جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم امام از مؤلفه های اساسی امامت در منظومه ی اندیشه ی شیعی است و در قرآن و روایات اهمیت چشمگیری به آن داده شده است. این مؤلفه از گذشته ی دور مورد توجه عالمان و اندیشمندان امامیه قرار گرفته، تا جایی که آن را از ویژگیهای بنیادین در این منظومه قلمداد می نمایند. علم امام ابعاد وسیع و گوناگونی دارد. یکی از مسایل مطرح در بخش کیفیت علم امام، مسئله ی ازدیاد و افزایش آن است. بدین معنا که آیا علم امام افزایش پذیر است و توسعه می یابد و یا اینکه خداوند یک باره علم را به آنان عطا فرموده و از ابتدا تا انتها این علم همواره ثابت و بدون تغییر می ماند؟ با توجه به تاکید اهل بیت علیهم السلام بر این مسأله در روایات متعدد ، این نگاشته بر آن است تا مسأله ازدیاد علم امام را مبتنی بر متون وحیانی و از ابعاد مختلف همچون کیفیت ، زمان ، مکان و محتوای علم افزون بررسی نموده و مهمترین شبهات مطرح شده در این زمینه را پاسخ دهد.

یکی از ویژگی های امام که مورد اختلاف متکلمان مسلمان واقع گردیده، افضلیت او از سایر افراد امت است. افضلیت در نظر ایشان از دو حیث مطرح است: نخست افضلیت به معنای فزون تر بودن کرامت و ثواب او نزد خداوند و دومی افضلیت در صفاتی که شرط امامت ظاهری است. متکلمان امامیه به اتفاق، افضلیت از هر دو حیث را از شرایط ضروری امامت می دانند. این مسأله برای اولین بار از طرف شیعیان مطرح گردید تا با تکیه بر افضلیت امامان خود، احق بودن ایشان برای امامت را اثبات کنند. در افرادی که از طرف امام به حکومت نصب می شوند مثل والیان، امیران و قضات، اگرچه افضلیت مطلق شرط نیست، ولی ایشان نیز باید در آنچه بر آن ولایت می یابند، از رعایای خود افضل باشند و در هیچ حال تقدم مفضول بر فاضل جایز نیست. اما متکلمان اهل سنت در این مسأله دیدگاه واحد و ثابتی نداشته اند. گروهی در مقام نظر از وجوب امامت افضل جانبداری کرده و در واقعیت تاریخی، ترتیب خلفا را به ترتیب افضلیت آن ها دانسته اند. اما اکثر معتزله و اشاعره امامت افضل را ضرورتاً به مصلحت ندانسته و به عذر حفظ مصالح امت، به جواز امامت مفضول با وجود افضل رأی داده اند. هر گروه در اثبات مدعای خود به دلایلی از کتاب، سنت، اجماع، و عقل تمسک کرده اند. با عنایت به این که پذیرش هر یک از این دو مبنا تاثیر عمیقی در ترسیم ساختار نظام سیاسی – حکومتی اسلام دارد، این مقاله در پی آن است که به تبیین و نقد دیدگاه ایشان در این خصوص بپردازد.

در مقاله حاضر نخست گزارشی جامع از دیدگاه ملاصدرا پیرامون مهدویت ارایه می شود. سپس موضع وی در این باب با مواضع برخی از متکلمان و فیلسوفان سلف او مورد مقایسه قرار خواهد گرفت. برای نیل به این دو مقصود پیش از هر چیز، از آن جا که وی میان نبوت و امامت، تفاوت اساسی قایل نیست، نظریه او پیرامون نبوت، خصایص نبی و کیفیت دریافت وحی و الهام و به مقتضای بحث، مطالبی در باب ولایت و ختم نبوت ذکر می شود. پس از تمهید این مقدمات، نظریه او در باب امامت، فواید وجودی امام و نیز به جهت ارتباط وثیق میان قول به ضرورت وجود یک امام در هر زمان و قول به مهدویت، استدلال های ده گانه او بر اثبات وجوب وجود امام، به تفصیل مورد بحث قرار می گیرد و با بیان عقیده او پیرامون امام دوازدهم و غیبت آن امام، گزارش آرای وی در باب مهدویت به انجام خواهد رسید. در پایان هم به عنوان نتیجه بحث با بررسی استدلال های او بر اثبات وجوب وجود امام و مقایسه آن ها با استدلال های دیگر متفکران سلف او، جایگاه وی در تاریخ این مساله روشن خواهد شد.

