جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فرقه فکری و مذهبی معتزله از همان آغاز پیدایش یعنی 131 هجری فراز و نشیب های فکری و سیاسی بسیاری را سپری نمود. در زمان مامون عباسی به شکوفایی و توانمندی شایانی رسید به گونه ای که سران آنها پست های حساس دولتی از قبیل قضاوت را در اختیار داشتند، ولی در زمان متوکل به سردی گرائید و حتی علیه آنها دست به تبلیغات زده شد و از نظر درون گروهی نیز اختلافات و انشعاباتی پیدا کردند، اگر چه تاثیر آموزه های آنان در نهضت های نوین اسلامی هویدا است اما تنها می توان دو قرن دوم و سوم هجری قمری را اوج شکوفایی و تاثیر گذاری این فرقه در جریانات فکری تاریخ اسلام دانست. پایان نامه حاضر تلاش نموده تا علاوه بر بررسی پیشینه اعتقادی قوم عرب و حوادث تاریخی صدر اسلام و نقش آنان در بستر سازی مناسب جهت ظهور فرقه ها به نقش فرقه های مرتبط قبل از معتزله بپردازد و از سویی دیگر پیشینه تاریخی و مختصری از سیر تحولات سیاسی فکری معتزله را مورد بررسی قرار دهد. برای آگاهی اجمالی از این مهم ابتدا ضمن بررسی خاستگاه فکری این نحله به ادامه حیات آن در دوره های مختلف تاریخی تا قرن سوم هجری می پردازیم و عوامل افول و انحطاط فکری، اجتماعی این مکتب را بازگو می‌نماییم.

چکیدهموضوع خلقت یکی از مباحث مهم قرآنی است که آیات بسیاری در رابطه با آن نازل شده است. در اولین آیه قرآن از اولین سوره‌ای که بر پیامبر نازل گردید، بحث خلقت مطرحشده است. «أقرا باسم ربّکِ الذی خلق».(علق / 1) اولوا الالباب یعنی صاحبان خرد و اندیشه عمیق و صحیح، تنها کسانی هستند که از طریق تفکر عمیق در خلقت جهان پی به خالق قادر حکیم متعال می‌برند، چراکه همه مخلوقات نشانه‌ها و آیات خدا هستند و حیثیتی جز نشانه بودن ندارند، یعنی از هیچ جهتی استقلال ندارند و تنها وجود رابط هستند ولاغیر. نشانه‌بودن مخلوقات برای پروردگار تکوینی است نه اعتباری و دائمی و ذاتی است نه مقطعی و عَرَضی. در این نوشته پس از بیان کلیات، ابتدا معنای خلقت و تفاوت آن با الفاظ هم‌خانواده آن مانند: جعل، إنشاء، ابداع و اختراع، جهت دست یابی به حقیقت معنای خلقت بیان می‌گردد. در فصل سوم مباحث حدوث و قدم آفرینش از نگاه مادیون، متکلمین فرق اسلامی و توجیه اختلاف نظر فلاسفه با متون روایی مطرح می‌شود. تبیین چگونگی خلقت با بیان خلقت دفعی در مبدعات و خلقت تدریجی در جسمانیات و حکمت تدریجی بودن خلقت عالم طبیعی در فصل چهارم بیان می‌گردد. در فصل پنجم بحث عالم خلق و عالم امر و فرق میان آن دو و توضیح عبارت قرآنی (کن‌فیکون) طرح شده است. فصل ششم به بحث عمومیت خلقت که بحثی جنجالی میان فرق اسلامی از جمله معتزله و اشاعره و امامیه است و طرح آیات مربوطه و بیان نظر نهایی صحیح امامیه با پاسخ به شبهات، اختصاص یافته است. در فصل هفتم اموری که با خلقت تلازم دارند از جمله حُسن،ربوبیت و تدبیر مطرح و مستدل می‌گردد. در فصل هشتم، هدف خلقت و هدفمندی آفرینش با بیان آیات مربوطه و نظرات متفاوت مفسران (معتزله، اشاعرهو امامیه) و نظر نهایی صحیح بیان می‌شود.کلمات کلیدی: خلقت، حدوث و قدم، عالم خلق و عالم امر، معتزله، اشاعره، امامیه

