مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

.

.

.

.

.

كتاب الشكوك على جالينوس كه نام كامل آن، «كتاب الشكوك للرازى على كلام فاضل الاطباء جالینوس» است، تأليف ابوبكر محمد بن زكرياى رازى، طبيب مشهور ایرانى است و به زبان عربى نگاشته شده است. رازى، در اين كتاب، بسيارى از آراء فلسفى و پزشکى جالینوس را مورد نقد و بررسى قرار مى‌دهد. البته بايد توجه داشت كه نقد افكار و آراء طبيب مشهورى همانند جالینوس، از عهده هركسى ساخته نيست و چه‌بسا ادعاى اشكال بر او باعث هجمه بر منتقد شود. رازى خود به اين مطلب واقف بوده است؛ ازاين‌رو، در اوايل كتاب، در عين اعتراف به عظمت و جلالت شأن جالینوس، خاطرنشان مى‌كند كه صناعت طب و فلسفه، تسليم محض در برابر بزرگان و تقليد از آنان را برنمى‌تابد؛ چنان‌كه جالینوس خود در كتابى كه راجع به منافع اعضاء نگاشته، كسانى را كه پيروان و رهروان خود را به پذيرش بدون دليل از خويش وامى‌دارند، سرزنش نموده است (الشكوك، ص39 - 41). رازى، نقد آراء جالینوس را از كتاب البرهان شروع مى‌كند و اين كتاب را چنين معرفى مى‌نمايد: «انه كان اجل الكتب عندى و انفعها بعد كتب الله المنزلة (همان، ص42 - 43). وى بيش از 20 رأى از آراء جالینوس را به نقل از سى و چند كتاب او نقل و آن‌گاه نقد مى‌كند. طب اسلامى، ازجمله علومى است كه بعضى از مستشرقان، آن را ترجمه و يا شرح طب يونانى مى‌دانند و كسانى مثل رازى و ابن سينا را مترجم و حداكثر شارح آثار بقراط و جالینوس مى‌خوانند؛ درحالى‌كه تأليفاتى همانند «الشكوك»، نشان‌گر بطلان اين گمان است. «الشكوك» تنها نقد آراء طبى جالینوس نيست، بلكه آراء فلسفى او را نيز نقد و بررسى كرده است. علاوه بر اين، رازى آراء بعضى ديگر از حكماى يونان، همانند ارسطو، اقليدس، ابرقلس و... را نيز نقد و كنكاش كرده است. نكته ديگر اينكه تمام نقدهایی كه رازى بر جالینوس وارد مى‌داند، در اين كتاب نيامده است، بلكه رازى خود تصريح مى‌كند كه قصد ندارد با ذكر شكوك و نقدهاى فراوان اين كتاب را مفصل و حجيم كند. در پایان، ذكر يك نكته خالى از فايده نيست كه على‌رغم خبرويت رازى در علم پزشکى و فلسفه، بسيارى از اطباء و حكمايى كه پس از او آمده‌اند، شكوك و انتقادات او را بر جالینوس وارد ندانسته‌اند و اين كنكاش‌ها را پاسخ داده‌اند؛ از جمله اين اطباء، مى‌توان به على بن رضوان مصرى مشهور به ابن رضوان (متوفاى 453ق) اشاره كرد. همچنين ابوالقاسم عبدالرحمن بن ابى‌صادق نيشابورى (قرن پنجم هجرى) و نيز ابوعلاء بن زهر (متوفاى 525ق) در كتاب «البيان و التبيين في الانتصار لجالینوس»، از جمله اين افراد بوده‌اند.

.

