جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این پایان نامه مضامین مشترک مرصاد العباد ، الانسان الکامل و کاشف الاسرار و تاثیر و تاثر میان این آثار مقایسه و بررسی شده است . این سه اثر عرفانی به ترتیب توسطنجم الدین رازی ، عزیز الدین نسفی و عبد الرحمن اسفراینی در اوایل ،‌ اواسط و اواخر قرن هفتم هجری به رشته ی تحریر درآمده اند و از متون مهم نثر عرفانی به زبان فارسی محسوب می شوند. آثار مذکور درقرنی تالیف شده اند که یکی از مقاطع زمانی مهم در عرفان و تصوف به شمار می آید. در این رساله ابتدا مباحث و مضامین مطرح شده در سه اثر مذکور مقایسه شدند ؛ سپس مضامین مشترک بیان شده در این آثار - که از مضامین عرفانی مورد توجه در قرن هفتم به شمار می آیند- مشخص گردیدند و در مرحله ی بعدنظرات و مطالب بیان شده توسط مولفان در رابطه ی با هر مضمون ، ‌مورد بررسی قرارگرفت. همچنین آیات ‌، احادیث و ابیات مشترک در آثار یاد شده نیز مشخص گشته و تحلیل شد. در نهایت این نتیجه به دست آمد که بیست و هشت مضمون مشترکدرهر سه متن،‌ وجود دارد و در همه ی این مضامین ، مفاهیم و نظرات مشابهی بیان گردیده . همچنین علاوه بر مفاهیم یکسان ، در تعدادی از مضامین مشترک بررسی شده ، ‌تعابیر ، ترکیبات لفظی و توصیفات مشابهی نیز توسط مولفان این آثار ، به کارگرفته شده اند. بر اساس نتایجبه دست آمده می توان گفت که در متنکاشف الاسرار هم مفاهیم مشترک و هم درموارد متعددی ، عبارات و توصیف های قابل توجه مشترکی با نثر مرصاد العباد یافت می شود که نشان می دهد عبد الرحمن اسفراینی در تالیف کاشف الاسرار ،چه از نظر مفهوم و چه از نظر لفظ ، تحت تاثیر مرصاد العباد اثر نجم الدین رازی بوده است . در مورد الانسان الکامل نیز این موارد صدق می کند ، اما میزان و چگونگی اشتراک میان این اثر و مرصاد العباد به گونه ای است که می توان گفت : ‌عزیز الدین نسفی در تالیف الانسان الکامل از مرصاد العباد تاثیر پذیرفتهو این تاثیر پذیری او بیشتر مربوط به حوزه ی معنا و مفهوم است .

عرفان اسلامی در سیر تطوّر و تحوّل خود به مکتب وحدت‌وجود رسید که به دست محیی‌الدین ابن‌عربی ایجاد شده است. هرچند اندیشه‌های وحدت‌انگارانه در میان عارفان پیشین سابقه داشته، ولی مدوّن‌کننده و انسجام‌دهنده‌ی آن ابن‌عربی است. از این جهت او را پایه گذار عرفان نظری اسلامی دانسته‌اند. اندیشه‌ی وحدت‌وجود پس از ابن عربی به وسیله‌ی پیروانش در سراسر سرزمین‌های اسلامی از جمله سرزمین ایران رواج یافت. به نحوی که بعدها ایران مهد و محل اصلی استقرار اندیشه‌ی وحدت وجود گردید. این اندیشه‌ی عرفانی همانند دیگر مکتب‌های عرفانی پیش از آن وارد متون ادبی فارسی شد. متون ادبی به ویژه شعر فارسی یکی از عوامل گسترش این مکتب عرفانی در ایران بوده است. به موازات گسترش اسلام و زبان و ادبیات فارسی در هندوستان عرفان اسلامی و در پی آن عرفان وحدت وجودی در آن سرزمین گسترش یافت و بر فضای شعر فارسی هند سایه افکند. یکی از شاعران فارسی زبان هند که به این تفکّر توجه عمیق و فراوان داشته، عبدالقادر بیدل دهلوی است. بیدل در غزلیات و رباعیات به نحو بارز و گسترده‌ای از موضوعات و مولفه‌های عرفان وحدت‌وجودی سخن گفته و به تحلیل و تفسیر خدا، انسان، جهان و رابطه‌ی این‌ها بر اساس مبانی این مکتب پرداخته است. موضوعاتی چون وحدت وجود، وحدت ادیان، خلقت و نظام آن، ظهور و تجلّی الهی، تجدّد خلق، انسان، انسان کامل و پارادوکس‌های مطرح در این مکتب مثل: وجود و عدم، تشبیه و تنزیه، ظاهر و باطن، وحدت و کثرت و ... در غزلیات و رباعیات بیدل مطرح می‌باشد. با بررسی غزلیات و رباعیات بیدل روشن شده است که وی به اندیشه‌ی ابن‌عربی اعتقادی راسخ دارد و در کلامی استوار و گاهی مبهم که تحت تأثیر عرفان وحدت وجود ویژگی خاصّی هم گرفته، به تبیین و گزارش مسائل و مباحث و مولفه‌های آن پرداخته است.