مطالعه‌ی تطبیقی آراء اندیشمندان معتزله و پیروان حکمت متعالیه و توجه به حاصل اختلاف نگرش آنان در خصوص ماهیت جسم، می‌تواند در الهیات نتایج بدیعی را آشکار سازد. بر اثر این مطالعه درباره‌ی ماهیت جسم، معلوم می‌گردد چگونه می‌توان تصوری درباره‌ی مهم‌ترین مسائل الهیات همچون؛ خدا، فرشتگان، مبدأ و معاد و نفس داشت، و تعریف غیر جسمانی از این موضوعات ماوراء الطبیعی ارائه داد. مهم‌تر، با چه روشی باید برای حل این مسائل اقدام کرد؛ اگر چه روش عقلی، روش مشترک میان دو دیدگاه بوده است. اندیشمندان معتزله در تعریف از جسم در دو دسته‌ی طرفداران جزء لا یتجزی و منکران جزء لا یتجزی قرار دارند. حکمای متعالی در تعریف خود از جسم به اصول منطقی تعریف توجه داشته و چنین تعریفی را محور قرار داده‌اند: جسم جوهری است که بتوان در آن سه جهت متقاطع بر زوایای قائم فرض کرد. در مقام داوری سعی شده است موازین الهیات عقلی محک آراء قرار بگیرد. با این موازین خطاهای منطقی استدلال‌های عقلی معتزله آشکار می‌گردد. از میان همه‌ی تعاریف، تفوق تعریف حکمت متعالیه آشکار می‌گردد که علاوه بر الهیات عقلی در سایر حوزه‌های مرتبط نیز نقش‌آفرین بوده است. متقابلاً تعریف معتزله به جهت محدودیت تئوری جزء لا یتجزی و ابتنا بر معلومات ناقص کارایی چندانی ندارد.

بهشت و جهنّم از مهم ترین باورهای دینی است که جزئیات آن مورد تضارب آراء متکلمان اسلامی در فرقه های گوناگون قرار گرفته است. ما در این رساله، طی چهار فصل به بررسی تطبیقی ـ تحلیلی این موضوع، از دیدگاه سه فرقه ی مهم کلامی: شیعه، معتزله و اشاعره پرداخته ایم.بعد از بیان کلیات این موضوع در فصل اوّل، فصل دوّم به مسأله ی وجود فعلی بهشت و جهنّم و جایگاه این دو کانون اختصاص یافته است؛ به جز ابوهاشم جبّائی، قاضی عبدالجبّار معتزلی و هشام بن عمروالفوطّی از فرقه ی معتزله، که منکر وجود فعلی بهشت و جهنّم شده اند، سایرمتکلمان سه فرقه، اعتقاد به وجود فعلی بهشت و جهنّم دارند. در مورد جایگاه این دو کانون نیز اکثر متکلمان، اظهار نظر قطعی ننموده و علم آن را به خدای دانا واگذار کرده اند؛ اما بنابر نظر علامه طباطبایی، بهشت و جهنّم به مانند لوح، قلم، قضاء و قدر الهی، موجوداتی مجرد از مادّه ی عنصری، و مربوط به عالم آخرت هستند که واسطه ی فیض بین خدا و انسان می باشند، و از آن جایی که آخرت، دار تزاحم و تمانع نیست، بر اساس نظام حاکم در آخرت، جایگاه بهشت و جهنّم رابدون آن که مزاحمتی برای یکدیگر داشته باشند،می توان همان چیزی دانست که روایات، حاکی از آن است، یعنی بهشت بالای آسمان های هفت گانه(نه آسمان های ظاهری) و تحت عرش الهی، و دوزخ زیر طبقات زمین(نه زمین های ظاهری) است. در فصل سوّم بحث از نعمت های بهشت و عذاب های جهنّم به میان آمده است. در چگونگی نعمت ها و عذاب ها، اکثر متکلمان سه فرقه، آن ها را هم از نوع جسمانی و هم روحانی می دانند. اشاعره، معتزله ی بغداد و برخی از متکلمان امامیّه، نعمت های اخروی را تفضّل الهیمی دانند، اما اکثر متکلمان عدلیه آن را استحقاقی می دانند. در این میان دیدگاه علامه طباطبایی دیدگاهی جامع تر است چرا که ایشان اگرچه قول به استحقاقی بودن ثواب برابر عمل را ترجیح داده است اما در عین حال تفضّل الهی را منکر نشده و پاداش زیاده بر عمل را تفضّل الهی می داند.در مورد نحوه ی ارتباط بین عمل اختیاری انسان و نتایج اخروی آن، متکلمان امامیه، نتایج اخروی را عین عمل اختیاری انسان می دانند، اما متکلمان معتزله و اشاعره نتوانسته اند تصویری روشن از این ارتباط ارائه دهند.مسأله ی ابدیت و جاودانگی بهشت و جهنّم در فصل چهارم آمده است. به جز ابن قیّم و محمد شلتوت که حکم به غیرابدی بودن جهنّم کرده اند، و جهم بن صفوان که حکم به فنای بهشت و جهنّم نموده است، سایر متکلمان سه فرقه، اعتقاد به ابدی بودن بهشت و جهنّم هردو دارند.در همه ی مواردی که ذکر شد، آراء سه فرقه، مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته و نظریه ی مختار با دلایل عقلی و نقلی تبیین شده است.

