جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مشهورِ متکلّمان امامیّه، معتقداند که «اعتقادات»، گمان‌بردار نیست و بر این دیدگاه، به ادله‌ای عمدتاً درون‌دینی، مانند نهی از پیروی از ظنّ در آیات قرآن، همچنین برخی ادلّه‌ی برون‌دینی تمسک کرده‌اند. از طرفی «خبر واحد»، «ظواهر متون دینی» و «تقلید» را موجب پیدایش «ظن» می‌دانند؛ در نتیجه، از نظر ایشان، این سه مورد، نمی‌تواند عقیده را ثابت کند. در مقابل امّا، برخی ـ خصوصاً در دوران متأخّر ـ به این سو گرایش پیدا کرده‌اند که فی الجمله می‌توان پاره‌ای از گزاره‌های ظنی را نیز جزء معتقدات دینی قلمداد کرد و ضمن پاسخ به ادله‌ی دیدگاه سابق، بر مدّعای خود ادلّه‌ای برپا داشته‌اند. ازاین‌رو اخبار آحاد، ظواهر یا تقلید ـ هرچند ظنی هستند ـ می‌توانند مُثبِت گزاره‌ی اعتقادی باشند. در نتیجه‌ی این نگاه، یک فرد دیندار، مجموعه اعتقادات گسترده‌تری نسبت به فردی با دیدگاه اول خواهد داشت. پژوهش حاضر بعد از طرح مباحث مقدماتی، با واکاوی ادله‌ی طرفین در لابه‌لای متون کلامی و اصولی، در نهایت، دیدگاه دوم ـ یعنی ناتوانی ظنون در اثبات اعتقادات ـ را به دلایلی متفاوت از آنچه تاکنون اقامه شده، ترجیح داده و دلایل سابق را به چالش کشیده است. امّا اطلاق ظنی بودن ظواهر متون دینی را نپذیرفته و با استناد به قواعد گفتگو، پس از احراز عدم قرینه بر خلافِ عموم، اطلاق یا معنای حقیقیِ کلام، دلالت آن را بر همان معنای عام، مطلق و حقیقت، قطعی دانسته است؛ همین‌طور نشان داده که خبر واحد، در مواردی که راویْ راستگو و دارای حواس دیداری و شنیداری سالمی باشد، همچنین از حافظه‌ای دست کم در حد معمول برخوردار بوده و دچار فراموشی نباشد، مفید قطع است؛ چنانکه تقلید نیز به طور مطلق موجب پیدایش ظن نیست، بلکه چنانچه تخصص و صلاحیت اهل خبره احراز شود، قطع به دنبال دارد؛ خصوصاً آنجا که همه بر دیدگاه واحدی اتفاق داشته باشند؛ بلکه در مواردی مقلّد می‌تواند با ورود اجمالی به استدلال، درستی مدّعا را ارزیابی کند، که اساساً این صورت، تقلید محسوب نمی‌شود.

غیبت امام مهدی (ع) از مسائل کلیدی در اندیشه مهدویت است که در منابع روایی شیعه علل مختلفی برای آن بیان شده است. در مقاله‌ای با عنوان «الغیبه عند الشیعه الاثنی عشریه و اسبابها؛ دراسه تحلیلیه نقدیه» نوشته «طارق بن سعید بن عبد الله القحطانی» با تمسک به همین روایات، ادعا شده که روایات شیعی در باب علت غیبت، نا معتبر، متعارض و غیر قابل جمع هستند. پژوهش حاضر با هدف پاسخ به شبهات مقاله مذکور درخصوص علت غیبت امام مهدی (ع) و با استفاده از روش «توصیف و تحلیل»، ابتدا ضمن بیان ادعای مطرح شده، بر مبنای دو رویکرد اعتبارسنجی راوی‌محور و قرینه‌محور، اعتبار سندی روایات را واکاوی می‌کند و نشان می‌دهد که همه آن‌ها قابلیت حمل بر اعتبار و صحت را دارند. سپس با بررسی دلالت آن‌ها، به این نتیجه می‌رسد که چون تمامی علل غیبت مطرح شده در روایات از جنس علت ناقصه هستند و نه علت تامه، بنابراین می‌توان میان آن‌ها جمع دلالی کرد و نیازی به ترجیح آن‌ها بر هم نیست. بدین‌ صورت که می‌توانیم برخی از آن‌ها را علت حدوث غیبت و برخی دیگر را علت بقاء غیبت بدانیم، یا یکی از علل را اصل و بقیه را فروع آن در نظر بگیریم.

