جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

رسالهٔ حاضر با موضوع تصویر امامان شیعه علیهم‌السلام در متون زهد و تصوفِ نخستین در تلاش است با بررسی متونی که از دورهٔ زهد و تصوفِ نخستین، یعنی تا حدود سال 400 هجری، باقی مانده است تصویری را که از امامان شیعه علیهم‌السلام در ذهن و ضمیر زاهدان و صوفیان وجود داشته است استخراج و بازسازی کند. این رساله شامل پنج فصل است. فصل یکم دربارهٔ کتابهای زهد است. در این فصل سیزده «کتاب زهد» معرفی و بررسی شده است. کهن‌ترینِ این کتابها از عبدالله بن مُبارك مَرْوَزی (ف. 181) است و تازه‌ترینِ آنها از خطیب بغدادی (ف. 463). از بررسی کتابهای زهد به دست می‌آید که امامان شیعه علیهم‌السلام، در مقایسه با دیگر خلفا و اصحاب و تابعان و تَبَعِ تابعان، از جایگاه والایی برخوردار نبوده‌اند. در فصل دوم آثار حکیم ترمذی (ف. ح 296) بررسی شده است. وی را نه می‌توان زاهدِ صرف دانست و نه می‌توان در جرگهٔ صوفیان وارد کرد. دیدگاه ترمذی دربارهٔ امامان شیعه علیهم‌السلام کاملاً منحصربه‌فرد و به دیدگاه نواصب نزدیك است. هیچیك از زُهّاد و صوفیه با ترمذی هم‌رأی نیستند. فصل سوم دربارهٔ رساله‌های کوچك صوفیه است. در این فصل هفتاد رسالهٔ صوفیانه از یازده نویسنده را معرفی و بررسی و تحلیل کرده‌ایم که کهن‌ترین این رساله‌ها از شقیق بلخی (ف. 194) است و نو‌ترین آنها از ابوعبدالرحمن سُلَمی (ف. 412). فصل پایانی دربارهٔ چهار کتاب جامع صوفیه است: اللمعِ ابونصر سرّاج (ف. 378) و التعرفِ ابوبکر کُلابادی (ف. 385) و قوت القلوبِ ابوطالب مکی (ف. 386) و تهذیب الأسرارِ ابوسعد خرگوشی (ف. 406/407). از بررسی رساله‌های صوفیه و کتابهای جامعِ تصوف می‌توان به این نتیجه رسید که در میان صوفیه به‌تدریج جریانی شکل گرفته است که برای امامان شیعه جایگاه بلندی قائل است. از نگاه این جریان امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام جانشین باطنی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله و تنها دارندهٔ علم باطن و علم لَدُنّی در میان یاران پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله به شمار می‌رود. در فصل پنجم خلاصهٔ مطالبِ رساله و نتایج حاصل از آن مطرح شده و دیدگاه‌های زهاد و صوفیه دربارهٔ امامان شیعه علیهم‌السلام مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

مصلحت در اندیشه و عمل شیعیان از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در سیره و رفتار عملی امامان معصوم نیز عنصر مصلحت و مقتضیات زمان و مکان دور از توجه آنان نبوده است. پس از رحلت نبی اکرم اختلافات و بدعتهایی در دین بوجود آمد که خود منشاء بروز اختلافات دیگری شد. در این میان امام علی و امامان حسنین، مصلحت را در اجرای سیره رسول و برخورد با دین ستیزان بر هر چیزی حتی حق خود در امر خلافت و حکومت مقدم می شمردند. به نظر می‌رسد عنصر مصلحت را ایشان در تمام امور زندگی و در فعالیتهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی از نظر دور نداشته اند. این پژوهش با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی می‌کوشد تاعنصر مصلحت را در سیره سه امام نخست شیعه مورد بررسی و زمینه های آنرا مورد واکاوی قرار دهد.