عین‌القضات همدانی، باباافضل کاشانی و علاءالدوله سمنانی، از جمله عرفایی هستند که اندیشه‌های عرفانی خود را علاوه بر نثر در شعر و آن هم در نوع رباعی وارد کرده و به سرودن رباعی عرفانی شهرت یافته‌اند.این پژوهش با هدف بررسی اندیشه‌های عرفانی در رباعیات این سه شخصیت عارف و اندیشمند انجام یافته‌است. به یقین بررسی مضامین و اندیشه‌های عرفانی این سه عـارف بـزرگ اطلاعـات گران‌سنگی را عرضه می‌‌کند، که می‌توان بر اساس آن سیر مضامین رباعیات عارفانه را از قرن پنجم تا هشتم – که دوران شکفتگی عرفان و تصوف است-ترسیم کرد.تحقیق حاضر در دو فصل تنظیم شده‌است، فصل اول شامل مطالب مختصری در شرح احوالعرفا، فصل دوم بررسی اندیشه‌های عرفانی آنهاست که در این فصل به بیان مضامین مشترک و متفاوت رباعیات آنها پرداخته شده‌‌است. مهمترین مباحث این فصل شامل حال و مقام است.نگارنده در این تحقیق ضمن بررسی سیر مضامین عرفانی در رباعیات این سه شخصیت دریافته‌است که اندیشه‌های عرفانی در رباعیات عرفای مذکور تحولاتی اندک و محسوس را پشت سر نهاده‌است‌ بعضی از این مضامین که بسیار اندک است، در طول سه قرن فراز و نشیبی را طی کرده تا به مرحله‌ی تثبیت و استحکام رسیده‌است. این نکته گفتنی است که مضامین و اندیشه‌های عرفانی در رباعیات باباافضل و علاءالدوله سمنانی بسیار مشابه است و حتی در جزئی‌ترین مسائل نیز مشترکند و اشتراک از اختلاف بیشتر است. اما عین‌القضات در رباعیات خود به بیان مضامینی پرداخته‌است که با دو عارف مذکور تفاوتهایی دارد.

زبان عرفان زبانی است که حالات، روحیات و تجارب ناب عرفانی با آن بیان می‌شود. این زبان که با نام‌های زبان اشارت، زبان عبارت، زبان حقیقت، زبان عشق، زبان کشف، زبان اهل طریقت و ... یاد می‌شود، زبانی است برخاسته از سرشت انسان‌هایی که باطن خود را از هر آلایشی پاک کرده‌اند و به یگانه هستی عالم روی آورده‌اند. زبان عرفان با توجه به گوینده و احوال مخاطبان درجات متفاوتی دارد و ویژگی‌هایی که آن را از هر زبان دیگری متمایز می‌کند، همچون آهنگین بودن که از آغاز هستی ترنم آهنگ با وجود آدمی سرشته شده است. آشنایی‌زدایی، غلط‌افکنی، تأویل‌های زیبا از حروف، کلمات و آیات قرآن و همچنین از برخی اعمال و رفتارها که همه به قصد انتقال مفاهیم عرفانی به دیگران است. این زبان، به ویژه در کشف‌الاسرار و عدّه‌الابرار میبدی، زبانی است برگرفته از زبان قرآن. بنابراین این زبان از حقیقت و از معرفت باطن خبر می‌دهد.این زبان در حقیقت آن به قصد تبیین تجارب عرفانی به وجود آمده است که دارای درجات مختلفی است. وجود سطوح مختلف زبان عرفانی که عبارتند از سطح تناقضی یا شطحی، سطح محاکاتی یا رمزی، سطح استنادی و نقلی و سطح استدلالی و عقلی نشانگر تلاش همه‌جانبه عارفان برای بیان تجارب عرفانی است که گاه به صورت رمز آشکار می‌شود. در این رساله به تحلیل زبان عرفانی کشف‌الاسرار و عدّه‌الابرار و ویژگی‌ها و سطوح آن همراه با ذکر شواهد پرداخته می‌شود.