نهاد خانواده همواره یکی از مؤثرترین بسترهای تربیت اخلاقی و معنوی در تمدن اسلامی بوده است. در مکتب عرفانی قم، که برگرفته از آموزه‌های عرفانی و فلسفی شخصیت‌های برجسته‌ای همچون امام خمینی، علامه طباطبایی، آیت‌الله بهجت و آیت‌الله جوادی آملی است، خانواده صرفاً یک نهاد اجتماعی تلقی نمی‌شود، بلکه به‌عنوان کانونی مقدس برای تحقق سلوک عرفانی و دستیابی به مراتب کمال انسانی جایگاهی ویژه دارد. با این وصف، درک صحیح از نقش و کارکرد خانواده در این مکتب عرفانی، می‌تواند ابعاد جدیدی از پیوند میان ساحت فردی، اجتماعی و معنوی انسان را آشکار سازد. در حالی که در تحقیقات پیشین، ابعاد عرفانی نهاد خانواده کمتر به صورت روشمند در مکتب عرفانی قم تحلیل شده است، این پژوهش می‌کوشد جایگاه خانواده را در فرایند تربیت معنوی و سیر و سلوک عرفانی تبیین نماید. این مسئله از آن رو اهمیت می‌یابد که تبیین صحیح رابطه خانواده و سلوک عرفانی، می‌تواند چارچوبی نظری برای بازاندیشی در تعلیم و تربیت اسلامی و احیای نقش معنوی خانواده در جوامع معاصر ارائه دهد. فصل های تحقیق به شرح زیر سامان یافته است: الف) تحلیل نقش خانواده به‌عنوان بستر رشد عرفانی فرد. ب) واکاوی الگوهای تربیتی برگرفته از آموزه‌های عرفانی در فضای خانواده. ج) بررسی جایگاه و مسئولیت‌های متقابل زن و مرد در نظام عرفانی خانواده. د) تحلیل نسبت میان خانواده و مقامات عرفانی و تبیین موانع و زمینه‌های تعالی معنوی در این بستر.

فرهنگ‌ها و اندیشه‌های انسان‌ها بر روی یکدیگر تأثیرگذار هستند. ادبیّات فارسی جدای از آن‌که بر ادبیّات جهان تأثیر گذارده است و نقش پررنگی برای بشریّت ایفا نموده است، ولی خود نیز متأثر از زبان‌های و اندیشه‌های ملل دیگر قرار دارد. یکی از تأثیرگذارترین ادیبان در حوزه ادبیات عرفانی، ابن عربی است که با ترجمه آثارش به فارسی و زبان‌های دیگر نقش او نمایان‌تر می‌شود. ادبیات فارسی اگر یک مضمون بارز داشته باشد، درون‌مایه عرفانی است. در این پژوهش به روش کتابخانه‌ای و فیش برداری در ادبیات تطبیقی، سعی شد تا تأثیرگذاری و تأثیرپذیری از شعر ابن عربی در اشعار امام خمینی مورد بررسی قرار گیرد. در این پژوهش، ده مضمون عرفانی که عبارتند از: عشق، وحدت وجود، حقیقت محمّدیّه یا انسان کامل، توبه و إنابه، تقوی و ورع، زهد، فقر، صبر، توکّل و رضا در اشعار ابن عربی و امام خمینی مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌های ما در این پژوهش، با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی و مطالعات کتابخانه‌ای، این است که: مخاطب اشعار ابن عربی، بیشتر سالکان راه حق و مخاطب اشعار امام خمینی، بیشتر عامّه مردم به حساب آورده شده‌اند. در جمع بندی هر ده موضوع اختلاف نظری میان مضمون عرفانی مشاهده نشد، مگر در مضمون ولایت و حقیقت محمّدیّه .ابن عربی جایگاه ولایت را برای خودش بعد از پیامبر و حضرت عیسی قائل است در حالی که در شعر امام خمینی تنها امامان شیعه این جایگاه را دارند. تأثیر ابن عربی و اندیشه‌های او بر فکر تمامی شاعران عارف فارسی زبان، مشهود است. امام خمینی همانطور که گفته شد، در جوانی علاقه‌مند به ابن عربی بودند و آثارشان را مطالعه و مورد نقد قرار می‌دادند؛ به همین خاطر افکار صوفیانه ایشان بعدها در اشعار امام خمینی نمایان شد. در بررسی دواوین شعری ابن عربی و امام خمینی با توجه به فقیه بودن این دو ادیب، تأثیرپذیری‌شان از قرآن که سرچشمه عرفان است، مشهود نمود، بنابراین تأثیرپذیری ابن عربی و امام خمینی از قرآن هم در طول پژوهش با استناد به آیات قرآن ذکر شد.