با توجه به جایگاه ویژه قرآن کریم در بیان نیازهای هدایتی بشر از سویی و اهمیت به سزای امر امامت و ولایت در اسلام و خصوصاً در مذهب شیعه از دیگر سو، عدم ذکر نام ائمه خصوصاً امام علی علیه السلام – به عنوان خلیفه بلا فصل پیامبر اکرم- در قرآن کریم می تواند برای بسیاری سوءال بر انگیز بوده و بعضاً دستاویز اغراض تبلیغاتی مخالفان شیعه واقع شود. در این تحقیق به منظور یافتن و بررسی علل عدم ذکر نام حضرت در قرآن، ، مقدمتاً چند علت سلبی ذکر شده است . پس از آن در فصل اول از منظر سبک ویژه قرآن در ارائه مطالب و روش فهم آن، به بررسی سه ویژگی بیان کلی، بسط از درون و بسط از برون پرداخته و علت اکتفا به معرفی واجدان امر ولایت باخصوصیات و عدم تصریح به مصداق آن، معلوم گشته و از مساله شبهه زدایی شده است. در فصل دوم، از منظر سنت عام و قطعی آزمون الهی به عنوان ترجیحی ضروری، وقایع سیاسی اجتماعی مقارن رحلت رسول خدا صلی الله علیه وآله بررسی شده و با تحلیل عملکرد و انگیزه گروههای دخیل در آزمون خلافت، نقش بی بدیل عدم ذکر صریح مصداق امر خلافت نخستین در شکل گیری آزمون الهی مشخص شده و از سوی دیگر با بررسی احتمالات ممکنه در صورت ذکر نام، ضرورت عدم ذکر نام، برای احتراز از خطرات جدی و قابل ملاحظه، تایید شده است. در فصل آخر نیز به بررسی نظرات مخالف و شبهات سه گروه اخباریون (شیعه)، اهل تسنن و مستشرقان، در این قضیه پرداخته شده، اشکالات پاسخ داده شده و شبهات رد شده است.

تصاویر هنری به عنوان یکی از ابزارهای بیان که شامل تشبیه، استعاره، کنایه و.. می‌باشد، همواره مورد استفاده هر نویسنده و شاعر صاحب ذوقی بوده است و برای آراسته کردن و تأثیرگذاری کلام، از این تصاویر استمداد جسته و گاه در حد افراط مورد توجه قرار گرفته است. اما امام علی(ع) با اعتدال و بدون هیچ‌ گونه تکلفی در کلام از این تصاویر استفاده نموده و برای تأثیرگذاری کلام و شیوایی سخن از آن بهره برده است. ایشان در اثر ارزشمند خود نهج‌البلاغه موضوعات و مسائل مختلفی را در زیباترین الفاظ و عالی‌ترین معانی مطرح نموده است؛ یکی از موضوعاتی که امام(ع) در ابعاد گسترده در خطبه-های خویش بدان توجه داشته، مسائل اخلاقی است و از آن جمله فضایل و رذایل اخلاقی می‌باشد. ایشان در خطبه‌های خویش به فضایلی چون: تقوا، زهد، اطاعت و بندگی، صبر و...پرداخته و از جمله رذایل به کار رفته می‌توان به مواردی چون: جهل، غفلت، گمراهی، فتنه، تکبر، دنیاپرستی، فسق و فجور و ... اشاره نمود. وی برای ملموس جلوه دادن این عناصر اخلاقی که از امور عقلی به شمار می‌روند و نیز برای تجسم بهتر آن در ذهن مخاطب از تصاویری محسوس استفاده می‌کند و آن را با بیانی شیوا و ماهرانه ترسیم می‌نماید. از مهمترین خصوصیات تصاویر به کار رفته، حیات و حرکت، استفاده از طبیعت زنده و به ویژه جاندار، استفاده از تصاویر قرآنی و محتوای غنی ارشادی و هدایت‌گری است که در قالب تصاویر بلاغی بیان شده و با کلامی زیبا هر خواننده صاحب ذوقی را به وجد می‌آورد.

