مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

ملاصدرا در باب علم، دارای ابتکاراتی است که فلسفه او را از نظام­ های فلسفی پیشین، متمایز می‌سازد. وی با رویکردی وجودشناختی به علم، نگاهی متفاوت به مسائل مربوط به آن دارد. ابداعات صدرالمتألهین در این موضوع، زمینه­ ا‌ی مناسب برای حل مسائل دشواری که تا پیش از وی، پاسخ کامل و صحیحی برای آن ارائه نشده بود، فراهم کرد. در این نوشتار، تنها برخی از پیامدهای هستی‌شناختی نگاه وجودشناسانه ملاصدرا به علم، مورد بررسی قرار گرفته است، لیکن تبیین این مسائل، از چنان درجه اهمیتی برخوردار است که نگاه ما را به هستی، کاملاً دگرگون می‌سازد، مسائلی چون علم خداوند به مخلوقات، معرفت به خداوند، اثبات شوق و عشق در همه موجودات. بی‌شک ملاصدرا بدون اصول فلسفی خود و مسائلی که در حوزه علم به اثبات می‌رساند، قادر به تبیین عقلانی و صحیح این مسائل بسیار مهم نبوده است

نوشتار حاضر با رویکردی فلسفی عرفانی به بررسی نگرگاه هستی­شناختی ابن سینا در مسألة عشق می­ پردازد. در این دیدگاه شیخ به نحو تشکیکی بالاترین و نفیس ­ترین مرتبۀ عشق را مربوط به پروردگار همۀ عوالم هستی می­ داند، که بیان ایشان عمدتاً در تفکر فلسفی ایشان ناظر به همین مرتبه است. اما آن­چه نظر عرفانی ایشان را معطوف به خود داشته است و سبب هستی شمولی عشق در دیدگاه پورسینا گشته، علاوه بر عشق ذاتی حق به خویش، مراتب خلقت از بالاترین تا پست­ ترین آن است؛ به این معنا که رتبۀ بعد مربوط به جواهر عقلی قدسی است که مبتهج به ذات حق و عاشق خیر مطلق­ اند. سومین مرتبۀ تشکیکی عشق از آن نفوس ناطق فلکی و سپس نفوس کامل انسانی است. چهارمین و پنجمین مرتبه مربوط به نفوس ناطق متوسط و ناقص است و مراتب بعد مشتمل بر سایر موجودات عالم هستی یعنی نفوس حیوانی، نباتی و جمادات است که شیخ این عشق غریزی و نهفته در ذات مخلوقات را عشق آن­ها به کمال خود می­ داند و این ­گونه با بیان سریان عشق در گسترۀ هستی به دیدگاه عرفا نزدیک می­ گردد.

در بحث اصالت وجود و اعتباریت ماهیت ملاصدرا، ابتدا باید محل نزاع به دقت، تحریر و در گام بعد با توجه به محل نزاع موضع­گیری شود. برای اصالت و اعتباریت در نظام حکمت صدرایی دو معنا می­توان یافت: معنای اول اصالت وجود عبارت است از تحقق مصداق مفهوم وجود در عالم خارج از ذهن و اعتباریت ماهیت در این معنا، یعنی عدم تحقق در عالم خارج از ذهن؛ معنای دوم اصالت وجود عبارت است از تحقق بالذات در عالم خارج از ذهن و اعتباریت ماهیت یعنی تحقق خارجی به تبع وجود یا به تعبیری تحقق بالتبع که در محل نزاع معنای اول مورد نظر است. وجود در فلسفۀ ملاصدرا در پنج معنا به کار برده شده و دربارة ماهیت نیز چهار معنا در آثار فیلسوفان یافت می­شود که تنها یکی از معانی وجود و ماهیت را می­توان در محل نزاع مورد توجه قرار داد. ملاصدرا محل نزاع را به نحو مستقل و جامع تقریر ننموده و همین امر سبب شکل­گیری برداشت­های ناسازگار از محل نزاع گردیده است.