این رساله «الاهیات هنر» ملیسا رافائل را در متن یهودیت مدرن مورد بررسی قرار داده است؛ نظریه‌ای که با رویکردی فمینیستی به حضور خدا در واقعه هولوکاست می‌پردازد و به چالش‌های الاهیاتی دراین‌باره ذیل تئویسه پساهولوکاستی، پاسخ می‌دهد. همزمان با تحولات پساروشنگری، پیدایش زیبایی‌شناسی به‌عنوان بخشی از نظام فلسفی و توجه به هنر به‌عنوان عامل هویت‌بخش فرهنگی، متفکران یهودی را برآن داشت تا از فرمان دوم، مبنی بر منع هنر بصری که مهم‌ترین دستاویز الاهیاتی برای احساسات ضدیهودی در اروپا بود، در راستای برتریِ اخلاقی یهودیت در ساحت جهانی استفاده کنند. بر این اساس، یهودیت در بطن خود دارای نوعی زیبایی‌شناسی معرفی گردید که هنر مدرن، تازه در قرن بیستم به آن دست یافته و آن هنر بصری انتزاعی و غیرِشمایلی است. در مقابل، رافائل با استناد به مطالعات نظری و میدانی جدید و بازخوانی فمینیستیِ داستان خلقت در سفر پیدایش، تفسیر دیگری از فرمان دوم ارائه می‌دهد و ثابت می‌کند که هنر بصری شمایلی، نه‌تنها در تعارض با اخلاق یهودی قرار نمی‌گیرد بلکه حتا پیش‌زمینه و مقدمه‌ای برای آن است. در تفسیر رافائل، انسان، به‌عنوان اثر هنریِ خدا و حامل تصویر او بر روی زمین، نماینده روح و آزادیِ اراده اوست و می‌تواند عملکرد الهی را در آفرینش کیهان و جهان، در آثار هنری و خلاقه‌ی خود تقلید کند. رافائل این عملکرد تقدس‌گونه الهی را در اعمال مادرانه و مراقبت‌گرانه زنان در آشویتس به‌عنوان بازتاب‌ها یا بازنمایی‌هایی از شخینا، استعاره‌‌ زنانه حضور حمایت‌گر و مستمر خداوند بر زمین در متون عرفانی یهودی تبیین می‌کند. چهره انسانی، در آشویتس اگرچه در ذات خود، عامل اقتدار و قدوسیت بود و به بیانی جلال الهی را نمایندگی می‌کرد، اما به دلیل هتک حرمت به ساحت و صورت زنان، وضوح چشمگیری نداشت، و این سوءتعبیر به‌وجود آمد که خدا یا در صحنه حضور ندارد یا چهره خود را پنهان کرده است.