نهج البلاغه به عنوان یکی از منابع اسلامی در بردارنده‌ی گزاره‌هایی سودمند درباره‌ی تاریخ می‌باشد که با بررسی آن می‌توان به تدوین مبانی نظری و انتقادی تاریخ از منظر امام علی(ع) نائل آمد. این رساله بر همین مبنا به اندیشه‌ی تاریخی امیر مومنان(ع) توجه نموده و طی چهار فصل در پی تبیین دیدگاه فلسفی ایشان درحوزه‌ی تاریخ و فلسفه انتقادی آن برآمده است. بررسی یافته‌های تاریخی نهج البلاغه نشان می‌دهد که ایشان امکان دست‌یابی به حقایق را مسلمدانسته و بر همین مبنا یکی از ارکان یقین و معرفت را شناخت تاریخی می‌دانند که با روش انس با تاریخ و درون فهمی حاصل می‌شود. با اینحال ایشان نیز موانعی را برای دست‌یابی به حقیقت بر شمرده‌اند که وابستگی‌های عاطفی و فتنه‌های اجتماعی از موانع بیرونی و پیروی ازهوای نفس و شیطان به عنوان مانع درونی به حساب می‌آید. ایشان سمت‌گیری‌های عاطفی که سبب تحریف تاریخ شده‌است را از اصول مسلم عقیدتی، که به عنوان پیش داده‌های ذهنی مطرح است، تفکیک نموده‌اند. امکان دست‌یابی به حقیقت تاریخی، بستر مناسبی برای شناخت حقیقی سنن و کشف روابط علی و معلولی به وجود می‌آورد که امیرمومنان وجود قوانین تاریخی را با الفاظ گوناگون بیان نموده‌اند و بر همین اساس با تعمیم کلی و پیش‌بینی‌های آینده نگرانه گذشته را معیار سنجش امروز و آینده دانسته‌اند. ایشان درتبیین گزاره‌های تاریخی، تاریخ را به ابعاد مادی و ظاهری آن تقلیل نداده‌ بلکه با تحلیل‌های فرامادی و غیر محصور در چارچوب‌های صوری تاریخ را دو لایه و واجد مفاهیم کلی‌تر دانسته‌اند. و در نهایت ایشان در مقام اثبات درستی گزاره‌های تاریخی، از ساز و کار ادبیات نگارشی با استفاده از وحی، عقلانیت و بلاغت بهره برده و با بهره‌گیری از منبع وحیانی و سخنان پیامبر و به کارگیری اسناد مکتوب و غیر مکتوب در صدد اعتبار بخشی به داده‌های تاریخی خویش برآمده‌اند.

این پایان نامه براساس چارچوب نظری مبتنی بر ساختار تخیل جامعه شناختی برای دستیابی به مختصات و جلوه های جامعه ی آرمانی از منظر نهج البلاغه و سیره ی اجتماعی حضرت علی (ع) با منظور داشتن نمود وروابط ایستایی شناسانه و پویایی شناسانه در فرایند ساخت نظام اجتماعی با تکیه بر عناصر هستی شناسانه ی نظام سالم در حوزه مراودات اجتماعی پرداخته است کهشاخصهای مورد نظر، در طرح تحلیلی مشخص شده است. مطالعه در آراء با بهره گیری از روش اسنادی و تاریخی با استناد به عبارات گویای نهج البلاغه صورت گرفته است. هدف اصلی در این تحقیق تعیین مولفه های جامعه آرمانی نه به مثابه انواع آرمانی، بلکه به منزله ی مختصات نمونه های اعلی مدینه ی فاضله، با قابلیت استفاده عینی در جوامع بشری می باشد. به طوریکه ویژگیهای خدا محورانه ی آنبرای شاخص گزینی و الگو برداری محققان جهت اقدام در نظام اجتماعی به گونه ی کاربردی معرفی گردد. در این راستا، با فرض مسلم دانستن ضرورت نقلی اقامه ی حکومت در سیره ی نبوی و علوی در حفظ نظام اجتماعی، آن دسته از ویژگیهای سیاسی و اجتماعی که نمود و برجستگی بیشتری دارند و از اهم عناصر یک جامع?ایده آل تلقی می شوند گزین گشته و در حد توان اثر در آن باره بحث شد. در این زمینه با توجه به اشارات متعدد روایی نهج البلاغه، ضمن طرح و ارزیابی معرفت شناسانه ی مسأله ی اصالت فرد و جامعه، نمونه ای از ارزشها نظیر عدالت و آزادی به دلیل اهمیت آن در جوامع بشری، با اجتناب از پذیرش تکثر در معنی عدل و آزادی و تأکید بر ثبات این دو مفهوم بر مدار حق و درک نسبت و تقدم آنها نسبت به یکدیگر درنهج البلاغه،مورد مطالعه قرار گرفت. پژوهشگر معتقد است، دستیابی به مختصات مدینه ی فاضله، آرزوی دیرینه ی بسیاری از متفکران علاقمند به مباحث فلسفی و سیاسی است. در این پژوهش وجوه خط مشی گذاری آرمانی علوی و برخی از ویژگیها و الزامات آموزه ی حق مدار آن در سیاستگذاریهای اجتماعی، با معرفی مشخصه هایی چون؛ تفکیک یافتگی کارکردی، اجرای عدالت اجتماعی و تحقق آزادی اجتماعی براساس حقوق شهروندی در تمام سطوح زندگی اجتماعی افراد جامعه به عنوان ویژگیهای کلی در ساخت اجتماعی و سیاسی جامعه آرمانی شناخته شد. در مجموع می توان گفت، مبنا و محور قرارگرفتن عدالت و ضرورت تقدم آن بر سایر ارزشهای اجتماعی، در پی ریزی جامعه مطلوب و آرمانی ره آورد مهمی از سیر تکمیل این پژوهش است.دستاورد دیگر این تحقیق؛ رویکرد عملگرایانه به امکان استفاده و الگوبرداری دقیق و عینی از عملکرد معصومان علیهم السلام در حوزهاجتماعی، با تأکید بر اینکه سیره ی معصوم، به طور کامل قابل الگوبرداری و پیاده سازی است.

