جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حکمت متعالیه پس از زمان ملاصدرا به عنوان مکتبی در فلسفه اسلامی شناخته شد که نوآوری‌های صدر المتألهین پایه گذار آن بود. این مکتب فلسفی پس از وی مورد توجه قرار گرفت و اندیشمندان گرایش گسترده‌ای به آن نشان دادند. مباحث نفس یا انسان‌شناسی در حکمت متعالیه جایگاه ویژه‌ای دارد؛ نوع رابطه نفس و بدن، جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا بودن نفس، اتحاد نفس و قوای آن، استکمال جوهری نفس و چگونگی معاد آن از جمله نوآوری های صدرا در این حوزه است. مباحث نفس‌شناسی دارای تاثیرات مهمی در مباحث خداشناسی، معرفت‌شناسی و توجیه معاد است؛ گرچه این مباحث بیشتر به ارسطو نسبت داده می‌شود ولی انسان‌شناسی همواره در بستر فلسفه اسلامی در حال تکامل بوده است. فلسفه‌های امروزی گردش اندیشه فیلسوفان به تعبیر و تلقی که از انسان دارند را به خوبی نشان می‌دهد. انسان دارای بعدی فراتر از جسم است که او ار از دیگر موجودات هستی متمایز می‌کند (بنابر نظر حکمت متعالیه). این بعد فراتر را فلاسفه «نفس» می‌نامند به تعبیر دقیق‌تر «کمال اول برای جسم طبیعی آلی که افعال حیات را انجام می‌دهد». همین‌طور انسان دارای بدنی است که حالات خاص ماده را دارا بوده و از جنس آن است. چگونه انسان که حقیقت یگانه‌ای است در عین یگانگی نفس و بدن دارد (دارای دو جنبه است)؟ اگر هر یک از نفس به عنوان امری مجرد یا بدن به عنوان امری مادی انکار شود، پرسش از رابطه نفس و بدن بسیار منتفی خواهد بود. مادی گرایان انکار جوهری ماوراء الطبیعه می‌کنند (مورفی، 1393) و عده‌ای انکار تحقق ماده (یوسفی، 1394، ص53). دشواری مسأله زمانی خود را نشان می‌دهد که نفس به عنوان جوهری مجرد و بدن نیز به عنوان امری مادی پذیرفته شود. پرسش اینست که چگونه از امری مجرد و امری مادی حقیقت واحد انسان تشکیل شده است؟ به عبارت دیگر رابطه نفس و بدن چگونه توجیه می‌شود تا در عین دوگانگی، وحدت حقیقت انسان نیز حفظ شود؟ پاسخ صدرا به این پرسش و تفسیر و تحلیل آن، کاملا با دیگران متفاوت است به دیدگاه صدر المتألهین در مورد رابطه نفس و بدن بسیار پرداخته شده است (در بخش پیشینه مفصل خواهد آمد) بسیاری از تحقیقات انجام شده نظریات قبل از صدرا را واکاوی کرده و با تبیین نهایی دیدگاه ملاصدرا تحقیق فلسفی خویش را خاتمه داده‌اند. تحقیقات یاد شده گاه تنها جنبه ترویجی داشته و گاهی نیز وجه پژوهشی؛ گاه تطبیقی و گاه غیر تطبیقی بوده است (مقصود 28 پایان‌نامه‌ای است که در مسأله رابطه نفس و بدن اعم از حکمت متعالیه و غیر آن نوشته شده است که در بخش پیشینه به آن اشاره خواهد شد). اما پژوهش حاضر در صدد است تا با قرار دادن نظریه صدر‌المتألهین به عنوان نقطه آغازین، به سیر تحول، تکامل یا اشکالات وارد شده به این دیدگاه در فلاسفه بعد از وی بپردازد. بدین سان تمایز پژوهش با دیگر عناوین مشابه آشکار می‌شود؛ نظریه صدر المتألهین چون ناظر به دیدگاه‌های قدما نیز بوده، اگر با نظریات پس از زمان صدر المتألهین و بلوغ حکمت متعالیه سنجیده شود دیدی گسترده‌تر و جامع‌‌تری نسبت به مسأله رابطه نفس و بدن حاصل خواهد کرد. دیدگاه ملاصدرا پیچیدگی هایی دارد که هنوز راه را برای ادامه کار فلسفی باز گذاشته و بررسی دیدگاه فلاسفه پس از ملاصدرا و نگاه آنان به این مسأله مسیر را برای رسیدن به راه حلی کارآمدتر نشان خواهد داد. به همین‌جهت در این رساله دیدگاه‌های ناظر به نظریه صدر المتألهین را که پس از این حکیم بزرگ مطرح شده اند، چه موافق و چه مخالف، بررسی خواهد شد؛ در زمینه دیدگاه‌های مخالف تنها به فلاسفه اکتفا نشده و به متکلمان یا محدثانی که ناظر به دیدگاه صدر المتألهین سخن گفته اند نیز توجه خو.