اثر حاضر پژوهشی درباره زندگی و قیام و حکومت حضرت قائم (عج) است، نویسنده پس از بررسى آینده جهان از دیدگاه ملل و ادیان مختلف، ویژگى‏هاى حضرت مهدى(عج) و سابقه تاریخى اعتقاد به آن حضرت را مورد بحث قرار داده، ضمن پرداختن به مسائل مربوط به طول عمر، غیبت، آثار وجودى حضرت در زمان غیبت و شیوه حکومت و کیفیت پیروزى ایشان، به بررسى شرایط و علائم ظهور پرداخته است. در پایان مباحث، نمایى از حکومت جهانى حضرت مهدى(عج) ترسیم شده است. نویسنده با بهره‏گیرى از آیات قرآن، منابع روایى شیعه، سنى، کتب جدید و قدیم درباره امام مهدى(عج)، به بررسى و تبیین زندگانى آن حضرت پرداخته است. درس اول، از دو دیدگاه، به بررسى آینده جهان پرداخته است: از منظر ملل و ادیان مختلف، از دیدگاه قرآن. نویسنده معتقد است، هر چند مشاهده وضع جوامع امروز، انسان را نسبت به آینده جهان بدبین مى‏سازد؛ اما اعتقاد عمومى ملل و ادیان مختلف بر این است که روزى یک منجى آسمانى ظهور کرده و عدالت را در پهنه زمین گسترش خواهد داد. در قرآن نیز خداوند به مؤمنان صالح وعده مى‏دهد که حکومت آینده جهان از آن شما خواهد بود. نویسنده معتقد است این پیش‏گویى، نوعى پیش‏گویى فراهم شدن پذیرش دین حق در سطح وسیع نیز مى‏باشد. دوم به دنبال روشن کردن این امر است که به اعتقاد مسلمانان، نام آن منجى آسمانى که همه ملل و ادیان به ظهورش اعتقاد دارند، مهدى(عج) است و اولین شخصى که او را با این نام معرفى کرده، پیامبر(ص) مى‏باشد. عقیده به مهدى(عج) به عنوان زمامدار دادگستر آینده جهان، یک اعتقاد اسلامى مشترک بین فرقه‏هاى مسلمان است و نویسنده ضمن اشاره به نامه تعدادى از علماى حجاز در پاسخ به فردى کنیایى در ارتباط با حضرت مهدى(عج)، تأکید دارد که این نامه، این مدعا را اثبات مى‏کند. ویژگى‏هاى حضرت مهدى(عج) از قبیل، نام حضرت و ممنوعیت تصریح به آن، کنیه و القاب ایشان، پدر، اجداد، مادر، سال، محل تولد، خصوصیات حمل، ولادت و این که ایشان آخرین حجت الهى هستند، در سوم بیان شده است. نویسنده معتقد است که یکى از راه‏هاى اثبات امامت حضرت مهدى(عج)، بررسى سابقه تاریخى اعتقاد به امامت آن حضرت است و از این رو در چهارم، این سابقه را بررسى کرده است. بررسى این سابقه نشان مى‏دهد که در طول تاریخ، همواره گروه‏هاى سیاسى مختلفى از عنوان «مهدى» سوء استفاده کرده‏اند؛ از جمله کیسانیه که محمد بن حنفیه را مهدى مى‏دانستند، ناووسیه که امام صادق(ع) را مهدى نامیدند و فرقه‏اى که به مهدى بودن امام هفتم(ع) معتقد شدند. بخشى از پرسش‏هاى از امامان(ع) در مورد مهدى(عج) نیز بیانگر حتمیت امامت حضرت مهدى(عج) در فرهنگ مردم آن دوره است و نویسنده بر این باور است که قطعیت امامت آن حضرت، موجب ورود این اندیشه در عالم شعر و ادبیات شد و اشعار دعبل خزاعى و حافظ شیرازى، گویاى این مطلب بوده و این نمونه‏ها نشان مى‏دهد که ایشان، توسط شخص پیامبر(ص) بنیانگذارى شده است. پنجم و ششم، موضوع مهدویت و حضرت مهدى(عج) را در منابع شیعى بررسى کرده است. نویسنده تأکید دارد که گفتار اهل بیت(ع) به عنوان مرجع رسمى امت بعد از پیامبر(ص)، بهترین و قوى‏ترین دلیل بر امامت حضرت مهدى(عج) است. بخشى از گفتار آنان درباره تفسیر آیات مربوط به حضرت مهدى(عج) است و این روشن مى‏سازد که در واقع، منظورِ آیاتى که از پیروزى و وراثت مؤمنان صالح بر زمین خبر داده‏اند، حضرت مهدى(عج) و یارانش هستند و لحن آیات بیانگر پیروزى ایمان و عمل صالح در آینده جهان است. بخش دیگرى از گفتار اهل بیت(عج) در مقام نقل سخنان پیامبر(ص)، در مورد حضرت مهدى(عج) است. این مطلب بیانگر اهتمام آنان به مسأله مهدویت است تا گفتار پیامبر(ص) به فراموشى سپرده نشود. در این روایات، رسول خدا(ص) به طور صریح، دوازدهمین جانشین خود را