جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نظام الدین نیشابوری یکی از چهره های برجسته از دانشمندان مسلمان می باشد. او در زمان خود از درخشش خاصی برخوردار بود. او جامع علوم بود و در همه رشته های دانش سرآمد معاصرین خود بود. در این مقاله به نام و نسب و مولد و تاریخ ولادت و وفات او پرداخته شد. تالیفات او به اختصار مطرح شد. در ادامه شیعه یا سنی بودن نظام با نگاه اهل تحقیق و طرح دلایل آنان مورد مداقه گرفت. شهرت عمده نظام به کتاب تفسیر قرآن و شرح شافیه و تسلط او بر علوم انسانی و صرف و نحو می باشد.

در قدیمى ترین آثار موجود از «وجوه و نظائر»، تعریفى از این اصطلاح دیده نمى شود. اولین تعریف، توسط ابن جوزى ارائه شد و بعد از او، تعاریف دیگرى نیز شکل گرفت. این تعاریف، با مصادیق وجوه و نظائرى که در کتب مربوطه ارائه مى شود، هماهنگى نداشته و تاکنون نیز مشکل اختلاف تعاریف و مثال ها، در منابع علوم قرآن مشاهده مى شود. هدف این مقاله، بررسى اختلاف تعاریف و کشف مناسب ترین آنهاست. روش پژوهش اسنادى و مبتنى بر توصیف و تحلیل بوده و پس از بررسى تطبیقى مثال هاى ارائه شده و تعاریف، به نقد تعاریف پرداخته و به این نتیجه رسیده است که وجوه، معانى گوناگون لفظ و نظائر، واژگان هم شکلى است که در آیات مختلف، معانى متفاوتى دارند. در نتیجه، تعریف ابن جوزى، سازگار با مثال هاى متقدمان و مناسب ترین تعریف مى باشد. با دقت در نمونه هاى وجوه و نظائر کتب متقدمان، روشن مى شود که نظائر علاوه بر شباهت الفاظ با یکدیگر، بر شباهت معانى آنها نیز دلالت دارد که البته این قید در هیچ یک از تعاریف ذکر نشده است.

تا آنجایی که از حدود دو سده قبل از ظهور اسلام از تاریخ زبان عربی که قرآن به آن نازل شده است، اطلاع داریم، زبانی در جزیره العرب رواج داشته است که برای شعر و خطابه به کار می رفته است. این زبان از هر گونه خطای گفتاری مصون بوده است تا این که پس از ظهور اسلام و آغاز فتوحات اسلامی غیرعربها وارد جامعه عربی شدند و همین امر سبب شد توسط آنان که این زبان را از توده مردم می آموختند، خطای در گفتار (= لحن) به زبان عربی وارد شود. مسلمانان برای پاسداری از این زبان تلاش هایی کردند. در این مقاله می کوشیم ضمن یک بررسی تاریخی در خصوص زبان عربی به یکی از این تلاش ها یعنی نقط و تالیفاتی که از رهگذر آن و برای پاسداری از قرآن به وجود آمده و مالا سبب تکامل خط عربی گردیده است، بپردازیم.

خداوند قرآن را برای هدایت بشر فرو فرستاده است. یکی از راه های برخورداری از هدایت قرآن، ترجمه روان، بدون ابهام و زودیاب آن است. نقد ترجمه های قرآن یکی از راهبردهای رسیدن به ترجمه هایی با ویژگیهای پیش گفته است. در این مقاله به بررسی ترجمه فعل های «کاد/ یکاد»، «لایکاد» و «لم یکد» در ترجمه آقایان مجتبوی، مکارم، فولادوند، خرمشاهی، گرمارودی، صفوی، محمدعلی رضایی اصفهانی، استادولی، و کریم زمانی پرداخته ایم. این مترجمان در ترجمه «کاد» معادل «نزدیک بود» و در ترجمه «یکاد» معادل «نزدیک است» را به کار برده اند. آقای فولادوند و کریم زمانی در ترجمه این دو فعل علاوه بر معادل بیان شده، از معادلِ «چیزی نمانده بود» برای «کاد» و «چیزی نمانده است» برای «یکاد» نیز استفاده کرده اند. آقای صفوی تنها مترجمی است که دچار آسیب گرته برداری معنایی در ترجمه فعل «کادوا» در آیه 19 سوره جن و «لایکاد» در آیه 17 سوره ابراهیم شده است. برخی از مترجمان یادشده در ترجمه «لایکاد» و «لم یکد» معادل «نزدیک نیست» یا «نزدیک است» را به کار برده اند که نادرست است. در ترجمه این دو فعل باید از معادل «نمی تواند» استفاده کرد.

