان از اجتهاد خویش در تحکیم پایه های حکومت صفوی بوده، صحیح باشد، باید انتظار داشت که اخباریان، مخالف همکاری با آن دولت بوده باشند، حال آن که بررسی آرا و عملکرد برجستگان اخباری، جز یک مورد استثنایی، نشان می دهد که آنان به رغم مخالفت سخت وجدی با مجتهدان بویژه مجتهدان حامی دولت صفوی، پس از آن که موفق شدند پیروان مکتب اجتهاد و اصولیان را به حاشیه برانند، خود به تایید دولت برخاستند و مقامات و مناصبی را که پیش از آن در اختیار مجتهدان بود، بر عهده گرفتند.در این مقاله ابتدا به اختصار دیدگاه علمای سلف درباره "همکاری با دولت" مرور شده، سپس چون در نیمی از دوران صفویه، مجتهدان اصولی و در نیمی دیگر اخباریان نهاد دین و روحانیت را نمایندگی می کردند، نظرات و عملکرد برجستگان هر دو مکتب بررسی می شود.

رابطه میان عارفان و متشرعین - به نمایندگی فقها - در طول تاریخ تمدن اسلامی، رابطه‌ای پر فراز و نشیب بوده است. تلقی عارفان از شریعت نیز به همین منوال با نوسانات مختلفی همراه بوده است. برخی از اهل تصوف، حقیقت را همان شریعت می‌دانند (وحدت‌انگاران) و برخی دیگر حقیقت را ورای شرع و قانون می‌انگارند و حضور شریعت را مخلّ ظهور طریقت و تصوف می‌دانند (معارضان). برخی گروه‌های دیگر نیز با اصالت دادن به هر یک از دو گفتمان، معتقدند نبایستی هیچ‌یک در حریم دیگری ورود کرده و هر یک متکفل سامان دادن به بخشی از نیازهای این‌جهانی و آن‌جهانی فرد است (استقلال‌اندیشان). گروه دیگری نیز فارغ از آنکه خود به کدام‌یک از دو گروه وحدت‌اندیش یا استقلال‌اندیش معتقدند، در پی ایجاد گفت‌و‌گو میان این دو گفتمان پرقدرت فرهنگ و تمدن اسلامی‌اند و معتقدند چنانچه بتوان با گفت‌و‌گو و برقراری آتش‌بس میان این دو گروه پتانسیل‌های موجود در هر یک را به فعلیت رساند، فرهنگ و تمدن اسلامی شاهد یک جهش عظیم رو به جلو، هم در جهات مادی و هم در سمت‌و‌سوی معنوی خواهد بود (گفتگو). این مقاله می‌کوشد تا آرای جریانات مختلف فکری اسلامی را ذیل یکی از این چهار گروه دسته‌بندی نماید.