یکی از پرمخاطره ترین مسائل در تاریخ اندیشه های کلامی مسئله کلام خداوند است. متکلمان مسلمان، نخست تحت تاثیر آیات قرآن و احادیث پیامبر و سپس در مواجهه با اندیشه های مسیحی درباره تثلیث و فلسفه یونان، مسئله صفات را عرضه کردند. پس از آن برمبنای تلقی های متفاوت از صفات الهی، اختلافات و مشاجراتی درباره متکلم بودن خدا بوجود آمد. به اعتقاد معتزله، کلام از صفات فعل خدا و حادث و مخلوق در محل است. معتزله تحت تاثیر آموزه های یهودی و اندیشه های فیلو اسکندرانی، قرآن را کلامِ مخلوقِ خدا می دانند که در هوا یا جای دیگر آفریده شده است؛ و معتقدند آنچه امروز در دست بشر است تنها حکایتی از کلام اصلی خداست. درمقابل، اهل حدیث و حنابله کلام را صفتی قائم بذاتِ خدا و قدیم تلقی می کنند. به اعتقاد حنابله بین الدَفتَین همان کلام غیرمخلوق خدا است. ابن کُلاب نیز کلام الهی را از صفات ذات تلقی می کند اما اشاره می کند که این کلام هرگز در دسترس بشر قرار نگرفته و حروف و کلمات عربی یا عبری تنها رسم این کلامِ ازلی اند. در این میان اشاعره تحت تاثیر اندیشه های حنبلی و کُلابی نظریه جدیدی ارائه می دهند. به اعتقاد اشاعره کلام خداوند حروف و اصوات نیست بلکه معنا و حقیقتی است که در ذات خداست و کلام نفسی نام دارد. قرآن و سایر کتب وحیانی وجودِ لفظیِ آن حقیقت واحداند. بنابراین کلام خدا غیرمخلوق و قدیم است. بر مبنای نظریه اشاعره قرآن حکایت لفظیِ کلام نفسی و حقیقی خداست.با توجه به دیدگاه های متکلمان مسلمان درباره کلام خدا می توان گفت در طول تاریخ این مسئله دغدغه بسیاری از متفکران بوده و در مواجهه با مسائل فرهنگی، اجتماعی و گاه سیاسی، صورت های متفاوتی به خود گرفته؛ اما ماهیت و حقیقت آن همچنان در پرده ابهام است.

مـسـلمـانان از نـظـر فـقـهـى و آنـچـه مـربـوط بـه فـروع دیـن می باشد،پس از رحلت پیامبر گرامی اسلام (ص) به مرور زمان تفسیر،تاویل و برداشت های متفاوتی از کلام خدا و سنت رسول الله (ص) نمودند که همین موضوع موجب بروز تفرقه بین مسلمین صدر اسلام و ظهور فرقه ها و فرقه های فقهی و کلامی مـختلفى تـقـسـیـم شـد : شیعه، زیدى ،اسماعیلی، حنفى ، شافعى ، مالکى ، حنبلى و از سوی دیگر اشعری، اعتزالی و امامی مهمترین این مذاهب و مکاتب کلامی هستند. از نظر مسائل اعتقادى هـر فـرقـه اى مـبـانـى و اصـول اعـتـقـادى مـخـصـوص بـه خـود ثبت و ضبط نمود. این پایان نامه در پی درک ریشه‌ها و پیامدهایاختلاف بین معتزله و اشاعره وتاثیر آن اختلاف بر فرآیند اندیشه و تفکر در حوزه‌های گوناگون فلسفی و علمی جهان اسلام است.

این پژوهش،‌تحت عنوان ماهیت و حقیقت ایمان از دیدگاه اشاعره، معتزله و امامیه تدوین یافته است. در آن سعی شده آیات و روایات را محور قرار دهد. فصل اول شامل مباحثی چون بیان و تعریف مسأله، سوال های اصلی و فرعی و پیشینه تحقیق، فرضیه های تحقیق و معنای لغوی واژه های کلیدی است. فصل دوم: تاریخچه اشاعره، بررسی حقیقت ایمان و رابطه آن با اسلام، عمل صالح، علم و یقین و نقصان و زیاده و مراتب ایمان و کفر و فسق قرار گرفته است. فصل سوم: اختصاص یافته به مکتب معتزله و نظر متکلمان معتزله در مورد واجبات و محرمات. فصل چهارم: معنای لغوی و اصطلاحی شیعه و تاریخچه امامیهو اندیشمندان امامیه و نظراتشان در مورد ماهیت ایمان، رابطه اسلام و ایمان، عمل صالح، ایمان با یقین و مراد از واجبات و محرمات، مراتب و نقصان و زیادت ایمان بیان شده است. فصل پنچم: نتیجه گیری و اشتراکات و اختلافتات بین هرسه گروه بیان شده.