تربیت دینی یکی از ارکان اساسی در شکل‌گیری شخصیت فردی و اجتماعی انسان‌هاست و اصول و مبانی آن نقش حیاتی در رشد و تعالی فرد و جامعه ایفا می‌کند. در این راستا، فهم صحیح از مبانی و اصول تربیت دینی در بستر اسلام، می‌تواند مسیر رسیدن به اهداف عالی انسانی و اسلامی را هموار سازد. از این رو، بررسی دیدگاه‌های دو تن از اندیشمندان برجسته دینی معاصر، آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله جوادی آملی، در زمینه تربیت دینی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مبانی تربیت دینی از منظر حضرت آیت‌الله خامنه‌ای و آیت‌الله جوادی آملی به‌طور مشترک بر اهمیت تربیت انسان به‌عنوان موجودی متعالی و معنادار تأکید دارند. از دیدگاه این دو اندیشمند، تربیت دینی نه‌تنها به آگاهی‌های دینی، بلکه به پرورش معنوی و اخلاقی انسان‌ها نیز توجه دارد. آیت‌الله خامنه‌ای به نقش تربیت در تقویت ایمان، معرفت دینی و عمل صالح تأکید دارند و معتقدند که تربیت دینی باید انسان را به مرحله‌ای برساند که هم در زندگی فردی و هم در ارتباط با جامعه، اصول اسلامی را عملی کند. آیت‌الله جوادی آملی نیز به مبانی فلسفی و معرفتی تربیت دینی پرداخته و بر تأثیر عقل و معرفت در تربیت انسان تأکید دارند. ایشان اعتقاد دارند که تربیت دینی باید بر اساس شناخت دقیق از حقیقت و نیازهای انسان باشد تا فرد بتواند به کمال حقیقی خود برسد. در مجموع، هر دو اندیشمند بر ضرورت تبیین اصول تربیت دینی از منظر قرآن و سنت و تأثیر آن در ساختار شخصیت فرد و جامعه تأکید دارند.

مفهوم «خدا» از جمله مفاهیمی است که در عصر حاضر از دیدگاه‌های متفاوتی بدان پرداخته شده است. کارل گوستاو یونگ نیز در آثار متعدد خود با زمینه روان‌شناسی از این مفهوم در بیان آرای خود با احتیاط و گاه متناقض استفاده کرده است. از نظر او خدا در جان آدمی است و تصویر خدا مجموعه پیچیده‌ای از اندیشه‌هایی است که سرشت کهن الگویی دارند و میزان معینی از انرژی به کار رفته در فرافکنی را باز می‌نمایانند. در این میان پرسش از مفهوم خدا از پرسش‌های انسان مدرن محسوب می‌شود و مانند بسیاری از بحث‌های نوپدید دیگر حاصل گذار انسان از سنت به مدرنیته است. تبیین یونگ با استفاده از مفهوم ناخودآگاه در روانکاوی و تبیین استاد مطهری با استفاده از مفهوم فطرت در فضای اندیشه اسلامی است. هدف این پژوهش بررسی و نقد چارچوب کلی نظریه یونگ بر مبنای نظریه شهید مطهری است، که به روش توصیفی تحلیلی و نقد بیرونی ایــن هـدف دنبال شده است. برخلاف نظریه یونگ، مطهری با بهره گیری از میراث قرآنی، فلسفی عرفانی و علوم و فلسفه‌های جدید، تقریر جامع‌تری از نظریه فطرت ارائه می‌دهد. با بررسی آرا و نظریات شهید مطهری می‌توان گفت که نقدهایی جدی بر نظریه کهن‌الگوی یونگ وارد می‌شود که در این تحقیق به آن پرداخته شده است.