اهد شد. لازم به ذکر است حتی موافقان صدر المتألهین در تمام جوانب با وی همراه نبوده و در مبانی، ادله یا حتی نتیجه نهایی نیز با نظریه ملاصدرا اختلافات جزئی دارند. در راستای تحقیقات انجام شده می‌توان موافقان و مخالفانی که نظریات آنان به درستی در دسترس ما قرار گرفته‌اند را چنین برشمرد: عبدالرزاق لاهیجی (لاهیجی، 1383،ص164)، فیض کاشانی (فیض کاشانی، 1428ق، ج2، ص312)، قاضی سعید قمی (قاضی سعید قمی، 1415، ج1، ص527-528)، علامه مجلسی (مجلسی، 1403ق، ج58، ص1-20)، مدرس طهرانی (مدرس طهرانی، 1378، ج2، ص102)، ملاهادی سبزواری (سبزواری، 1369، ج5، ص180)، علامه طباطبائی (طباطبائی، 1997م، ج1، ص365، ج14، ص285)، علامه حسن‌زاده آملی (حسن‌زاده، 1379، ص257) (فیاضی، 1389، ص146).

کار حاضر به تصحیح و ترجمة فصل فرقة اسماعیلیه از نسخة خطی کتاب الفرق تألیف ابومحمد یمنی، یکی از منابع قدیمی و ارزشمند در معرفی فرق اسلامی پرداخته است. نویسنده در این فصل از کتاب خود فرقة اسماعیلیه و مهمترین اصول اعتقادی آن¬ها را با استنادات فراوان به کتب نویسندگان اسماعیلی معرفی می¬کند. از نظر او اسماعیلیان از جمله فرق باطنیه محسوب می¬شوند که به دنبال بیان تأویلی برای ظاهر پدیده¬ها هستند و خود را به محمد بن اسماعیل بن جعفر صادق (ع) منسوب می¬کنند. ابومحمد به شکلی مفصل اعتقادات اسماعیلیان را در مسائلی از قبیل کتم اسرار، بستن پیمان، توحید، حشر، نشر، قیامت و نیز تأویلات ایشان را دربارة آیات، روایات نبوی و احکام شریعت بیان می¬کند.

یکی از مباحثی که در فلسفه، ادبیات و عرفان عطف توجه بسیاری به آن شده و نظریات متنوعی در خصوص آن ارائه گردیده مسأله عشق الهی است، که متفکران بسیاری در باب آن سخن گفته اند. از یک سو متفکران بزرگی همچون سهروردی و مولانا عشق را به حقیقی ومجازی تقسیم می‌کنند که مطابق با تفکر ایشان عشق مجازی همان عشق به ماسوی الله وعشق حقیقی عشق به خدا، صفات و افعال اوست و از سوی دیگر متفکرانی از شرق تا غرب یک تقسیم‌بندی سه‌گانه از آن ارائه می‌کنند که عبارت است از عشق اروتیک، فیلیایی وآگاپه‌ای. مهم‌ترین خصیصه‌ی عشق اروتیک لذت است؛ در عشق فیلیایی خواستن چیزهای خو‌ب برای دیگری و فقط برای دیگری است که معیار و ملاکی مهم تلقی می‌شود و سرانجام عشق آگاپه ای که عبارت از محبّت عام خداوند نسبت به موجودات است که این نوع عشق، معنای حقیقی عشق در مسیحیت است. دربررسی نظریات سهروردی و مولانا در باب عشق الهی به دیدگاههای مشترک فراوانی برمی‌خوریم؛ از جمله اینکه هردوی آنها عشق را یک معنای ملکوتی و دارای مراتب متعددی می‌دانند که بالاترین مرتبه عشق متعلق به حق‌تعالی است. هردو متفکر معرفت را پایه واساس عشق و عقل را موجودی متعالی و نخستین صادر از خداوند می‌دانند. سهروردی عشق را در مراتب گوناگون هستی ساری وجاری و همه‌ی موجودات را واجد معشوق و مقصودی واحد می‌داند که جملگی به سوی حق‌تعالی رهسپارند، مولانا نیز وجود و بقای هستی را منوط به وجود و بقای عشق دانسته و همه‌ی کائنات را جویا و طالب معشوق حقیقی می‌داند. درکنار این نظریات مشترک، نظریات متنفاوتی نیز درنظریه ایشان درباب عشق‌الهی وجود دارد. برخلاف سهروردی که عشق را از محبّت ومعرفت بالاتر می‌داند و معرفت را مقدمه وپایه‌ای برای رسیدن به عشق می‌داند، مولانا عشق را مقدمه‌ای برای رسیدن به معرفت و شرط دریافت معرفت را عشق می‌داند.