تفسير كشف الاسرار و عده الابرار، معروف به تفسير عبدالله انصاری، شيواترين تفسير عرفانی است كه حله دلاويز ادب پارسي بر تن دارد. اين تفسير كه به سبك مفسرين عامه نگارش يافته، از اوايل قرن ششم (520 هـ) به يادگار مانده است. از ويژگيهای سبكی اين تفسير كه شيرينی آن را دو چندان كرده، استناد به اشعار زيبا و لطيف عربی و فارسی می باشد. در اين تفسير حدود هشتصد بيت شعر عربی مناسب حال و مقال آمده است كه آنها را می توان تحت مقوله های: نحو، لغت، قرایت، بلاغت، دين، ادب، تاريخ و... مورد بررسی و تحليل قرار داد. نگارنده اين سطور در اين مقاله با به بضاعت مزجاه خود به ترجمه و تعيين منابع و مستندات شواهد نحوی شعری كشف الاسرار پرداخته، بخش اول آن در شماره 28 همين پژوهشنامه تقديم گرديد و اينك بخش دوم و پايانی آن تقديم می گردد.

«القرائات فی نشأتها و تطورها» عنوان بخشی از کتاب «التمهيد فی علوم القرآن» نوشته آيت الله محمد هادی معرفت است. در اين مقاله، ديدگاه های نامبرده در زمينه موضوعات قرائت های هفت گانه، کيفيت نزول قرآن، عدم تواتر قرائات، ملاک های پذيرش يک قرائت صحيح و عوامل به وجود آمدن اختلافات قرائات بررسی و نقد شده است.

بی ترديد قرائات قرآنی تاثير بنيادی بر علم نحو داشته است. نحويان برای تبيين قواعد زبان عربی بيش‌ترين بهره را از قرائات برده اند. اين موضوع موجب شده است، رابطه گسست ناپذيری ميان علم نحو و قرائات ايجاد گردد. از آن جهت که قرائات قرآنی در بردارنده ناب ترين لهجات و گويش های زبان عربی است، مورد توجه ويژه متخصصان علم نحو قرار گرفته است و بر اين اساس کتاب های متعددی را تحت عنوان «اعراب القرآن» تاليف نمودند. شايد بتوان گفت برای نحويان مقدور نبوده است، بدون بهره گيری از قرائات به تبيين دقيق قواعد و نکات زبان عربی و ذکر شواهد نحوی بپردازند. بعضی از نحويان متاخر در تبيين قواعد به رد و انکار پاره ای از قرائت ها پرداختند؛ اما علم قرائات سهم زيادی در گسترش و تنوع قواعد زبان عربی داشته است.

چکیدهعلم نحوِ زبان عربی، یکی از علوم مهمّ اسلامی است به دلیل آن که این علم، بخش بزرگی از دستور زبان قرآن است، و قرآن هم کتاب دینی انسانهای فراوانی بر روی کره خاکی اسف.این علم، از همان سده‌های آغازین اسلامی، و به واسطه گسترش سریع اسلام و نیازِ تازه‌مسلمانان از ملّتهای دیگر به فهم زبان دین تازه، رشد و توسعه و تکامل یافت و بسیار مورد توجّه علمای مسلمان، اعمّ از عرب و غیر عرب قرارگرفت؛ که یکی از ملّتهای مسلمانی که بیشترین و مهم‌ترین و موثّرترین خدمتها را به این علم کرد، ایرانیان بودند و این دانش جایگاه ویژه ای در میان عالمان ایرانی یافت؛ چنان‌که از میان آنان نحویان تأثیرگذار و مبرّزی، همچون "سیبویه" و "خلیل" ظهور کردند. خدمتهای ایرانیان به علم نحو همچنان و تا قرن حاضر هم ادامه پیدا کرد و نحویان، کتابهای زیادی، چه کوچک و چه بزرگ و چه منثور و چه منظوم، در علم نحو پدید آوردند. یکی از این آثار ـ که در واقع، ادامه کوشش صدها ساله علمای ایران در خدمت به زبان و نحو عربی است ـ کتاب "الألفیّه المسعودیّه" از سیّدمسعود هاشمی (1364ـ 1315 ش)، از عالمان و شاعران و ادبای معاصر کردستان ایران است، که از جمله آثار فراوان به‌جامانده از او و منظومه‌ای عربی است‌‌‌ در هزار و هفتاد بیت در بحر رجز و تاکنون ناشناخته مانده و هنوز رخسار آفتاب به خود ندیده است. در پژوهشِ حاضر، سعی شده است که: نخست، منظومه مذکور و مولّف آن، به طور جامع معرّفی و سپس بخشی از آن شرح و تفسیر شود؛ و در جهت این هدف، چنین عمل شده است:الف) در آغاز، در مقدّمه‌ای، مولّف و کتاب او و روش کار وی معرّفی شده و در ادامه، به اختصار، درباره علم نحو در جهان اسلام و ایران، با ذکر مشهورترین نحویان و کتب و منظومه‌های نحوی و نحو در شعر فارسی سخن رفته اسف.ب) بخشی از منظومه، از روی نسخه منحصر به فرد آن که با اطّلاع ناظم استنساخ شده و به تأیید و تصحیح خود او هم رسیده است، آورده و بعد از اعراب‌گذاریهای لازم، لغات و مفردات غریب برخی ابیات معنی شده، و سپس، حاصل سخن بیت یا ابیات ـ یا مستقلاً و یا در ضمن بحث از موضوع ـ همراه با ذکر اقوال و منابع و گاهی شواهدِ موضوع، به نثر به دست داده شده و اگر موردِ جدید یا سخن و ترجیحی از ناظم موجود بوده، ذکر شده و در جاهایی، سخن کتاب با کتب همانندش مقایسه شده اسف.ج ) در پایان‌ هم، فهرست منابع شرح ارائه شده اسف.از آنجا که هدف اصلی از این پژوهش، معرّفی و شناساندنِ منظومه مزبور و جلوگیری از نابودی آن بوده، چنان‌که گفتیم، تنها بخشی از آن نقل و به دلایل زبانی به عربی شرح شده و از این‌ رو، به آن قسمتهایی که از آن حذف شده، با علامت سه نقطه ( … )اشاره شده است و باید یادآوری کرد که این منظومه، شایسته تحقیقات وسیع‌تر و کامل‌تر و درخورِ شرح و انتشار کامل به نظر می‌رسد.