مفسران قرآن کریم از زمان پیامبر اکرم حضرت محمد مصطفی (ص)، با توجه به علم وتوانایی خویش، کتب تفسیری متنوعی با روش های مختلف تفسیری تدوین نموده اند. مفسران برجسته شیعه همچون شیخ طوسی، ملا فتح الله کاشانی و علامه طباطبایی ازروش عقلی برای تفسیر آیات قرآن کریم بهره جسته اند . درقرن معاصر نیز، مفسر شاخص و برجسته ای همچون علامه جوادی تفسیر تسنیم را با روش عقلی تدوین نموده اند . تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی ویژگی منحصر به فردی دارد و آن اینکه فرایند تفسیر قرآن درآن با روش عقلی منسجم انجام شده است. عقل به عنوان ابزار اصلی درکنار نقل معتبر معصومین علیهم السلام، برای کشف مراد خداوند می باشد و نیز به عنوان منبع مهم برای تفسیر و فهم حقایق قرآن کریم شناخته می شود. بدیهی است تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی، جز مهمترین تفسیر شیعی به زبان فارسی و به سبک ترتیبی در قرن معاصر می باشد. آیت الله جوادی آملی تفسیر تسنیم را طی چهل سال و در هشتاد جلد در حوزه علمیه قم تدوین نمودند. روند تالیف این تفسیر با آغاز درس تفسیر ایشان درسال 1361 درمدرسه سعادت قم شروع شد. با افزایش جلسات تفسیری آیت الله جوادی آملی، گروه تفسیر درسال 1369 تشکیل شد تا محتوای درس های تفسیری را به صورت کتاب تفسیری با عنوان تفسیر تسنیم تدوین کنند. بعد از تاسیس مرکز تحقیقاتی اسرا درقم درسال 1372؛ نخستین جلد تفسیر تسنیم در سال 1375 منتشر شد و آخرین جلد آن درسال 1403 به چاپ رسید . با توجه به اینکه آیت الله جوادی آملی در زمینه های مختلف علوم اسلامی مثل فقه ، فلسفه ، عرفان ، کلام ، حدیث و علوم قرآنی تخصص داشته اند درکتاب تفسیر تسنیم شاهد این هستیم که از اصطلاحات مربوط به علم فلسفه ، منطق ، کلام ، حدیث ، فقه ، اخلاق ، و مباحث علوم قرآنی درحین تفسیر آیات قرآن کریم استفاده کرده اند. به همین دلیل تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی طولانی ترین و تخصصی ترین تفسیر قرآن کریم در قرن معاصر محسوب می شود که تاکنون بیش از پانصد پایان نامه و صد ها مقاله در موضوعات متنوع قرآنی وتفسیری با توجه به تفسیر تسنیم آیت الله جوادی آملی نگاشته شده است .( سایت اسرا ) لازم به ذکر است عقل به عنوان یکی از منابع مهم تفسیر در کنار روایات معتبر شناخته می شود . آیت الله جوادی آملی در زمان تفسیر آیات قرآن کریم از عباراتی مثل عقل نظری ، عقل عملی ،عقل تجربی ، عقل ناب ، عقل تجریدی ، عقل برهانی ، عقل منبع، عقل مصباح استفاده نموده اند. از نظر آیت الله جوادی آملی عقل در بیان تفسیر آیات قرآن و فهم حقایق دینی از منزلت خاصی برخوردار است به گونه ای که عقل همتای روایات معتبر معصومین علیه السلام و ابزاری برای فهم مباحث تخصصی علوم فلسفی ، کلامی ، عرفانی ، حدیثی وعلوم قرآنی محسوب می شود. ( جوادی آملی، عبدالله ، منزلت عقل درهندسه معرفت دینی ، صص 35 -120 ) امتیاز ویژه تفسیر تسنیم جوادی آملی نسبت به تفاسیر ما قبل از آن این است که به روش عقلی در علوم مختلف ذیل آیات قرآن کریم توجه کرده است لذا با استفاده از روش عقلی آیات مرتبط با علوم اسلامی ( فلسفه و منطق ، فقه واصول ، کلام وعرفان ،حدیث وعلوم قرآنی ) را تفسیر و تبیین نموده اند . کارکرد عقل در علم فلسفه و منطق متفاوت از کارکرد عقل در علم فقه و کلام و عرفان بوده است. ایشان پس از بررسی سندی و متنی روایات منابع اسلامی و با استفاده از روش عقلی دیدگاه خداوند را تفسیر و تبیین نموده اند تا اثبات کنند عقل و نقل معتبر هماهنگی کامل دارد. مقصود از روش عقلی در تفسیر تسنیم آن است که آیت الله جوادی آملی