رحمت واسعه الهی همیشه در فیضان و جوشش است و سرچشمه این فیض دائمی ذات اقدس اله است، ولی از آنجایی که میان موجودات زمانمند و مکانمند عالم امکان با جناب حق مجانست و مناسبتی برای دریافت بی واسطه این فیض دائم وجود ندارد، بنا به ضرورت حکم عقل نیاز به واسطه ای است که با دارا بودن صفاتی بتواند این مسئولیت را بر عهده بگیرد. این واسطه که پس از مقام وجود احدی صرف، از بالاترین و برترین مقام در عالم وجود برخوردار است مقام خلافت کلیه محمدیه است که مظاهر آن، وجود مبارک حضرات اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) هستند. آنچه به ایشان شأنیت وساطت و خلافت در دار وجود را داده است، دارا بودن صفاتی است که در حقیقت مظهر صفات حضرت حق است.ما با مراجعه به متن زیارات مأثوره و استخراج آن صفات و در حد وسع تبیین آنها سعی کردیم به جایگاه این حضرات از منظر عرفان در زیارات مأثوره دست یابیم. از جمله نتایج پژوهش می توان به روبرو شدن با ویژگیهایی عام و مشترک همچون طهارت ذاتی، مظهریت برای اسم دائم الظهور الولیّ الهی و شأنیت برای مقام امر حق تعالی اشاره داشت. همچنین احاطه معرفتی بر کل ماسوا از طریق اسم العلیم، بخشیدن وجود و ظهور بر عموم مظاهر بواسطه مظهریت برای اسم النّور خداوندی، هدایت قائدانه مخلوقات به سمت مبدأ هستی با نام الهادی از دیگر نتایج این پژوهش است. شهید ، اهل صبر، صدق ، کرم ، رضا و برّ بودن و نیز متفرداتی همچون معدن الوحی و التنزیل، الصراط المستقیم از دیگر ویژگیهای خاصی است که در زیارات مأثوره برای برخی از این بزرگواران آمده است.

موضوع این پژوهش، تعریف آموزه نجات در اندیشه مسیحی و رستگاری در اندیشه اسلامی، بررسی تطبیقی میان کاتولیک ها و شیعیان است. با توجه به اینکه آموزه نجات، کلیدی برای سایر ادیان مسیحی تلقی می شود و مسیحیت دیدگاه خود را از این ایمان با دیدی خاص متبلور می کند که آن را از سایر ادیان متمایز می کند و به دلیل اهمیت این آموزه، کلیسا تلاش کرده است آن را با شواهدی از کتاب مقدس، همراه با داستان گناه اول و به ارث بردن آن در طول نسل ها و قرن ها، و دلبستگی آن به بدهی های همه مردم اثبات کند تا اینکه سرانجام خداوند موافقت کرد که این وزن را از بین ببرد. با قرار دادن پسرش مسیح بر روی صلیب، برای کفاره گناهان همه انسان ها، بر شانه های بشریت نشست. این مطالعه با ارائه یک تصور کلی اولیه از ایمان آغاز شد که در تبیین منشأ پیدایش آن و تکیه مسیحیت در آن به تورات به منظور استخراج داستان آدم و حوا و تثبیت ایمان پس از خدا تجلی یافت. تلاش خداوند متعال برای تلفیق عدل و رحمت خود بر اساس ادعای مسیحیان، سپس مطالعه به منظور آشکار کردن برداشت های مسیحیت کاتولیک کلیسا انجام شد و کلیسا در پس دیدگاه ها و تفاسیر آگوستین به تدوین مفهوم گناه پرداخته است. و دیگر پدران کلیسا که در الاهیات مسیحی از جمله سازندگان آموزه و مبانی آن محسوب می شوند. از سوی دیگر، آموزه نجات در گفتار اسلامی، مشابه آنچه متکلمان و حکمای مسلمان در مورد حقیقت ایمان و عمل صالح، به ویژه متکلمان امامیه، مورد توجه قرار داده اند، است. از دیدگاه شیعه، ایمان، ولایت و عمل صالح جزء عوامل نجات قرار گرفته است; مؤمن موحد در میان خانواده و عاشقان خود برای رضای خدا و خط عبادت و جهاد در راه خدا بانشاط و فعال است و درخشش ایمان او به قدرت الهی کمرنگ نمی شود.