از نظر ملاصدرا، تنها گونهٔ ممکن شناخت درست و معتبر نسبت به خداوند علم حضوری است. اما به نظر می رسد که علم حضوری انسان نسبت به خداوند خالی از اشکال و ابهام نباشد. با توجه به سایر اصول و مبانی ملاصدرا در حکمت متعالیه می توان گفت که قائل شدن به علم حضوری در منظومهٔ فکری و نظام فلسفی ملاصدرا با سایر بخش های فلسفهٔ صدرایی ناسازگار است. در این مقاله، شش مورد از این ناسازگاری ها تحت عنوان «تأمل» مطرح شده است: معضل صدق در علم حضوری به خدا، غفلت از خدا، شناخت غیرخدا، عدم شناخت واسطه های میان انسان و خدا، عدم امکان شناخت چیزی غیر از ذات خود در علم حضوری و عدم امکان شناخت ذات و صفات خداوند. به نظر می رسد ملاصدرا قصد دارد نشان دهد که راه حل این مسئله در قلمروی فراسوی تفکر فلسفی است، به طوری که ملاصدرا با نظام بزرگ فلسفهٔ خود در پی آن است که تمهیدی را برای ورود به آن عرصه مهیا کند. لذا حکمت متعالیه در نهایت چیزی نیست جز مقدمه ای برای تعالی انسان، که این تعالی از سنخ کاوش ها و فعالیت های نظری و فلسفی نیست، بلکه کاملاً عرفانی و نیازمند سیر و سلوک عرفانی است.

در سنت فلسفۀ اسلامی به دلیل اذعان به ناکامی نفس در دستیابی به کنه وجودی و نفس‌الامری اشیا مسئلۀ اطلاق‌گرایی معرفتی بروزی جدی می‌یابد. اما در این بین، نگاه ملاصدرا به این مسئله رویکردی متمایز را ارائه می‌دهد. صدرا در تفکر عام خویش، طبق مشرب فلاسفه، توانایی نفس در شناخت حقایق اشیا را آماج تردید قرار می‌دهد. با وجود این، در رویکرد نهایی‌اش بر اساس برخی مبانی وجودی و معرفتیِ تفکر خویش، دغدغۀ این مسئله را طرح می‌کند و در نهایت، راهکاری پیش می‌نهد. ملاصدرا در گام اول اذعان می‌دارد که به دلیل اختلاط محاکی ادراکات حسی و خیالی با نقص و شرافت وجودی محاکی ادراکات عقلی و همچنین خساست وجودی نفس که لازمۀ حدوث جسمانی آن است، محتمل است ادراکات نفس قرین ابهام و عدم وضوح گردد و در حد ظواهر و اعراض اشیا باقی بماند. اما وی در گام نهایی با تأکید بر ماهیت وجودی حقیقت علم، اشتداد نفس و تعالی آن از خساست جسمانیه را مرهون فرایند وحدت عاقل و معقول می‌داند. صدرا معتقد است به هر میزان که نفس در فرایند وحدت با ادراکاتش گسترش بیشتری یابد، به همان میزان از نقایص وجودی و شواغل معرفتی تعالی می‌یابد و در نتیجه، ادراکاتی ماخوذ از کنه و ملکوت اشیا و محاکی نفس‌الامری را به دست می‌آورد

عقل، شأنی از شئون آدمی است که از طریق آن، هم کسب معرفت و هم عمل می کند. ایمان، تصدیقی قلبی به خداوند عالم است که علاوه بر آنکه چشم انداز جدیدی از عالم و آدم فراهم می آورد، انسان را به اطمینان و آرامشی درونی سوق می دهد. اما دو سؤال پیش می آید، اینکه دو عنصر عقل و ایمان چه رابطه ای با هم دارند؟ و آیا اعتماد به یکی از این دو ما را از دستیابی به دیگری بی نیاز می کند؟ نوشتار حاضر، به بررسی این مسئله از دیدگاه دو متفکر بزرگ اسلامی پرداخته که در اندیشه یکی از آنها صبغه ایمان گرایی و در دیگری عقل گرایی بارز تر است. غزالی ایمان را ارزشمندتر از عقل می داند؛ وی گرچه عقل نظری را پذیرفته، آن را در درک و فهم دین ناتوان دانسته است. به همین دلیل، حتی ایمان مردم عوام را به عقل فلسفی ترجیح می دهد. اما ملاصدرا، گرچه به محدودیت های عقل اشاره می کند، به مباحث عقلانی در حوزۀ دین بسیار ارزش می دهد و ایمان را نیز نه تنها مغایر با عقل ندانسته، بلکه آن را نوعی علم و تصدیق معرفی کرده است. در این مقاله پس از بیان تفصیلی دیدگاه های این دو اندیشمند درباره عقل و ایمان، ضمن ارزیابی، نقد و بررسی آنها، به مقایسه تطبیقی این دو دیدگاه می پردازیم.

