جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

پدیده تکفیر به مثابه جریانی خطرناک، جهان اسلام را به چالش کشیده اند. نخبگان جهان اسلام باید در این زمینه به چاره اندیشی بپردازند. این تحقیق تلاش دارد چالش ها و راهکارهای برون رفت از پدیده تکفیر و جریان های خطرناک همسو با آن را، از منظر مقام معظم رهبری مورد بررسی قرار دهد. چالش های جریان های تکفیری از منظر رهبری در سه حوزه قابل بررسی است: یک در سطح باورها و اعتقادات: جریان های تکفیری، از توحید و شرک و سایر مفاهیم دینی، درک ناقص و بدعت آمیز و غیر عقلانی دارند. دو چالش اخلاقی: مهمترین خصوصیت جریان های تکفیری، «جهالت» و بی خبری و نوعی خباثت درونی است که منجر به دوری از حقیقت و بی تقوایی و سقوط در ورطه رذیلت و تباهی شده است. سه چالش های رفتاری: مهمترین ویژگی جریان های تکفیری، ستیزه جویی، خشونت، فساد انگیزی، ترور و جنایت و خونریزی، ایجاد کننده تفرقه میان مسلمانان، نابود کننده تمدن و فرهنگ اسلامی و غیر اسلامی، تقویت کننده دشمنان اسلام را، می توان نام برد. در عرصه راهکارهای فکری فرهنگی برای مقابله با جریان های تکفیری، امت اسلامی باید به تقویت تقریب مذاهب اسلامی، گفتگو و تفاهم بر سر مشترکات، پرهیز از اختلاف افکنی و نمودهای تشدید آن، بازگشت به قرآن و فهم دقیق رویکردهای قرآنی در جلوگیری از تفرقه و اتحاد دنیای اسلام را، در دستورکار و عمل خود قرار دهد. در عرصه راهکارهای سیاسی اجتماعی جهان اسلام باید همگرایی و وحدت میان مسلمین، آگاه سازی نخبگانی، لزوم شناخت و طرد دشمن را جزء کارویژه های اساسی و محوری خود قرار دهد. با بکار بستن راهکارهای همگرایانه در جهان اسلام ریشه جریان های تکفیری خشکانده می شود.

کتاب «فتنه التکفیر و جذورها و اثرها فی المجتمع» اثر استاد آیه الله جعفر سبحانی است. در طول تاریخ اسلام، افراد، فرقه‌ها و گروه‌هایی بوده‌اند که مخالفان خود را تکفیر می­کردند و با کوچک‌ترین عاملی آنان را خارج از دین اسلام می‌شمردند و حکم به وجوب قتل آنان می‌دادند. شروع این پدیده مخرب، از خوارج آغاز شد و در دو قرن اخیر برخی گروههای سلفی شیوه آنان را ادامه داده‌اند. مولف در این کتاب به طور مفصل و عالمانه به مباحث پیرامون تکفیر که در دامنگیر جامعه اسلامی شده پرداخته است. وی طی چند فصل به مباحثی چون معنا شناسی تکفیر، اصولی که یک مسلمان باید به آنان معتقد باشد، شروط تکفیر و موانع آن، تکفیر در طول تاریخ، تکفیر اهل قبله در لسان روایات و علما، ابطال ادله تکفیریون در تکفیر مسلمین و شیعیان پرداخته است.