تأیید ایمان که قرآن کریم دعوت به ایمان به ذات اقدس الهی است که اساس ایمان است و از عوامل اساسی سعادت انسان و از عوامل بقا در منظر قرآن است. شیعیان - علاوه بر ایمان و عمل صالح - به مسئله توسل و امید به شفاعت نیز توجه داشتند. اگرچه ممکن است هر یک از این امور بیش از عوامل دیگر مورد توجه قرار گیرد، اما در مجموع می توان گفت که شیعیان ایمان، کار و اعتقاد به دولت را از مهم ترین عوامل نجات می دانند.اعتقاد به همه آیات و روایات - که به یک راه و راه دیگر برای موفقیت و رستگاری - به عنوان یک نتیجه از پیش تعیین شده. و اما عمل نیک، ارزش و توجه خود را در پرتو ایمان به دست می آورد. محقق در این تحقیق در حال مقایسه این دو عقیده در اندیشه مسیحی و اسلامی و اظهار نظر موافقان و مخالفان در تفسیر کاتولیک و شیعه از روش توصیفی و تحلیلی است.

دنیا و دنیاطلبی از موضوعاتی است که در کلام الهی و سخنان پیشوایان دین، بویژه امام علی (ع) فراوان به چشم می‌خورد؛ چراکه جاذبه و کشش متاع دنیوی، باعث غفلت و فراموشی از مقصد نهایی و سقوط از کمال انسانی است. از آنجایی‌که، از مفهوم دنیاطلبی و ترک آن تصوری نادرست در ذهن عموم است، و هر تلاش و کوشش و کسب نعمت و خوشی دنیا، دنیاطلبی نیست، به تبیین آن پرداخته؛ و ملاک و معیارهای دنیاطلبی، از جمله تقدّم دنیا بر آخرت، طمع‌ورزی و آزمندی، توسل به راه‌های حرام، دین‌ابزاری، ترس و غفلت از مرگ و جهاد و رویگردانی از حق و هدایت، بیان شده‌است. از منظر امام علی (ع)، پستی و کم‌ارزشی، فنا و زودگذری، عبرت‌آموزی، بی‌وفایی و فریبندگی دنیا و ... از جمله مهمترین مبانی معرفتی دنیاطلبی به شمار می‌آید؛ زیرا انتخاب و عمل انسان، بر اساس بینش و نگرش و معرفتی که از امور دارد، صورت می‌گیرد؛ و نوع و میزان شناخت و معرفت دنیا، در تعامل و برخورد با آن بسیار تعیین کننده است. سلوک زاهدانه، عدم پیروی از هوای نفس، الگوگیری از پیامبر (ص) و صالحان، پرهیز از رقابت در امور دنیا، انفاق و قرض دادن به نیازمندان، دوری از ثروت‌اندوزی و پرهیز از همنشینی با دنیاداران، براساس سخنان و سیره‌ی امام علی (ع) به عنوان راهکارهای عملی نجات از دنیاطلبی، تحلیل و ارائه شده است.

در نگاهی کلی، در سنت های دینی بحث از نجات جایگاهی خاص دارد و توبه در رسیدن به نجات دارای اهمیتی ویژه است. در مسیحیت نیز توبه به معنای تغییر نگرشی است که پس از انجام عمل خطا یا گناه منجر به احساس پشیمانی یا ندامت در انسان می شود و خدا زمانی گناه را می بخشد که با پشیمانی واقعی همراه باشد. نجات به معنای رستگاری و رهایی است و عیسی مسیح نجات دهنده است و عواملی چون ایمان، توبه، فدیه و ... در نائل شدن به رستگاری مؤثرند. در کلیسای ارتدوکس نیز با تأکید بر اهمیت شعائر و نیز توبه در نجات تأکید می شود که برای دستیابی به رستگاری و نجات، انسان دارای اختیار است. با توجه به اهمیت این مسئله، در این رساله تلاش شده تا با مراجعه به منابع اصلی و معتبر به بررسی مفهوم گناه، توبه و نجات در عهدین(عهد قدیم و عهد جدید)، نجات از نظر آبای کلیسا به ویژه توبه و نجات از دیدگاه یوحنای دمشقی پرداخته شود. مطابق دیدگاه آبای کلیسا از جمله ایرنائوس، اوریگن، آنسلم، نجات از طریق عیسی مسیح و با قربانی شدنش بر روی صلیب حاصل می شود. در حالی که بر اساس دیدگاه یوحنا دمشقی برای رسیدن به نجات بر شمایل تأکید می شود و این نظر وی با دیدگاه آباء کلیسا تفاوت هایی دارد.