شيخ الرئيس، كتاب(الشفاء) را به زبان عربى و در موضوعات الهيات، طبیعیات، رياضيات و منطق تأليف كرده است. مى‌توان اين كتاب را به عنوان جامع‌ترين اثر بوعلى، به حساب آورد. وى، در مورد موضوع‌هاى ياد شده، در كتاب‌هاى ديگرى نيز سخن گفته است كه به آنها اشاره خواهيم كرد، لكن چيزى كه در كتاب شفا با آن روبه‌رو هستيم، مجموعه‌اى است كامل و دقيق كه ترجمه يا تلخيص مطالب آن در كتاب‌هاى ديگرش، همچون نجات و دانش‌نامه‌ى علايى آمده است. كتاب(الشفاء) داراى چهار بخش طبیعیات، رياضيات، منطق و الهيات است. قسمت رياضيات كتاب شفا، در چهار بخش هندسه با پانزده مقاله، حساب با چهار مقاله، موسيقى با شش مقاله و هيئت با سيزده مقاله تنظيم شده است كه هر كدام از آنها نشان‌گر تسلط و احاطه‌ى مؤلف بر اين علوم مى‌باشد. هيئت: بخش هيئت رياضيات شفا كه مفصل‌ترين بخش اين كتاب را تشكيل مى‌دهد، حاوى سيزده مقاله است. مقاله اول، مانند دوازده مقاله بعدى، تلخيص كتاب بطلميوس(المجسطى) مى‌باشد. در فصول اول، دوم و سوم جايگاه زمين در ميان افلاك و چگونگى به وجود آمدن خسوف و كسوف مطرح گرديده است. ارصاد ستارگان، تشخيص ساعت ظهر و مغرب و زمان طلوع و... ديگر مطالبى است كه در اين مقاله آمده است. در مقاله دوم، راجع به شناخت مقدار مشرق و همين‌طور شناخت نسبت مقياس‌ها با سايه‌هاى آنها در اعتدال ربيعى و خريفى و... و شناخت زواياى به وجود آمده از تقاطع دو دايره بروج و نصف النهار و شناخت زواياى حاصله از تقاطع دوائر بروج و افق و همين‌طور زاويه‌ى حاصله از تقاطع دوائر بروج و دائره‌اى كه از قطب افق مى‌گذرد. از ديگر مباحث مطرح شده در اين مقاله، مقدار زمان سال است كه با اختلاف روز و شب در فصول مختلف سال، بيان گرديده است. مقاله چهارم، در مورد ارصادات است كه براى شناخت حركات ماه مؤثر است. زمان ادوار ماه و ديگر مطالبى در مورد حركت اين سياره نيز در همين مقاله مورد بررسى قرار گرفته است. تحقيق احوال قمر، موضوع مقاله پنجم است كه موارد مختلفى در اين باره مطرح شده است. در مقاله ششم، جداول اجتماعات و استقبالات آمده كه بيان حدود كسوف و خسوف و جداول آنها موضوع اين مقاله‌اند. مقاله هفتم، راجع به امور كواكب ثابت است و مقاله هشتم، درباره تقارن آن كواكب ثابته با خورشيد، در هنگام طلوع و غروب و وسط ظهر است. فصل نهم و دهم و يازدهم، در جوامع امور كواكب متحيره است. مقاله دوازدهم، درباره مقدماتى است كه آگاهى بر آنها براى شناخت رجوع كواكب پنج‌گانه لازم است. مقاله سيزدهم، درباره اصولى است كه در ممر كواكب پنج‌گانه بر اساس آنها عمل مى‌شود. ابن سينا، كتب ديگرى نيز در علم هيئت تأليف كرده است كه از جمله آنها مى‌توان به بخش نهم كتاب نجات، تحرير المجسطى، علة قيام الارض في حيزها يا قيام الارض في وسط السماء، تفسير السماء و العالم، كتاب الارصاد الكلية، مقالة في خواص خط الاستواء و معرفة تركيب الافلاك اشاره كرد. ابزار ساخته شده توسط ابن سينا براى رصد ستارگان، توجه بسيارى از دانشمندان اين علم را به خود جلب كرده است؛ براى نمونه مى‌توان به يك مورد از آنها اشاره كرد كه از ابتكارات شيخ محسوب مى‌گردد و شرح آن به اين صورت است: دو بازوى OA و OB كه هر دو داراى ضخامت و مدرج هستند، در نقطه O لولا مى‌كنيم. هر يك از دو بازو داراى طولى لااقل به اندازه 3/5 متر است، ولى طول بازوى زيرين مى‌تواند كمى بيشتر از بازوى بالايى باشد. بر روى بازوى OB و عمود بر آن، زائده I به طور ثابت نصب شده كه روى آن، دو سوراخ P و Q قرار دارند. زائده I I نيز داراى ساختمانى عينا مانند زائده I و عمود بر OB مى‌باشد، به طورى كه مى‌توان آن را در طول OB حركت داد. هم‌چنين بازوى متحركى عمود بر OA داريم و واضح است كه با حركت دادن C در امتداد OA زاويه بين دو بازو، تغيير ارتفاع ستاره S در نصف النهار اول بازوى OA را به طور كاملا افقى، در امتداد خط نصف النهار قرار مى‌دهيم و با تغيير موضع C ستاره S را در امتداد OB رصد مى‌كنيم، اگر C دقيقا روى يكى از نقاط تقسيم كه زاويه را نشان مى دهد، افتاد، ارتفاع را مى‌توان از روى درجه‌بندى خواند؛ در غير اين صورت C بين دو درجه متوالى مربوط به دو زاويه 11 قرار دارد؛ حال يا ستاره را با قرار دادن C روى 1 و تغيير محل زائده I I در دو سوراخ P و Q رصد مى‌كنيم يا اينكه C را روى 1 قرار مى‌دهيم و با تغيير محل زائده I I ستاره را در امتداد P و Q رصد مى‌كنيم و ارتفاع ستاره عبارت خواهد بود از 1 - 1. از اين‌جا معلوم مى شود كه زائده‌هاى I و I I نقش ورنيه را براى اين دستگاه اندازه‌گيرى ايفا مى‌كنند. قابل ذكراست كه زائده‌ها طورى ساخته شده‌اند كه خط QP بازوى OB را نمى‌تواند قطع كند. درباره احكام نجوم، بايد گفت ابن سينا از منكران آن بوده و در اين باره نيز رساله‌اى نوشته به نام ابطال احكام النجوم يا رسالة في الرد على المنجمين. وى علم احكام نجوم را چنين تعريف كرده است: احكام نجوم، علمى است متكى به گمان و تخمين و هدف آن اين است كه از صور فلكى ستارگان نسبت به يك‌ديگر و نسبت به صور منطقة البروج و از رابطه آنها با زمين، نشانه‌ها و اخبارى را راجع به ممالك، طالع‌ها، و... دريابد.

کتاب الأسس المنطقية للاستقراء فی ضوء دراسة الدكتور عبدالکریم سروش من وجهة نظر الشهید آیة الله محمدباقر الصدر نوشته سید عمار ابورغیف می باشد. این کتاب به زبان عربی مشتمل بر تجزیه و تحلیل پایه‌های علم منطق درباره‌ی مساله‌ی 'استقرا' از دیدگاه آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر است که نویسنده با بهره‌گیری از مباحث دکتر سروش در زمینه‌ی مبحث یاد شده و ضمن بیان دیدگاه شهید صدر، به نقد و بررسی دیدگاه دکتر سروش پرداخته است.