مسجد جامع بصره یکی از این مساجد جامعی بوده که از نهادهای سیاسی و فرهنگی جهان اسلام در دو قرن اول هجری محسوب می شود. سؤال اصلی این است که با توجه به حضور موالی و تازه مسلمانان در شهر بصره، مسجد جامع این شهر چه نقش و جایگاهی در توسعه مبانی دینی و فرهنگی اسلام داشت و تأثیر و تأثر آن با مسجد جامع کوفه چگونه بوده است؟ در پاسخ، ضمن نگاهی به تعاریف نظری، ابعاد و جامعیت مسجد در شهرها، به شکل گیری جامع بصره و میزان غنای علمی و فرهنگی آن اشاره و با استفاده از منابع تاریخی و جغرافیایی، تقابل جامع بصره با جامع کوفه بررسی می شود. حاصل اینکه اگرچه ضرورت های نظامی و سیاسی بنای جامع بصره را سبب گردید، اما این مکان کانون اصلی توسعه مبانی فرهنگی و علمی در میان تازه مسلمانان شد که نتیجه آن آزادی اندیشه اسلامی و ظهور علم کلام و نحو بود.

علم منطق در مقامِ ابزاری متقن، بستر وصول به حقیقت را در حوزه اندیشه برای آدمی گسترده است. در سنتهای رایج دینی و فلسفی به درازای تاریخ، منطق دانان در صدد کشف قوانین اندیشه راستین و استحکام استدلال در راستای مقاصد دینی، فلسفی، سیاسی و ... بوده اند. در این میان متفکران بزرگ مسلمان با استمداد از منابع اصیل دینی از جمله قرآن و سنت، و اغلب با نیت سازگار کردن اصول محض اندیشه انسانی (یعنی منطق و فلسفه) با اصول و معتقدات دینی و مذهبی، توانستند علم منطق و مبانی آن را اعتلای چشمگیری ببخشند. ماهیت و کارکرد منطق به گونه ای است که موجبات اهتمام به آن را در حوزه های علمیه مذاهب گوناگون اسلامی، مدارس دینی و حتی دانشگاهها تاکنون فراهم آورده است؛ چرا که این علم اساسی ترین قواعد اندیشه بشری را مدلّل کرده و به درازای تاریخ بشر مدعی بی طرف استنتاج و ژرفای اندیشه ورزی عقلی است. از آنجا که گفتمان راستین و مسالمت آمیز میان مذاهب مختلف در جهتِ تحقق وحدت اسلامی بر استدلال درست و گفتار حسنه ابتناء دارد، اهتمام به اصول و قواعد منطقی بایسته است.در این مقاله، با اتخاذ رویکردی تحلیلی و البته مقارنه ای، سعی خواهد شد تا علاوه بر ارائه توصیفی بنیادین از علم منطق، ماهیت بی طرفانه و وحدت گرای این علم در طول تاریخ اندیشه اصیل اسلامی فراروی خواننده نهاده شود.