با استفاده از روش عقلی در رفع تعارض بین آیات قرآن ، تفسیر آیات متشابه ، فهم مراد خداوند از آیات قرآن کریم، دست یابی به حقایق ومعارف قرآنی، همتایی و هماهنگی عقل و نقل معتبر معصومین علیه السلام را بیش از پیش اثبات کرده اند. ( جوادی آملی ، عبدالله ، ادب فنای مقربان ، ص 383) دراین تحقیق برآنیم تا پس از تعریف عقل، به اقسام و ارتباط انواع عقل و تمایز بین انواع عقل از نظر آیت اله جوادی آملی بپردازیم و روش عقلی را در آیات متشابه، رفع تعارض آیات ، فهم مراد خداوند ، استفاده از روش عقلی برای دست یابی به حقایق ومعارف قرآنی ، کاربست عقل درتفسیر آیات همچون (یدالله ، وجه الله ، الله نور السموات والارض ، الرحمن استوی علی العرش ) بررسی کنیم. ودر پی پاسخ به این پرسش هستیم که چگونه آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم ازروش عقلی استفاده نموده است ؟ آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم خویش از روش عقلی به عنوان منبع تفسیر آیات قرآن کریم استفاده می کند که این روش تفسیرمصطلح عقلی نام دارد و زمانی که مفسر استدلال را بیاورد عقل برهانی نام دارد و زمانی که از عقل مصباح استفاده کند ، عقل بر بقیه مباحث آیات قرآن کریم پرتو می اندازد وعقل را تحت تاثیر قرار می دهد و سپس تفسیر آیات را ذکر می کند و نکات فقهی ، اجتماعی سیاسی آیه را تبیین می کند و این یک تفسیر عقلی برهانی نام دارد . سوال این تحقیق این است که چگونه آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم روش عقلی منبع ،عقل مصباح، عقل برهانی را استفاده کرده است ؟ بدیهی است آیت‌الله جوادی آملی به عنوان شاگرد علامه طباطبایی ازروش عقلی اجتهادی ایشان از تفسیر المیزان تاثیر پذیرفته اند وسوال در اینجا این است که آیا آیت الله جوادی آملی درتفسیر تسنیم موافق روش عقلی علامه طباطبایی است؟

اخلاق اسلامی یکی از اساسی‌ترین ابعاد دین اسلام است که در تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان تأثیرگذار است. از دیدگاه اسلامی، اخلاق نه‌تنها به‌عنوان یک نظام ارزشی برای رفتارهای فردی و اجتماعی شناخته می‌شود، بلکه وسیله‌ای برای نیل به کمال انسانی و قرب الهی نیز به شمار می‌آید. قرآن کریم به‌عنوان اصلی‌ترین منبع معرفتی مسلمانان، اصول و مبانی اخلاقی متعددی را مطرح کرده است که در سیره و گفتار اهل‌بیت (علیهم‌السلام) نیز بازتاب یافته است. در این میان، سخنان و خطبه‌های امام علی (ع) در نهج‌البلاغه، گنجینه‌ای ارزشمند از آموزه‌های اخلاقی است که ارتباط عمیقی با تعالیم قرآنی دارد. اخلاق اسلامی به‌عنوان یکی از شاخصه‌های بنیادین اندیشه دینی، در طول تاریخ اندیشه اسلامی جایگاه ویژه‌ای داشته است. قرآن کریم به‌عنوان منبع اصلی تعالیم دینی، اصول و مبانی اخلاقی را به‌صورت جامع و نظام‌مند ارائه کرده و این آموزه‌ها در سیره و سخنان پیشوایان دین تجلی یافته‌اند. در این میان، نهج البلاغه اثر ارزشمند گردآوری‌شده از کلام امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام)، یکی از مهم‌ترین منابع برای شناخت اخلاق اسلامی به شمار می‌آید که تعالیم اخلاقی آن ریشه در قرآن کریم دارد.

بخش اعظمی از منابع دینی وابسته به احادیث است. از این رو کارکردهای احادیث بسیار مورد توجه قرار می گیرد. کارکردهای احادیث از دو بعد نظری و عملی در نظام اخلاق اسلامی مورد بررسی قرار می گیرد. کارکردهای احادیث به موضوع نقد نظریات اخلاقی، تبین مفاهیم و گزاره های اخلاقی، تفسیر قرآن کریم می توان اشاره کرد، کارکردهای احادیث در موضوع اخلاق هنجاری در اخلاق حرفه ای، افزایش اخلاق به کار می رود.