زندگی و مرگ به عنوان واقعیتی انکارناپذیر توجه مکاتب و مذاهب و ادیان مختلف را به خود جذب کرده است و هر کدام براساس درک و شناختی که از ماهیّت و حقیقت انسان دارند، نسبت به آن قضاوت کردهاند. نویسندگان، شاعران و دانشمندان نیز در طول تاریخ به مسئلهزندگی و مرگ پرداخته و دغدغهها و دلمشغولیهای خود را درباره آن به نثر و نظم بیان داشتهاند، شاعران معاصر هم از زندگی و مرگ سخن گفتهاند. در این میان حکیم مهدی الهی قمشه ای ، در دیوان خود نگاه تازه ای به موضوع مرگ و زندگی داشته است. نتایج تحقیق نشان داد که از دیدگاه حکیم الهی قمشه ای ، زندگی دروازه ای به سوی معاد و دستیابی به معشوق واقعی و حقیقی است. از دیدگاه حکیم مهدی الهی قمشه ای مرگ برای انسان خلقتی دوباره است و نه پایان خلقت. به نظر او انسانی که به آگاهی کامل رسیده و خود را باور داشته باشد، به پرندهای پاک میماند که جهان با همه زیباییها و جذابیتهایش برای او مانند دامی است. مرگ برای چنین انسانی پایان اسارت و آغاز پرواز دوباره است. از دید وی، مرگ پایان نیست بلکه مژده وصال عاشق و معشوق است.

زبان عرفانی از لغات و اصطلاحات عرفانی که بار اصلی معنا را بر دوش می‌کشند و فهم صحیح ادبیات اصیل عرفان فـارسی در گرو تشخیص این اصطلاحات است، مشحون است. در این پژوهش تلاش می‌گردد تا چهار کتابِ عرفانی اسرارالتوحید، حدیقه‌الحقیقه، تذکره‌الاولیاء و عوارف‌المعارف بررسی شده و ضمن استخراج معانی بدست آمده از هر اصطلاح عرفانی و شواهد موجود در کتب مذکور، سیر تحوّل معانی آن تعابیر عرفانی با روش توصیفی- تحلیلی بررسی گردد. مطالعه در آثار فوق، بیانگر این مهمّ است که معارف صوفیان به مرور زمان تکامل یافته، در انتقال این معانی، قالب زبان نیز از نوعی سیر تکاملی تبعیت نموده است. عرفا برای بیان درست و دقیق مفاهیم و معانی تازه عرفانی، یا واژه‌هایی جدید آفریده و وضع کرده‌اند و یا بر تن واژه‌های متداول قدیمی، معانی جدیدی پوشانده‌اند.