با نام «مهدى» معرفى کرده و تشکیک در امامت آن حضرت را روا ندانسته است. حضرت مهدى(عج) در منابع اهل سنت، در هفتم و هشتم مورد بررسى قرار گرفته است. نویسنده مضمون روایات اهل سنت درباره حضرت مهدى(عج) را به چند بخش تقسیم کرده است. در بعضى از آنها آمده است که پیامبر(ص) فرمود: جانشینان من دوازده نفر بوده و همگى از قریش و از بنى‏هاشم هستند. با چشم‏پوشى از دیگر سخنان آن حضرت در مورد خلفاى بعد از خود، ویژگى‏هاى یاد شده در این روایات، جز بر امامان شیعه قابل انتطباق نیست؛ زیرا افرادى که بعد از پیامبر(ص) به خلافت رسیدند، بیش از دوازده نفر مى‏شوند، علاوه بر اینکه خلفاى اموى به خاطر ظلم و جنایت فراوان، شایستگى خلافت از پیامبر(ص) را نداشتند. بخشى دیگرى از این روایات، نام دوازدهمین جانشین پیامبر(ص) را «مهدى» ذکر مى‏کنند، چنانچه بخش دیگر آنها، حاکى از این است که حضرت مهدى(عج) از عترت پیامبر(ص) و از فرزندان امام حسین(ع) مى‏باشد. نویسنده در نهم، به دنبال اثبات این حقیقت است که حضرت مهدى(عج) یک واقعیت موجود بوده و براى حصول اطمینان بیشتر به امامت ایشان، لازم است به بررسى این مسأله پرداخته شود که افرادى از خواص شیعه، قبل از غیبت کبرى و بعد از آن، آن حضرت را دیده‏اند. دهم، امکان طول عمر آن حضرت را مورد بررسى قرار داده است. نویسنده معتقد است هیچ تردیدى نیست که حضرت مهدى(عج) مى‏تواند؛ از جمله افراد استثنایى باشد که همیشه در میان انواع موجودات جهان وجود دارند و از جمله دراز عمرهاى تاریخ همانند حضرت نوح(ع) باشد. علاوه بر آن، تردیدى نیست که خداوند مى‏تواند خارج از محدوده قوانین طبیعى، به کسى عمر طولانى یا جاودانه ببخشد؛ چنانکه به حضرت خضر(ع) تا نفخ صور عنایت کرده است. یازدهم، فلسفه غیبت آن حضرت را در امور زیر خلاصه کرده و مورد بررسى قرار داده است: ١- آماده نبودن جامعه جهانى براى پذیرش ایشان. ٢- بیم از کشته شدن، بدون دستیابى به نتیجه مطلوب. ٣- آزمایش مردم در مورد باقى ماندن بر اعتقاد به امامت؛ چنانکه امت‏هاى پیشین نیز به غیبت رهبران الهى خود آزمایش شدند. در دوازدهم، آثار وجودى حضرت مهدى(ع) در زمان غیبت بررسى شده است. از جمله این آثار، آن است که وجود ایشان در پشت پرده غیبت، امید بخش پیروان اوست، چرا که آنان خود را تنها و بى‏سرپرست نمى‏بینند و این طرز فکر آنان را به خودسازى وامى‏دارد. نویسنده معتقد است که انتظار فرج، از اصل قرآنىِ «ناامیدى از رحمت خدا» استنتاج مى‏شود، جز اینکه فرج و ظهور حضرت مهدى(عج) یک رحمت عمومى است و به طور قطع واقع خواهد شد. سیزدهم، ضمن بررسى این امر، به تشریح انتظار سازنده و مخرب و وظایف منتظران در زمان غیبت اختصاص دارد. در چهاردهم، شرایط و علائم ظهور بررسى شده است. علائم ظهور، امورى هستند که بر نزدیکى ظهور حضرت مهدى(عج) دلالت دارند، نه اینکه بعد از وقوع آنان، بلافاصله ظهور صورت گیرد. برخى از این علائم، حتمى و برخى نیز غیر حتمى مى‏باشند. در پانزدهم، ویژگى‏هاى یاران حضرت مهدى(عج) و شیوه حکومت ایشان مورد بحث قرار گرفته است. در پاسخ به این سؤال که حضرت مهدى(عج) چگونه بر سلاح‏هاى مدرن امروزى غلبه مى‏کنند، نویسنده چند احتمال را مطرح کرده است: ١- جهان مسیحیت با فرود عیسى(ع) تسلیم شده و دیگر کشورها مرعوب رهبر جدید شوند. ٢- با وقوع جنگ جهانى، سلاح‏هاى امروزى از بین برود. ٣- سلاح آن حضرت برتر باشد و... آخرین درس، چشم‏اندازى از حکومت جهانى حضرت مهدى(عج) را ترسیم کرده است. نویسنده معتقد است با ظهور آن حضرت، جهانى نو بر اساس ارزش‏هاى الهى ساخته مى‏شود. بخشى از ابعاد حکومت جهانى آن حضرت این گونه بیان شده است: پاک شدن زمین از لوث تبهکاران، رسیدن علم و دانش به بلوغ کامل، آباد شدن شهرها، گسترش روحیه برادرى و مساوات و..