نبوت از جمله مهمترین مباحث فلسفی کلامی است. کلامی از آن جهت که از جمله مباحث مطرح شده در حوزه ی عقیده ی دینی است و فلسفی از آن جهت،که مباحث نبوت با بسیاری از مبانی و مسائل فلسفی ارتباط وثیق دارد. در این مبحث سؤالات فراوانی قابل طرح است. پیش از هر چیز سؤال از حقیقت و ماهیت نبوت است. اینکه نبی کیست و نبوت چیست؟ آیا نبوت مرتبه ا ی از علو مقام نسبت به خداوند است؟ یا صفت اضافی یا حقیقی در ذات نبی؟ آیا اصلاً تحقق چنین امری امکان دارد؟ اصولاً بعثت انبیاء چه فایده ای برای انسان دارد؟ اگر شخصی ادعای نبوت کرد چگونه می توان صدق گفتار وی را تشخیص داد؟ انبیاء آنچه را که تحت عنوان وحی الهی تبلیغ می کنند، چگونه بدست می آوردند؟ آیا خود در آنچه که تبلیغ می کنند از عصمت برخوردارند؟ و ...این همه از جمله سؤالات اساسی ای است که در این حوزه می توان مطرح کرد. ابوحامد محمد ابن محمد ابن محمد غزالی طوسی و تقی الدین احمد ابن عبد الحلیم ابن تیمیه از جمله ی اندیشمندانی هستند که در این حوزه به نیکی قلم زده اند و آراء در خور تأمل وتعمقی درباب نبوت از آن دو به یادگار مانده است. غزالی نبوت را مرتبه ای می داند که در آن بینشی برای نبی حاصل می شود که عالم غیب را به وسیله ی آن مشاهده می کند. وی با بیان استدلال هایی امکان و تحقق نبوت را اثبات می کند. او در بیان فواید نبوت بیشتر فایده های دنیوی نبوت را مطرح می کند. غزالی معجزه را یکی از راه های شناخت نبی می داند. امّا شناخت نبی از طریق نظر به صفات نفسی و اخلاقی پیامبر را شیوه ی یقینی شناخت نبی می داند. از آن جا که این سخن مستلزم پذیرش حسن و قبح ذاتی افعال است، گویی غزالی در این موضع پا از دایره ی کلام اشعری فراتر می نهد. او در بحث وحی نیز سخنانی کمابیش شبیه سخن فلاسفه دارد. در اکثر مطالبی که غزالی در باب نبوت دارد تأثیر او از فلاسفه به گونه چشم گیری دیده می شود. برخلاف وی ابن تیمیه در بحث نبوت غالباً به نقد روش فلسفی می پردازد. وی نبوت را، آگاهی بر عالم غیب و آن را نوعی تعلیم مخصوص بشر می داند و از این مطلب امکان تحقق آن را نتیجه می گیرد. ابن تیمیه در بحث از نشانه های نبوت در شخص نبی، تعریف این نشانه ها به امر خارق العاده ای که معجزه نامیده می شود را نادرست، و لفظ قرآنی «آیت» را جایگزین آن می کند. وی از بحث معجزه به اصل علیّت گریززده، آن را اصلی موافق با عقل و شرع می داند. ابن تیمیه راه شناخت یقینی پیامبر را نظر به احوال اخلاق نبی می داند. از این مطلب می توان نتیجه گرفت که وی حسن و قبح افعال را ذاتی فعل وعقل را در تشخیص نیک و بد افعال توانا می داند. در مباحث مرتبط با وحی ابن تیمیه غالب بیانات فلاسفه را باطل می داند. او تطبیق جبرئیل بر عقل فعال را امری نادرست اعلام می کند. اهمیت این بحث تا آن جاست که تصور نادرست از چگونگی دریافت وحی می تواند در نگرش ما نسبت به الهی یا بشری دانستن ماهیت کتب آسمانی تأثیر مستقیم داشته باشد. فلاسفه وحی الهی به انبیاء را به معنای دریافت صور و اصواتی می دانند که قوه ی مخیّله ی نبی از عقل فعال دریافت و آنگاه آن ها را برای مخاطبان خود بازگو می کند. ابن تیمیه معتقد است چنین تصوری از وحی مستلزم بشری دانستن کتب آسمانی است. چرا که در این صورت لفظ کتاب های آسمانی از خود نبی و برای حکایتگری از صور و اصواتی است که نبی از عقل فعال دریافت می کند. این امر با صریح آیات قرآن منافات دارد. چون آیات بسیاری از قرآن به عربی بودن قرآن اشاره می کند. جمهور مسلمانان معتقدند لفظ قرآن نیز از جانب خدا است نه کلام پیامبر. ابن تیمیه برای دفاع از این مطلب، تطبیق جبرئیل بر عقل فعال و بیان چگونگی دریافت وحی به اتصال با عقل فعال را مخدوش و به ابطال آن می پردازد. ابن تیمیه در بیان فواید نبوت غالباً بر نقش پیامبر در سعادت اخروی انسان تأکید می کند. وی اکثر سخنان فلاسفه در این حوزه را نقد کرده، سعی دارد اندیشه های خود را بر پایه ی قرآن و سنت بنانهد. ابن تیمیه نقش عقل را در شناخت درست معارف دینی می پذیرد.

در طی چند دهه اخیر اسلام گرایی به یکی از محوری ترین تحولات در جهان امروز تبدیل شده است. با وقوع انقلاب اسلامی ایران و ارائه ی الگوی نظام سیاسی دینی در مقابل لیبرال دموکراسی غربی پتانسیل های اسلام گرایی هر چه بیشتر آشکار شد. با شروع تحولات اخیر در خاورمیانه (انقلابهای عربی) این فرصت به وجود آمد که نظام سیاسی ج. ا. ایران به عنوان یک جایگزین مناسب برای نظام های خودکامه خاورمیانه مطرح شود؛ اما این فرصت با رشد جریان های تکفیری در خاورمیانه که از طرف کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای مورد حمایت قرار می گیرند، با چالش مواجهه شده است. این نوشتار محور کار خویش را آسیب شناسی رشد جریان های تکفیری قرار داده است. از این رو پرسش بنیانی این است گسترش جریان های تکفیری چه تاثیر بازدارنده ای بر رشد اسلام گرایی در منطقه و جهان خواهد داشت؟ رشد جریان های تکفیری از دو بعد اساسی فرایند اسلام گرایی را با چالش مواجهه خواهد نمود، نخست قطبی سازی جوامع اسلامی بر اساس تقابل شیعه و سنی و دیگری کاهش مشروعیت و مقبولیت اسلام گرایی به عنوان یک جایگزین در مقابل لیبرال دموکراسی، این پژوهش در راستای رفع چالش جریان های تکفیری فراروی اسلام گرایی راهکارهایی ارائه نموده که در قالب دو راهکار دیپلماسی ارتباطات گسترده میان گروه ها و کشورهای اسلامی، و مقابله با گسترش جریان های تکفیری قابل بررسی است