چکیده:مسئله امامت نخستین معضل سیاسی بود که پس ازپیامبر اتفاق افتاد وموجبات ایجاداختلاف بین مسلمانان را فراهم آورد،زیراعده ای ازمسلمانان معتقد بودندکه پیامبر فرد خاصی رابرای امامت پس ازخود تعیین نکرده است،درمقابل عده ای دیگراعتقادداشتندکه پیامبر(ص)،امام علی(ع)رابرای جانشینی بعدازخودانتخاب کرده است. معتزله گروهی بودندکه درگرماگرم این کشمکش سیاسی واعتقادی ظهورکردندو کوشیدند تا با پرداختن به موضوع امامت سوالات مطرح عصرخودراپاسخ گویند.معتزله امامت را امری مدنی تلقی می کردند که بعد ازپیامبر برعهده مردم گذاشته شده است..معتزله نصب امام را براساس انتخاب و بیعت می دانستند ونص وجانشینی را تایید نمی کردند.همچنین بااهل حدیث که امامت استیلا را قبول داشتند اختلاف داشته واین گونه امامت را غیرمشروع می دانستند. البته ازدیدگاه معتزله همه افرادجامعه اسلامی صلاحیت شرکت درانتخاب امام راندارند وفقط برخی افرادخاص ،می تواننددرانتخاب امام مشارکت کنند..معتزله اولیه اعتقادی به انتخاب امام ازبین قریش نداشتندومی گفتند،هرکس که واجدشرایط مناسب خلافت باشد ازهر قوم و قبیله ای می تواند به خلافت برگزیده شود. اما اتفاقاتی که درقرون بعدی درجامعه اسلامی افتاد باعث تجدید نظر معتزله درعقیده آنها نسبت به مشروعیت امامت شد.درواقع تسلط جناح نظامی درقرون چهارم وپنجم هجری قمری برجهان اسلام باعث تقویتاستیلا وتضعیف خلافت شد،از این رو معتزله به منظور حفظ خلافت ،به عقیده قریشی بودن امام گرایش پیدا کنند.دراندیشه معتزله بحث درباره مشروعیت،پیرامون انتخاب امام برمی گردد،چرا که درجهان اسلام همواره شخص امام برساختار سیاسی ارجحیت داشته است و اومحور اصلی حکومت بوده است.

ایمان یکی از مفاهیم بنیادین و پرکاربرد در منابع اسلامی است، به گونه ای که اولین نزاع های علمی در تاریخ اندیشه اسلامی درباره ماهیّت ایمان بوده است. از پیامدهای عملی این نزاع علمی، پیدایش فرقه های مختلف اعتقادی است که حتّی در برخی موارد به تکفیر دیگر گروه ها کشیده شده است. با وجود این، همچنان در میان متفکّران مسلمان دیدگاه های مختلف و گاه متناقضی درباره آن دیده می شود. بنابراین، ضرورت دارد تا این مفهوم مورد واکاوی قرار گیرد، چراکه بدون داشتن درکی درست از این مفهوم، کاربست آن در مقام عمل با دشواری هایی مواجه خواهد شد.

ملاصدرا با این تلقی که کلام: انشاء چیزی است که بر ضمیر و نهان متکلم دلالت می‌کند، اظهار می‌دارد که کلام الهی شامل موجودات و افعال خداوند می‌شود؛ پس اطلاق کلمه و کلام بر جهان آفرینش صحیح است و خداوند هم به این اعتبار متکلم است. صدرالمتالهین، مراتب سه‌گانه کلام الهی را تبیین و بر این نظر است که کلام اعلی، عالم امر؛ کلام اوسط، عالم نفس و کلام نازل، عالم تشریع است. از نظرگاه صدرایی، اما می‌توان هر کلامی را به نحوی کتاب و هر کتابی را کلام شمرد، پس کتابت الهی نیز بر مراتب سه‌گانه است، و خداوند در سه مرحله همان‌طور که متکلم است کاتب هم است. نکته دیگر در تفاوت کلام و کتاب است، که نه در رتبه؛ بلکه دو چهره از یک واقعیت‌اند، کلام مربوط به چهره وجوب و مبدأ فاعلی و کتاب مربوط به چهره امکان و مبدأ قابلی است و تناسب هر دو در این است که هر دو جنبه آیت و نشانه داشته، مبدأ و غایت کلام و کتاب هر دو عالم عقل است.