انسان بر اساس فطرت کمال‌جوی خود، سیراستکمالی دارد. حرکت کمالی انسان دو بُعدی است؛ یک رویه، حرکت جوهری است که از بدو خلقت به صورت قهری و تدریجی از جمادی به نفس نباتی و سپسنفس حیوانی و نفس ناطقه انسانی میرسد، اما در مرحلۀ انسانی، اختیار در او شکل می‌گیرد و وارد بُعد جدیدی از حرکت می‌شود. مسئله اصلی پژوهش پیش رو این است که محدودۀ سیر ارادی، به سمت صعود یا نزول نفس، از منظر فیض کاشانی و امام خمینی تا کجاست؟ ملا محسن فیض کاشانی از شاگردان برجستۀ ملاصدرا و امام خمینی از مدرسان مکتب صدرا هستند. این دو عالِم با صبغۀ فلسفی، اخلاقی و عرفانی و نیز رویکردی قرآنی و روایی به تبیین مسائل انسان پرداخته‌اند. از آنجا که بررسی سعادت یا شقاوت ابدی انسان بستگی به انتخاب یکی از دو مسیر مذکور در طول حیات او دارد؛ در این پژوهش برآن شدیم، آرای این دو صاحب نظر و همچنین میزان تقارب یا اختلاف آنها را در مورد مراتب مختلف نفس، مورد ارزیابی قرار دهیم. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش، کتابخانه‌ای و روش پردازش، توصیفی و تحلیلی است. پس از بررسی آرای فیض و امام، روشن می‌شود که آرای این دو عالِم کاملاً به هم نزدیک است و امام از آثار فیض تأثیر پذیرفته است. از منظر این دو عالِم، انسان بر مبنای اختیار، هویتی دو سویه دارد؛ هم می‌تواند هویتی الهی بیابد و از مقام ملائک هم بالاتر رود و هم قابلیت این را دارد که تحت تاثیر القائات شیطانی ازحیوانات هم پست‌تر گردد. شاید در ابتدا به نظر ‌رسد که همیشه سیرحرکت انسان کمالی نیست، اما برخلاف این تصور، روشن ‌می‌شود که وقفه در حرکت کمالی انسان محال است، حتی سیر نزولی نفس به مرتبۀ پست‌تر ازحیوان یا شیطان، نیز سیر کمالی است ولی در شیطنت. حرکت در مسیر سعادت یا شقاوت عوامل مختلفی دارد. انسان باید عوامل تأثیرگذار نیل به سعادت، چون تبعیت از شریعت و حاکمیت قوه عاقله بر سایر قوا و یاد مرگ و زندگی اُخروی را در خود تقویت کند و با موانعی چون امیال نفسانی ازقبیل شهوت و غضب و دنیاخواهی و القائات شیطانی به مبارزه برخیزد تا به سعادت ابدی نایل گردد.

دراین رساله اثری از نوشته‌های قدمایی از حکماء و متکلمین شیعه، مرحوم میرداماد معلم بزرگ مکتب اصفهان، از کنج عزلت کتب خطی کتابخانه‌ها بدرآمده و در معرض استفاده طالبان کلام و حکمت اسلامی گذاشته می‌شود . لازم به توضیح است کتاب "الصراط المستقیم" قبل از سال 1025 هجری قمری به درخواس شاگردان مرحوم میرداماد به رشته تحریر درآمده و به شاه عباس اول)1038 - 996(هدیه داده شده‌است . موضوع مورد بحث کتاب ، ربط حادث به قدیم است که بعنوا مشکلی فلسفی و کلامی چونان روزگاران گذشته در زمان مصنف هم به شکل تازه‌ای مطرح بوده‌است و کتاب ،مجموعه‌ای از اقوال مختلف و جمع‌بندی و نظر نویسنده را دربردا مرحوم میرداماد از آثار فخر رازی، سهروردی، خواجه نصیرالدین طوسی، مطالب بسیاری نقل کرده واز تعلیقات و شفا و نجات و کلمه الهیه، آثار معروف شیخ‌الرئ ابوعلی سینا اشارتها دارد و گفتار فارابی درخصوص و اقوال شیخ در معراج را متذکر گردیده‌است . از اسماء حسنی غزالی یاد نموده و از اثولوجیا که تا روزگار مرحوم میرداماد و مدتها پس از آن به چشم اثری از ارسطاطالس و نه افلوطین بدان نگاه می‌شده نقل قولهایی نموده است .

