جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

امرای مغول که اکثرا از میان اشراف قبایلی مغول - ترک برخاسته بودند، در تحولات امپراتوری چنگیزخان و خاندان او، از جمله در حکومت ایلخانان نقش تعیین کننده ای داشتند. یکی از مهمترین این تحولات مساله مسلمان شدن مغولان و رسمیت یافتن اسلام از سوی حکومت ایلخانان است. در این مقاله کوشش شده تا رابطه امرای مغول با این موضوع مورد توجه قرار گیرد و سیر واکنش ها و تحول شخصیت مذهبی آنها در جریان اسلام گرایی مغولان بررسی و تحلیل شود.

بنا به باور جامعه شناسان دین پژوه، تمامی ادیان - اعم از وحیانی و غیر وحیانی - سیر تطور همسانی دارند؛ که از شکل خاصی در قالب گروه پراکنده ای از افراد و پاره ای آداب ساده عبادی شروع شده، سپس به سوی پیچیدگی و ساختارمندی خاصی سیر می کنند و همه چیز در آن ها به پایداری می رسد اما، با بروز شرایط نوین، پروتست ها (اعتراض) شکل می گیرد و چنانچه جنبه های تئوریک این اعتراض با موفقیت سامان پذیرد و تداوم داشته باشد، عاقبت به ظهور فرقه دینی منجر می گردد. با نظر به باور فوق، در این مقاله، فرقه شیخیه - که از انشعابات مذهب شیعه و پیرو شیخ احمد احسائی می باشند - مورد بررسی قرار می گیرد و مراحل سه گانه اعتراض، چالش های درون گروهی و تاسیس رسمی فرقه مذهبی، در آن دنبال می شود.

ایرانیان پس از تحمل قرنها حکومت ناعادلانه و طبقاتی ساسانیان، با ورود مسلمانان به شعار مساوات و برابری دل نهادند و اسلام را پذیرا شدند. عربهای ناراضی از امویان، همراه با خانواده به شرق ایران، دورترین حد قلمرو خلافت، مهاجرت داده شدند تا مقیم شوند. رفتار تبعیض گونه حکام اموی در ایران، موجبات نارضایتی ایرانیان را فراهم آورد؛ به همین جهت ایرانیان از هر قیامی که به مخالفت با امویان یا با شعار «الرضا من آل محمد (ص)» برپا می شد، حمایت کردند. معاویه برای ترور شخصیت ائمه، تبلیغات سوئی علیه آنان شروع کرد و به جعل احادیث در منقبت خود پرداخت؛ که در زمان جانشینانش نیز ادامه یافت. شیعیان در این دوره تقیه پیشه کردند. علی رغم جو اختناق آلود، قیامهایی از جانب ائمه و شیعیان علیه امویان بر پا شد؛ از جمله قیام امام حسین (ع)، قیامهای توابین، مختار، زید بن علی (ع)، یحیی بن زید و عبدالله بن معاویه بن عبدالله. فعالیت سیاسی ایرانیان علیه امویان برای اولین بار در قایم مختار ظاهر شد. شرکت ایرانیان در قیام زید بن علی و فعالیت یحیی بن زید و عبدالله بن معاویه در ایران، حکایت از تکامل و تکوین بینش ایرانیان در درک نااهل و نامحرم بودن امویان بر مسند خلافت دارد. نارضایتی مردم ایران و عربهای مهاجر موجب شد خلفای اموی رفتار ستمگرانه را قدری تعدیل نمایند. دستور سلیمان بن عبدالملک و عمر بن عبدالعزیز در منع سب علی (ع)، اولی با تدبیر سیاسی و دومی با ایمان، حاکی از این امر است. در اواخر دوره اموی که ضعف بر پیکره خلافت مستولی شده بود فرصتی برای فعالیتهای فرهنگی ائمه و شیعیان فراهم گردید.