داستان به معنی « روایت یا شرح و گزارش حوادث » یا گزارش دلبخواه از حوادث و شخصیت های واقعی یا غیر واقعی را می توان اولین فعالیت ادبی بشر به شمار آورد . در فرهنگ ایرانی و حوزه زبان فارسی ، داستان پردازی و داستان گویی اهمیت ویژه ای داشته است ، و در بسیاری از داستان های ایرانی بر اهمیت و خاصیت داستان گویی و داستان سرایی تأکید شده است . این در مورد آثار دینی هم صدق می کند که بخش های داستانی آن ها بیشتر جلب توجه می کند و قصه های پیامبران بیشتر از سخنان آنان مقبولیت و جذابیت دارد . سنایی در دیوان خود ابیاتی راجع به هر پیامبر نوشته است که بیشتر این ابیات مربوط به معجزات آن هاست ، در این پایان نامه سعی شده ابیات مربوط به هر پیامبر را از هم جدا کرده ابتدا در مورد نام و زندگی هر کدام توضیح مختصری داده شود . سپس به ذکر و شرح ابیاتی که در آن معجزه ای از ایشان صورت گـرفته پرداخته شده که این بخش در فصل چهارم پایان نامه آمده است . فصل اول آن شامل فهرست مطالب ، فصل دوم توضیحاتی در مورد داستان سرایی و چگونگی شروع داستان پیامبران و در فصل سوم زندگی نامه شاعر آمده است . امید است که مطالب گردآوری شده مورد توجه و استفاده خوانندگان و دانشجویان قرار گیرد .

شاهنامه در جهان‌بيني فكري ايراني، جايگاهي رفيع و انكارناشدني دارد؛اثريكه تاثير آن نه تنها در آثار حماسي كاملاً مشهود و آشكار است، بلکه تاثيري شگرف و انكارناپذير در متون غيرحماسي، بالاخص آثار عرفاني، دارد و از اين روست كه عدّه‌اي، شاهنامه را آبشخور عرفان نيز دانسته‌اند. لذا الهام‌بخشي شاهنامه در تداعي معاني عرفاني و رمزي، غالب عرفاي ايراني را بر آن داشتهتا در موقعيت‌هاي خاص از اشعار فردوسي و انديشه‌هاي او در پردازش مطالب خود استفاده كنند، یکی از تفاوت‌های آثار عرفانی فارسی با آثار عرفانی غیرایرانی‌، ‌حضور مداوم‌‌ روح حماسی و ملّی در آناست که در لایه‌های ناخودآگاه شاعران و نویسندگان عارف ایرانی وجود دارد.اين عرفا، در آثار منظوم خود به شاهنامه و سراينده‌ي آن، پهلوانان، شخصيّت‌ها و نمادهاي آن توجه داشته‌ و اين رويكرد آنها،گاه با نگاهي مثبت و همراه با ديده‌ي احترام بوده است و گاه نيز، رويكردي سلبي و با ديده‌ي حقارت. در اين پژوهش به شيوه‌اي توصيفي- تحليلي مبتني بر منطق بينامتني، سعي شده است ميزان تأثيرپذيري عرفاي برجسته‌ي قرون ششم و هفتم از شاهنامه بررسي و واكاوي شود. بنا بر نتايج اين پژوهش شاهنامه با وجود دو نوع گرايش ايجابي و سلبي بيشترين پردازش رمزي مفاهيم عرفاني و صوفيانه در اشعار شاعران عارف يا صوفي داشته است؛ زيرا ماهيّت تقابلي و دوبعدي خير و شر در شاهنامه، بهترين بستر براي طرح تقابلي انسان و نفس و يا انسان و اهريمن است.