چکیدهتمامی جنبه های زندگی انسان به گونه ای تحت تأثیر آفرینش او قرار دارد و تربیت نیز از این قاعده مستثنی نیست. از آن‌جا که انسان دارای دو جنبۀ روحانی و جسمانی است، زندگی وی نیز به دو بعد غیب و شهادت تقسیم شده است؛ معرفت و میل به بعد روحانی و غیبی که بخش اصیل وجود و زندگی انسان است در فطرتش نهفته است و حلقۀ اتصال انسان به جهان غیب همین فطرت است. از همین رو شیوۀ تربیت فطری، شیوۀ هدایت انسان به اصل خودش است و چون انسان در امر تربیت نیازمند الگوبرداری است پژوهش حاضر موضوع تربیت را با محوریت فطرت از دیدگاه یکی از کامل ترین الگوهای انسانیت، امیرالمؤمنین علی(ع) مورد تحقیق قرار داده است، که با بررسی سیره و سخنان ایشان در میان منابع حاضر از جمله نهج‌البلاغه و فیش برداری و تحلیل داده ها، درصدد پاسخگویی به چیستی و چگونگی تربیت فطری است. یافته های این پژوهش نشان می دهند که تربیت فطری همان تربیت دین است و راه دین و فطرت از هم جدا نیست.کلمات کلیدی: انسان، تربیت، فطرت، امیرالمؤمنین، نهج البلاغه

اخلاص پاکی و زدودن هر گونه آلودگی و آمیختگی است و اخلاص برای خدا همان تصفیه اندیشه و وارستگی ذهن از غیر خداست که باعث تقرب به سوی معبود است.از آنجا که نیت روح و حقیقت اعمال است و پاداش و جزا به آن تعلق می‌گیرد چنانچه برای خدا خالص باشد ستودنی و اگر با اغراض دنیوی آمیخته باشد نکوهیده است. منظور از بی‌غرضی، بی‌هدفی در اعمال اخلاقی نیست بلکه افعال اخلاقی نباید با اهداف پست و زبون آلوده شوند و انگیزه فقط خدا باشد و نیت با غیر خدا مشترک نگردد. باید دانست که نیت خالص شرط قبولی افعال اخلاقی است که برکات و نتایج فراوانی به همراه دارد از جمله تأمین سعادت دنیا و آخرت انسان، ترفیع مقام انسان، تثبیت نفس، چشم‌پوشی از مشتهیات نفسانی، هدایت در مسیر مستقیم و کسب توفیقات ویژه الهی.اما کمال اخلاص برای خدا از منظر امام علی (علیه السلام) در نهج‌البلاغه نفی صفات از اوست. زیرا توصیف خدا نشانه جهل به اوست و ذات خدا مقرون به چیزی دانسته شده پس در مفهوم خدا دو امر گنجانیده شد، یکی ذات و دیگری صفات که موجب کثرت و دوگانگی در توصیف خدا خواهد شد.ملاک حسن و قبح افعال اخلاقی نبی یا ولی است که متصل به عقل کل می‌باشد، فعل حسن یا قبیح در فاعل خود اثر مثبت یا منفی دارد و در صورت تکرار ملکه نفسانی می‌گردد و چون ایمان ریشه عمل صالح است پس عمل بدون ایمان به مقصد نمی‌رسد و مطابق قرآن کریم ایمان و عمل صالح لازم و ملزومند و معرفت واقعی آن است که آدمی را به انجام تکالیف وادار کند.