یحیی محمد در «مشکلة‌ الحدیث» بر اساس دلایلی مانند شیوه اصحاب ائمه متأخر(ع) در برخورد با مسأله امامت، شکل‌گیری فرقه‌های گوناگون شیعی، حیرت و اختلاف شیعه در امامت امام بعد در هر دوره، عدم عرضه کتاب کافی به نواب اربعه و برداشت عدم اعتقاد به علم و عصمت ائمّه(ع) با توجه به دیدگاه خاص مکتب قم درباره غلو، به انکار علم و عصمت ائمّه(ع) پرداخته است که البته ادعای او خالی از اعتبار است؛ زیرا وضعیت سیاسی و اجتماعی شیعیان در دوران ائمّه متأخّر(ع) که به سبب تضییقات ائمه جور با تقیه شدید ایشان همراه بود، دسترسی اصحاب ائمّه(ع) به ایشان را محدود و مشکل می‌ساخت و سبب نقل روایات کمتری از ایشان می‌گردید؛ چنان‌که عواملی مانند آماده‌سازی شیعیان برای ورود به عصر غیبت، تعهّد و امانت‌داری راویان شیعه به ضبط صحیح اسناد و از بین رفتن نامه‌ها و مکتوبات ائمّه(ع) نیز نقل مستقیم روایت از ائمه معاصر(ع) را کاهش می‌داد. عدم عرضه کتاب کافی به نوّاب اربعه نیز به سبب عواملی مانند وجود جوّ ناامنی و تقیه، وجود قرائن صحت صدور روایات کافی نزد کلینی، عدم معاشرت مستقیم کلینی با نوّاب اربعه است و نشانه تردید کلینی در علم و عصمت امام(ع) یا بی‌اعتمادی به نایبان آنان نیست؛‌ افزون بر آنکه ذکر فضائل و صفات الهی ائمّه(ع) از سوی بزرگان و مشایخ قم در آثار روایی آنان، نشانه اعتقاد راسخ به علم غیب و عصمت ائمّه(ع) و اثبات خلافت الهی آنان در روایاتی بوده که به جمع و نقل آن همّت گماشته‌اند.

باورهای اعتقادی، همواره صحنه نقادی و طرح شبهات بوده است. اعتقاد به امام غایب نیز از این امر مستثنا نیست. یکی از شبهاتی که متوجه این باور شده است، «انتفای فواید و لغویت امام غایب» است. ریشه شبهه مذکور حاصل دو برداشت اشتباه، یا ناقص از مفهوم غیبت، شئون و مناصب امام است. طراحان این شبهه پنداشته اند غیبت یعنی عزلت، اختفا و فقدان شخص و شخصیت امام و شئون امام (رهبری و حکومت سیاسی و حضور اجتماعی). بنابراین، امام غایب، یعنی حاکمی که هیچ حضور و نمودی ندارد!در حالی که بر اساس منابع لغت عرب، قرآن و سنت، اصولا غیبت، به معنای اختفا و فقدان شخص از جامعه نیست. امام غایب موجود است؛ فعالیت دارد؛ با امت مرتبط است؛ ولی هر کسی به تشخیص او موفق نمی شود؛ درست مانند غیبت حضرت یوسف علیه السلام و حضرت خضر علیه السلام؛ نه غیبت حضرت عیسی علیه السلام. این نوشتار تلاش می کند با استناد به قرآن، سنت و منابع کلامی، پاسخی نسبتا جدید و یا دست کم با روش نو ارائه دهد که در پرتو آن، عمق بیش تری از فواید امام غایب کشف می شود.