با توجه به این که اهل کتاب مکلف بودند به آخرین پیامبر الهی ایمان بیاورند ولی ایمان نیاوردند ودر دین خود باقی ماندند . برخی اندیشمندان امامیه در مورد اهل نجات بودن پیروان اهل کتاب معتقدند که آنها اهل نجات خواهند بود چون به دین خود پایبندند وآنها جاهل قاصر هستند نه جاهل مقصر،تا جایی که دین حق را شناسایی نکردند.پس جاهل قاصر کسی است که از روی جهالت وتقصیر کاری شخصی وکوتاهی باشد که مورد عفو خدا قرار میگیرد.اما جاهل مقصرکسی است که دانسته وشناخته با حق عناد ورزد وآنان مستحق عقوبت خواهند بود.پس نجات یافته کسی است که در مقابل شناخت ودرک حقیقت درست گام بردارد وآن را بفهمدوبپذیرد وبه آن گردن نهد.وحقیقت دین همان حالت تسلیم در برابر حق است ودین خدا در طول تاریخ یکی بوده وآن دین واحد را قرآن، اسلام خوانده است .

مسلمانان کسانی هستندکه ضروریات اسلام یا یکی ازآن را قبول نداشته باشنددراین عصرشامل، حربی، ذمّی، معاهد (مستأمن)، پناهنده وزنان و کودکان، والدین غیر مسلمان میشوند. از اینکه غیر مسلمان احترامی ندارد و کفار حربی باخدا ورسول خدا(ص) دشمنی، عناد و حرب دارد در قرآن اعلان جهاد شده است. اصل اولی لفظی عدم امداد و نجات به دلیل عدم احترام، کفار است؛ زیرا اخذ جزیه، عدم تعلیه منازل غیر مسلمان از منازل مسلمان دلیل احترام بیشتر مسلمانان نسبتاً به غیر مسلمانان است. و از این اصل مواردی مانند: کفار ذمِّی خارج شده است؛ زیرا اسلام سفارش به دعوت به صلح، حسن معاشرت، سفارش نیکی و احسان با غیر متجاوزان نموده است به شرط اینکه جاسوس، عهد شکن، خائن، فاسد، معاون کافر حربی و حربی نباشد. و در اصل عملی وقتی هیچ دلیل لفظی نباشد و ندانیم کافر حربی است یانه؟ مشهور جانب حرمت، شیخ انصاری; اخذبه یکی تخییراً وآخوند خراسانی;قائل به تخییر عقلی و اباحه شرعی است. موارد امداد و نجات وقف برای غیرمسلمان، وصیت، قطع نماز برای نجات آنها، صدقه‌ی واجب و مستحب، پرداخت از سهم مؤلفه القلوب، نذر برای غیر مسلمان و وصیت همه‌ی این موارد برای غیر حربی و مرتد فطری از منظر فقهاء عظام قابل تأیید است. نجات وامداد غیر مسلمان در حال اختیاری، اضطراری، خطر جانی، خطر مالی و عرضی در دین اسلام برای همنوعان خودش، شرایط امداد را دارا باشند در اسلام بوده و در آیات، روایات و سیره ای عملی پیامبر اسلام(ص)و امیر المؤمنین(ع) وجود دارد. امداد غیر مسلمان، وابسته به شرایط می‌باشد؛ تحت پوشش حکومتی اسلامی باشد. غیر مسلمان فقر فرهنگی داشته باشد امدادگر مسلمان بتواند از لحاظ فرهنگی آنها را تقویت نماید و از این طریق فرهنگ اسلام را تزریق جامعه آنها نماید و گاهی اختلاف و نزاعهای آنها را بر طرف نماید.