هدف این پژوهش ،تبیین معنای زندگی از منظر نهج البلاغهو بر اساس آن ارائه برخی از اصول زندگی معنادار و نیز استنتاجاصول تربیتی زندگی معنادار است.رویکرد کلی محقق در این پژوهش، رویکرد تحلیلی است.اما به صورت جزئی تر برای تبیین معنای زندگی در نهج البلاغه از روش توصیفی-تحلیلی و برای استنتاج اصول زندگی و اصول تربیتی از روش استنتاج عملی بهره گرفته شده است.بر بنیاد یافته های پژوهش، درک و کشف معنای زندگی از نگاه هر کسی، متوقف بر درک نگاه او به مفاهیم خدا، مرگ و زندگی است. مطالعه نهج البلاغهدر خصوص موارد فوق به این نتیجه می انجامد که از دیدگاه امام زندگی معنادار است و مهم ترین دلیل بر اثبات این مدعا "موضوعیت داشتن زندگی" در نهج البلاغه است.به طوریکه مفهوم حیات)زندگی) یکی از مفاهیم اساسی نهج البلاغه است که پیرامون آن بیانات متعددی را حضرت بیان فرموده اند.امام معنای زندگی انسان را برگرفته از نظام متقن و احسن آفرینش می داند که فهم و باور به این نظام از طریق "اذعان به وجود خدا"،"باور به معاد"، و تأمل در "ماهیت زندگی انسان"امکان پذیر است حضرت امیر (ع) ضمن بیان ویژگی های انسان و نظام هستی و بویژه اعتقاد بههدفداری زندگی انسان و حیات اخروی زندگی را معنادار دانسته و قائل به ترادف بین هدف و معنا می باشد و معنای زندگی را زندگی هدفدار می داند و البته منظور از هدف زندگی، هدف خارجی است نه هدف خود بنیاد،یعنی هدفبخشنده و آفریننده زندگی. آگاهی انسان از این هدف و التزام به پیمودن مسیری خاص برای وصول به این هدف را معنابخش زندگیتلقی می کند و رسالت دین را آگاهاندن بشر به این هدف و چگونه پیمودن راه می داند. بر اساس این بینش مهم ترین اصول زندگی معنادار از منظر نهج البلاغه خداباوری(اتکا به خدا در زندگی)،آخرت گرایی(هدف گیری آخرت)،عدم دلبستگی به دنیاو ضرورت تلاش و کوشش در زندگی برای عمل به تکالیف الهی و حرّیّت است.در حیطه تعلیم و تربیت نیز اصل شکوفایی فطرت خداجویی،اصل اصلاح بینش،اصل تعقل و خردورزی،اصل مسولیت پذیری و اصل کرامت، استنباط می شود که با اصلاح روابط چهار گانه انسان(با خدا،خود،هستی و دیگران) سبب معناداری زندگی می شوند

میانه روی و دوری از افراط و تفریط از مسایل مهم و اساسی در هدایت انسانها و اداره کردن کارها می باشد تا جایی که در اندیشه حضرت علی جاده حق و مسیر هدایت برآن پایدار و استوار است و قرآن و سنت پیامبران به آنها سفارش و توصیه می کند. اعتدال و اعتدال گرایی در تمام شوون انسان کاربرد دارد و در سخنان بزرگان دین و قرآن آمده است. در بعد تکوین جهان آفرینش باهمه اختلافات وتفاوتها بر اساس اعتدال شکل گرفته تا نظام احسن در پرتو اعتدال به بهترین وجه به حیات خود ادامه دهد. از دیگر سو، خلقت انسان که جزیی از جهان آفرینش است نیز بر اساس اعتدال شکل گرفته است. از آنجایی که انسان برای طی مسیرکمال به الگو نیاز دارد. الگوی انسان نیز باید از جهت روحی و جسمی دارای اعتدال باشد تا بتواند جامعه را در سمت وسوی تعالی قرار دهد و انسانها را به صراط مستقیم سوق دهد. لازمه این مطلب آن است که الگوی انسان دارای دو بعد فردی و اجتماعی دارای آموزه هایی باشد وخود این مسیر را طی کرده باشد. از این رو نگارنده در این پایان نامه سعی برآن دارد که بر اساس آموزه های حضرت علی7 باتکیه بر نهج البلاغه که خود داعیه دار پرچم اعتدال و اعتدال گرایی است به بررسی زوایای پنهان این موضوع پرداخته و اعتدال را از بعد تکوین که خود شامل خلقت انسان ونظام آفرینش می شود و نیز از آنجایی که اسلام دین قیم و معتدلی است به بررسی اعتدال در بعد تشریع از منظر فردی و اجتماعی بپردازد تا مشخص شود انسان هایی که روی خط اعتدال حرکت می کنند و از افراط و تفریط و تندرویهای بی خردانه و کوتاهی‎ها وسستی‎های جاهلانه دوری می کنند، در صراط مستقیم هستند و نیز در آخر به آثار رعایت اعتدال و عدم رعایت از منظر آن حضرت پرداخته تا زوایای این موضوع روشن شود.