موضوع جنگ همواره مورد توجه دانشمندان اخلاق قرار گرفته است. در این نوشتار دیدگاه اسلام براساس آیات قرآن و روایات پیرامون این سؤال که آیا جهاد ابتدایی در اسلام توجیه اخلاقی دارد، تبیین و به برخی از شبهات و اشکالات پاسخ داده شده است. در ابتدا دیدگاه های رایج فیلسوفان اخلاق غرب را در این رابطه بررسی سپس نظر اسلام در این باره بیان شده است. توصیه اسلام به جنگ در چارچوب کلی جهان اسلام که بر محور توحید و عدالت استوار است، معنا و مفهوم پیدا می کند. ازاین رو بارزترین شرط جهاد در اسلام فی سبیل الله بودن آن است که با توجه به همین قید اشکال مهم غربیان به حکم جهاد در اسلام پاسخ داده می شود. شروع جنگ در اسلام مشروط به شرایطی چون مقابله با تجاوزگری، دفاع از مظلوم، رفع فتنه، فقدان راه حل مسالمت آمیز است که همگی از اصول مترقی اخلاقی اسلام خبر می دهد.

تفویض یکی از دیدگاه‌ های تنزیهی در معناشناسی صفات الاهی است. بیشتر اهل حدیث و عالمان حنبلی‌ مذهب پیرو این رویکرد هستند. این گروه در رویارویی با مشبهه، قاعده‌ی بلاکیف را مطرح کردند. این قاعده پس از چندی نزد اشاعره، برای رهایی از مشکل تشبیه، به‌صورت جدی استفاده شد. در ادامه، وهابیان با ارائه‌ی قرائتی جدید از بلاکیف، ضمن اثبات وجود کیفیت برای صفات، علم به آن کیفیت را تفویض کردند. قرائت آن‌ها از بلاکیف، برخلاف اهل حدیث و اشاعره، نه‌تنها راه‌‌حلی برای مشکل تشبیه نیست، بلکه به تجسیم نیز منجر می‌شود. محمد عبده از مفسران معاصر، با وجود پرهیز از پرداختن به اختلافات مذهبی، رویکردی دوگانه از قرائت قاعده‌ی بلاکیف دارد. رشید رضا هم مانند او، قرائتی متناقض از این قاعده ارائه می‌دهد. این قرائت‌ها از یک‌ سو، متمایل به دیدگاه اشاعره است و از سوی دیگر، به‌دلیل تأثیرپذیری از مبانی سلفیه، مشابه رویکرد وهابیان است.

مقاله‌ی حاضر در پی ارائه‌ی تأملاتی در یکی از مبانی فکری مکتب تفکیک، یعنی مبنای اتکا بر ظواهر و پرهیز از تأویل، است. مراد از تأویل در این‌جا برگرداندن لفظ از معنای ظاهر به معنایی است که لفظ در آن ظهور ندارد. تفکیکیان به شدت از این مبنا دم می‌زنند و غیرتفکیکیان (به‌ویژه فلاسفه و عرفا) را به عدم رعایت آن و ارتکاب تأویل و دورشدن از فهم ناب و خالص متون مقدس متهم می‌کنند. در این تأملات، نشان داده‌ایم که تأویل روشی است که در فهم متون از آن گریزی نیست و همه‌ی مکتب‌ها و فرقه‌ها در مواردی ناچار به کاربرد آن می‌شوند؛ و از جمله خود تفکیکیان که در آثارشان می‌توان ردپای فهم مشوب و آمیخته به پیش‌انگاشته‌ها و پیش‌فرض‌های مختلف را مشاهده کرد.

نوشتار پیش رو، ترجمه، تحقیق و نقدگونه ای است بر مقاله خانم مک اولیف استاد کنونی مطالعات اسلامی در دانشگاه جرج تاون واشنگتن با عنوان: ارزش گذاری اسرائیلیات، معضلی در تفسیر که در سال 1998 م به چاپ رسیده است؛ با توجه به رویکرد ویژه خاورشناسان به پدیده اسرائیلیات و تعامل و پیوند آیین اسلام با آیین های الاهی پیشین و راویان اهل کتاب، آشنایی با دیدگاه ها و نظریات آنان، امری ضرور و اجتناب ناپذیر می نماید. نگارنده با نگرشی انتقادی- تحلیلی، متاثر از برخی آرای مفسران اهل سنت و به ویژه ابن تیمیه به تبیینی زبان شناسانه و روان شناسانه از داستانی قرآنی (ذبح گاو بنی اسرائیل) در ذیل آیات 67- 73 سوره بقره پرداخته و نهایتا، با طرح اختلافات فراوان تفاسیر، به تفسیری هرمنوتیکی از آن ها روی آورده و تلاش نموده تا به نوعی نقل های گوناگون مفسران توجیه و تاویل کند.