ادبیات عرفانی از عمق و غنای زیادی برخوردار است و یکی از جلوه های طبع لطیف ، ذوق سلیم ، عظمت فکر ، علو همّت ، و فرهنگ اصیل مسلمانان ، به ویژه ایرانیان است . از این رو لزوم مطالعه و آشنایی با عرفا ، حکما و آثار ارزنده ی آنها بر هیچ کس پوشیده نیست . عزیز الدّین نسفی یکی از عرفا و حکمای قرن هفتم ، و شاگرد بی واسطه ی سعد الدّین حمویه است . تا کنونشش کتاب از او چاپ شده است ، که عبارت اند از : الانسان الکامل ، التنزیل و بیان التنزیل ، کشف الصراط ، کشف الحقایق ، زبده الحقایق ، مبدأ و معاد و مقصد الاقصی . امّا برخی از آثار و رسائل وی هنوز به صورت نسخه ی خطی باقی مانده اند ، مانند : آغاز و انجام ، اتّحاد و وحدت ، کفر و توحید و ... .آثار نسفی از چند جهت حائز اهمیّت اند : اول . نثر نسفی ، بر خلاف بیشتر آثار قرن هفتم ، به روش « سهل و ممتنع » است . و قلم وی در تمام آثارش یکدست است ، امّا در بخشی هایی از آن ها به ویژه در نصایح سادگی و روانی زبان با احساسات و عواطف وی و تصاویر و تشبیه های ظریف همراه می شود و سخنش به شعری می ماند ، که از قریحه ای توانا و روان برخاسته است .دوم . نسفی در آثارش عقاید گروه های مختلف مثل فقها ، حکما ، عرفا ، اهل تناسخ و ... را بدون تعصّب بیان می کند . همچنین آرای استادش سعدالدّین حمویه و ابن عربی را به روشنی توضیح می دهد . بنابراین آثـار نسفـی منابع ارزشمندی اند برای دستیابـی به آرا و عقاید سعدالدّین حمویه ، ابن عربی و ... . در این پژوهش سعی شده است برای آشنایی دانشجویان و دوست داران ادبیّات عرفانی ایران با شخصیّت ، اندیشه ها ، تفکّرات و جهان بینی نسفیفرهنگی جامع از موضوعات مجموعه رسائل الانسان الکامل فراهم آید . ابتدا شرح حال ، آثار و اندیشه های نسفی به صورت جداگانه در مقدّمه بررسی شده ، سپس موضوعات این کتاب و در ذیل آن ها شواهدی از اشعار و نثر های عرفانی مشهور ، در مقام مقایسه با آرای نسفی ، به ترتیب الفبایی آورده شده است .آثار نسفی در زمره ی ادبیات کلاسیک عرفانی - حکمی قرار دارد .

حیات، ممات و معاد از جمله مهمترین موضوعاتی است که در آثار شاعران و نویسندگان زبان فارسی همچون سنایی تأثیر به سزایی داشته است. از این رو شناخت درون مایه‌های اشعار وی پیوند عمیقی با سه محور حیات، ممات و معاد دارد.سبک و شیوه جدید، افکار عرفانی، فلسفی و اوضاع مذهبی و کلامی سنایی سبب شده این موضوعات در دیوان اشعار وی دارای نمود و اهمیت بیشتری باشد. او با پرداختن به مفاهیم عرفانی به جهان هستی، مرگ و رستاخیز رنگ عرفانی و آرمانی بخشیده است. بدیهی است هر گاه یک شاعر درباری و دنیاگرا مانند سنایی به عارفی وارسته و خداجو تغییر یابد ناگریز نگرش‌های وی نیز در زمینه‌های حیات، ممات و معاد دچار تحول و دگرگونی می‌شود. سنایی در آغاز،حیات دنیوی را جایگاه عیش و نوش و کامجویی می‌دانست ولی پس از دگرگونی‌ روحی با برخورداری از نگرش‌ عرفانی دنیا را جایگاه غولان و دامگاهی پرترس و وحشت می‌خواند که آدمی باید از آن حذر کند. تلقی سنایی درباره مرگ نیز گسترده است و از جنبه‌ عرفانی و اجتماعی برخوردار است. او درباره مرگ بحثهای همچون موت ارادی، شهادت، مرگ لحظه به لحظه را عنوان کرده که این افکار عرفانی امتیاز ویژه‌ای به اشعار وی بخشیده است. او با این نگرش مرگ را با جاودانگی و بقاء الهی پیوند داده است و همگان را به سوی مرگ فرا می‌خواند. سنایی معاد را مهمترین حلقه در زنجیر زندگی دانسته و بر این باور است که معاد به تمامی زندگی و مرگ انسان و تلاش و تکاپوهایش معنا می‌بخشد. اوصاف و اهوالقیامت، بهشت و دوزخ، چگونگی روز رستاخیز و حشر آدمیان به طور گسترده در دیوان اشعار وی مطرح شده است.رساله حاضر در سه فصل تدوین شده است. فصل اول:حیات، فصل دوم: ممات، فصل سوم : معاد. در بخش‌های مختلف این فصول موضوعاتی همچون، عشق، روح، موت ارادی، فنا و بقاء، مرگ لحظه به لحظه، چگونگی معاد، اوصاف و اهوال قیامت ... از دیدگاه سنایی مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان پژوهش نتایج برآمده از فصول و بخشهای مختلف تحت عنوان، نتیجه‌گیری درج گردیده است.