تحقیق حاضر چگونگی کاربست عقل، نقل و شهود را در فلسفه ملاصدرا بررسی می‌کند. این مسئله در دو بحث مجزا قابل پیگیری است، یکی چگونگی کاربست سه روش عقلی، نقلی (مراجعه به متون دینی) و شهودی و دیگری چگونگی کاربست نظریه‌های عقلی، نقلی و شهودی (فلسفی، کلامی و عرفانی).در بحث اول ملاصدرا اعتقاد دارد برای بررسی مسایل فلسفی و الهیاتی هر کدام از سه روش اعتبار دارند و می‌توانند ما را به حقیقت برسانند اما اکتفا به هر یک از آنها احتمال وقوع خطا در نتیجه پژوهش را زیاد می‌کند به همین دلیل جمع بین همه روش‌های ممکن یک ضرورت است و چنانچه فرضیه‌ای از طریق هر سه روش تأیید نشود به نظریه‌ای قابل قبول تبدیل نمی‌شود. کارآمدی روش‌ها در حل همه مسایل یکسان نیست و امکان دارد در برخی مسایل نتوان از برخی روش‌ها استفاده کرد ولی در هر صورت قاعده کلی، ضرورت جمع بین روش‌های ممکن در آزمون فرضیه‌هاست. آنچه گفته شد مربوط به مرحله آزمون فرضیه‌هاست اما در مقام تعلیم و تعلم و ارائه نظریه‌های فلسفی، نقش اصلی را روش عقلی و برهانی ایفا می‌کند و استفاده از اطلاعات به‌دست آمده از دو روش دیگر در حد تأیید مطلب است.ملاصدرا در مورد چگونگی استفاده از نظریه‌های فلسفی، کلامی و عرفانی ـ بحث دوم ـ نیز روش خاص خود را دارد. وی ضمن آگاهی از مهم‌ترین نظریه‌ها در این سه حوزه و تجزیه و تحلیل دقیق آنها تلاش کرده با سعه صدر و نگاه مثبت به اندیشه‌ها بیشترین استفاده را از آنها ببرد. جذب حداکثری و دفع حداقلی شعار علمی و روش عملی ملاصدرا در مواجهه با آراء و عقاید فلسفی، کلامی و عرفانی است. حمل نظریه‌ها بر معانی صحیح و تلاش برای آشتی دادن نظریه‌های به ظاهر متعارض ـ خواه از سوی یک یا چند نفر ـ در همین راستا معنا پیدا می‌کند. وی با وجود همه مثبت‌نگری‌ها از نقاط ضعف آراء و نقد آنها غفلت نورزیده او تلاش کرده در هر مسئله‌ای که وارد می‌شود علاوه بر استفاده از نقاط قوت و ضعف نظریه‌های پیشین نظریه‌ای بدیع در چارچوب حکمت متعالیه ارائه کند.توفیق ملاصدرا در ارائه یک نظام نوین فلسفی مرهون سه امر است؛ آگاهی کامل از میراث علمی پیشینیان با نگاه مثبت به آنها، تأسیس یک روش پژوهشی جدید ـ جمع بین روش‌های سه‌گانه ـ و بهره‌مندی از نبوغ، خلاقیت و نوآوری.در تحقیق حاضر ابتدا روش کلی ملاصدرا در چگونگی کاربست عقل، نقل و شهود از هر دو جهت یاد شده معرفی می‌گردد و سپس روش ملاصدرا در چهار مسئله مهم حکمت متعالیه یعنی اصالت وجود، تشکیک در وجود، حرکت جوهری و حدوث نفس بررسی می‌شود تا میزان مطابقت روش کلی که در فصل دوم ارائه شده با آنچه را میدان عمل و عرصه پژوهشی از سوی وی صورت گرفته روشن شود.

ارتباط علوم با یکدیگر امری اجتناب‌ناپذیر است. مهم، میزان دخالت یک علم در علمی دیگر می‌باشد. شاید عجیب‌ترین ارتباط ، تأثیر فلسفه بر اصول باشد. چون که فلسفه ، عقلی محض است و اصول،‌ علمی عقلایی و عرفی است.حضرت امام خمینی ( قدّس سرّه ) هر چند پایه و اصلِ اصولِ فقهِ خود را عرف قرار می‌دهند و از دخالت دادن مسائل عقلی در علوم عقلایی سخت اجتناب می‌کنند لیکن مواردی در آثار این اعجوبه اعصار یافت می‌شود که شاید در کلمات بزرگترین فلاسفه هم پیدا نشود.انسان، متحیّر می شود از کسی که در یک صفحه، حرفی به شدّت عرفی زده است که گویا آدمی خیال می‌کند گوینده این حرف، فقط در مردم و بازار بوده است. سپس در صفحه بعد چنان فلسفی صحبت می‌کنند که تو گویی اسفار را مطالعه می‌کنی!هر چند بیشتر این دُرافشانی های فلسفی، جنبه توضیحی از یک قاعده و بیان این مطلب است که نباید فلسفه را در اصول دخالت داد اما مواردی هم هست که حضرتش با فلسفه به مطالبی رسیده‌اند." قاعده الواحد ، الماهیه من حیث هی لیست الّا هی" از نمونه‌های صورت اول و " استصحاب زمان و اراده " از جمله مثالهای صورت دوم هست.