حكومت ايلخانان مغول با آمدن هلاكوخان به ايران آغار شد منگوقا آن، خان مغول به علت شكايتهايی كه از سوی حكام مغولی ايران و علمای اهل تسنن - ازجمله قاضی شمس الدين قزوينی و مسيحيان درگير در جنگ های صليبی با مسلمانان رسيده بود، قدرت اسماعيليان و خلافت عباسی را برای بقای مغولان خطرناك دانسته، هلاكو، برادرش را مامور نمود تا به سوی ايران لشكر كشيده، هر دو نيرو را براندازد. شيعيان اثنی عشری كه در طول تاريخ هم از اسماعيليان و هم از عباسيان ناملايمات سياسی و مذهبی بسياری تحمل كرده بودند، هلاكو را در هر دو مورد ياری رساندند. خواجه نصيرالدين طوسی از يك طرف از عوامل درونی نابودی اسماعيليان به شمار می رود - كه ركن الدين خور شاه را تشويق به تسليم شدن نمود - و از طرف ديگر از عوامل بيرونی نابودی خلافت عباسی نيز محسوب می شود. هر چند هلاكو به قصد براندازی عباسيان از مغولستان رهسپار غرب شده بود، ولی تشويق و تحريك خواجه نصيرالدين- در مقابل عواملی كه هلاكو را در انجام ماموريت دچار ترديد می كردند - نقش موثری داشت و ابن علقمی، وزير شيعی مستعصم، خليفه عباسی - نيز از درون زمينه های براندازی خلافت را فراهم آورد. با برافتادن خلافت عباسی هرچند كل اسلام در معرض خطر قرار گرفت، شيعيان به علت روحيه تساهل و تسامح مذهبی ايلخانان - كه ناشی از نداشتن اصالت در اعتقادات دينی بود - توانستند رشد يابند و بارور شوند و به ثمر نشينند. ايلخانان تحت تاثير كارگزاران مسلمان خود، نه تنها اسلام آوردند، ‌بلكه در دوره غازان و اولجايتو، تحت تاثير امير، وزير و علمای اهل تشيع، به عقايد شيعی نيز گرايش يافتند و اولجايتو برای مدتی كوتاه به تشيع گرويد. شيعيان در پايان اين دوره با بنيانگذاری حكومتی شيعی در بخشی ا ز خراسان، راه گسترش تشيع را هموارتر نمودند.

تفسیر و شان نزول آیه تبلیغ مورد اختلاف مفسران فریقین است. مفسران شیعه با استناد به آیات دیگر قرآن و روایات تفسیری، آیه را مرتبط با امامت امام علی (ع) در روز غدیر خم می دانند اما جمعی از مفسران اهل سنت درباره تفسیر و شان نزول آیه، دارای دیدگاه های متعددی می باشند و در این زمینه چندین شان نزول را برای آیه تبلیغ بیان کرده اند. مقاله حاضر ضمن بیان دیدگاه های تفسیری فخر رازی، سیوطی، الوسی و زحیلی، از مفسران اهل سنت، به بررسی آنها می پردازد. اقوال آنان در تفسیر آیه تبلیغ مردد میان: حراست از پیامبر اکرم (ص) توسط عباس، اظهار عیب جویی و بیان لغزش های یهود، ابلاغ مطلق اوامر الهی و جانشینی حضرت علی (ص) می باشد.

علت و اهمیت مهاجرت علمای جبل عامل به ایران در دوره صفویه، محل بحث مستشرقان است که در دهه های اخیر سبب ایجاد دو گرایش بین آن ها شده است. گروهی با نظریه سنتی خاورشناسان که اولین بار توسط ادوارد براون مطرح شده موافقند. وی با تاکید بر اهمیت این رویداد در تاریخ صفویه، علت دعوت شاه اسماعیل از علمای جبل عامل و مهاجرت آنان به ایران را کمبود علما و منابع شیعی در ایران دانسته است. بیشتر مستشرقان متقدم صفوی پژوه مانند راجر سیوری و آلبرت حورانی و از پژوهش گران جوان تر خانم رولا ابیساب از جمله طرفداران این نظریه هستند. گروهی نیز با اندرو نیومن استاد دانشگاه ادینبورو موافقند که اهمیت این مهاجرت را کمتر دانسته و علت روی آوردن شاه اسماعیل به علمای جبل عامل را عدم استقبال علمای شیعه ایران و بحرین از دعوت وی می داند. به این ترتیب اکنون ابیساب و اندرو نیومن در واقع نمایندگان این دو گروه از مستشرقان شناخته می شوند. به نظر می رسد تفاوت دیدگاه های مستشرقان در این مورد برگرفته از تفاوت در چارچوب های مطالعاتی آنان باشد. در حالی که اندرونیومن با استفاده از استنادات تاریخی بیشتر به تحولات سیاسی - مذهبی خصوصا در قالب تعارض اصولی - اخباری توجه دارد، ابیساب با استفاده از همان اطلاعات تاریخی، موضوع را از منظری متفاوت و در قالب رقابت و دشمنی صفوی - عثمانی بررسی می کند نگارنده در این مقاله با بررسی هر دو دیدگاه مستشرقان کوشیده است تا به یک جمع بندی بین این دو دیدگاه دست یابد.

آیین های مرتبط با محرم یکی از با شکوه ترین آیین های شیعی در دکن است. سلاطین مسلمان دکن با آگاهی از این واقعیت که اکثریت جامعه دکن را هندوان تشکیل می داده اند، برای ایجاد همزیستی میان مسلمانان و هندوان و نیز فراهم آوردن زمینه های گسترش تشیع، هندوان را به مشارکت در آیین های محرم تشویق می کردند. مشارکت هندوان در آیین های محرم موجب شد که به تدریج این آیین ها تحت تاثیر آداب و رسوم محلی، شکلی هندی و بومی به خود بگیرد. این مقاله به بررسی دلایل و انگیزه های مشارکت هندوان در برپایی آیین های محرم و پیامدهای این مشارکت از قرن نهم که تشیع در برخی از مناطق دکن رسمیت یافت تا عصر جدید و تسلط بریتانیایی ها بر این منطقه پرداخته است.