جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

همان‌طور که می‌دانیم مولوی آمیزه ای است از دو آموزه متفاوت در عین حال به هم شبیه که یکی شریعت و دیگری طریقت است. استادان او در حوزه شریعت پدرش و محقق ترمذی و استاد و در واقع مراد او در حوزه طریقت شمس تبریزی است البته شایان ذکر است که پدرش و محقق ترمذی نیز اندک گرایشی به صوفیه داشته اند لذا مولوی هم با شریعت انس گرفته است و هم پا در مراحل طریقت گذاشته و بر همین اساس است که بسیاری در مورد مولوی گفته اند که در نگاه او برای رسیدن به کمال راهی جز طریقت نداریم و بیان کرده اند که این هیچ گاه به منزله فدا کردن شریعت در برابر طریقت نبوده است بلکه مولوی معتقد بوده است برای رسیدن به حقیقت که کمال محض است باید جاده طریقت را در پرتو شریعت پیمود و این دو لازم و ملزوم .همند مولانا در جای جای دفتر خود بر چنین نظری صحه گذاشته است و التزام شریعت و طریقت را تکرار کرده است با این وجود مواردی دیده میشود که یکی را بر دیگری ترجیح داده است و کار ما در این تحقیق این است با نگاهی دقیق تر این مساله را واکاوی کنیم و از لحاظ علمی بررسی کنیم که در عمل چگونه بوده است و بسامد دیدگاه او را در مثنوی و آثار علامه طباطبایی با کمک گرفتن از دیگر منابع معتبر و دیگر آثار او به اجمال مشخص سازیم و بررسی کنیم آیا چنین نظری در تمام مثنوی جاری است یا نه و بدینوسیله ارتباط شریعت و طریقت را در دیدگاه مولانا علامه طباطبایی بیشتر بشناسیم. لذا در این تحقیق نگارنده نیز بر آن است تا گوشه‌هایی از شریعت را که عمدتاً مغفول مانده است، بیان کند و شریعت در بیان مولانا و طباطبایی بسنجد. برای دسترسی به چنین مهمی نیاز است تا ابتدا مشخص شود که منظور از شریعت در لغت اصطلاح بزرگان دین و عرفان - با تمام ویژگی‌ها و تعاریف چیست و چه کسانی یا چه چیزهایی محدوده شریعت را مشخص می‌کنند. بدین وسیله تعریفی برای شریعت به‌دست می‌آوریم و با توجه به آن تحقیق را آغاز می‌کنیم تا حدود بررسی در مثنوی برای ادامه کار مشخص باشد.

عدالت و حکمت از اصول اعتقادی است که دارای گستره ی وسیعی بوده و اصل جزاء اعمال امری یقینی است اما جزاء اعمال در دنیا و شمول آن نسبت به همه اعمال و نیز تکوینی یا تشریعی بودن آن و نیز در ابعاد فردی و اجتماعی از نگاه علامه طباطبائی و بعضی بزرگان دیگر مورد بحث قرار گرفته است. که ضمن پرداخت به مقدمات این بحث، در جستجوی نظر برخی بزرگان از جمله علامه طباطبائی هستیم. اهمیت این بحث از جهت روشن شدن مقصود از جزاء اعمال در دنیا، و دفاع در مقابل شبهات طرح شده نسبت به جزاء اعمال در دنیا می باشد. از نگاه علامه طباطبائی جزاء اعمال و اخلاق بصورت فردی، اعم از مادی و معنوی از جمله پاداش ها، رفع بلاء، حفظ از شر دشمنان، سبب طول عمر، عدالت اجتماعی، محو فتنه، واز جمله کیفرها، آبرو ریزی، و نابودی جامعه تحقق می یابد.

از جمله رویکردهای جدیدی که در بحث معرفت‌شناسی باور دینی مطرح شده است، «تجربه باورساز» ویلیام آلستون است. راهکاری که آلستون ارائه می‌دهد، مسیری برای ایجاد اعتمادپذیری و معقولیت باورهای دینی است. این باورها توسط تجربه‌های عرفانی و دینی برای انسان شکل می‌گیرد. مسئله‌ی اصلی این نظریه چگونگی بهره بردن از تجربه‌های درونی به عنوان یک منبع مهم معرفتی است. در این رابطه آلستون به این مهم می‌پردازد که به چه صورتی این تجربه‌ها منجر به تعمیق و تثبیت بنیان باورهای دینی و خصوصا معرفت‌هایی که در ادراک انسان از خداوند شکل می‌گیرد، خواهد شد. در این رویکرد او به دنبال توجیه باورهای دینی و ثمرات الهیاتی، به وسیله‌ی ادراکات عرفانی و تجربه دینی است. در سوی دیگر علامه طباطبایی با توجه به سنت حکمت اسلامی و دقت‌هایی که در زمینه مباحث معرفت‌شناختیِ تجربه‌های درونی و شهود شده است، دارای نگاهی منسجم و دقیق در این زمینه هستند که تحت عنوان علم حضوری به آن توجه و تاکید شده است. در این تحقیق به وجوه تشابه و تفاوت این دو نظریه رویکرد توجه شده‌است. از جنبه‌های مشابهت در این دو دیدگاه، توجه به ساحت ادراکات باطنی و معرفت‌های شهودی است و از جمله وجوه تفاوت‌شان، تفاوت در تبیین تجربه‌هایی که متعلق آن خداوند است. همچنین وجود تفاوت در اساسی در استفاده از تجربه‌های درونی در هر دو دیدگاه به نظر می‌رسد. با تحلیل و تبیین نظریه «تجربه باورساز» پیداست که علاوه بر نکات بدیع و مثبتی که دارد، دچار اشکالاتی نیز می‌باشد که آن‌ها را با در نظر داشتن دیدگاه‌ علامه طباطبایی و حکماء، به بررسی انتقادی آن پرداخته شده است.

هدف از پژوهش حاضر بررسی دیدگاه علامه طباطبایی و شاگردانش در باب اثبات وجود خدا در قرآن است. روش جمع‌آوری اطلاعات به صورت کتابخانه‌ای و در قالب فیش‌برداری بوده است. روش تجزیه و تحلیل اطلاعات به صورت توصیفی و تحلیلی است. پژوهش حاضر با اشاره به تقریرهای گوناگون، نشان داده است که این‌گونه نیست که تمام مباحثی که در قرآن درباره خداوند طرح گردیده، در باب صفات و اسماء خداوند باشند؛ بلکه برخی آیات قرآن چه به صورت صریح و چه به صورت ضمنی به اثبات وجود خداوند پرداخته‌اند. از دیدگاه علامه طباطبایی قرآن کریم به طور مستقیم به اثبات وجود خدا نپرداخته است؛ اما استدلال ضمنی بر اصل وجود خدا را می‌توان در برخی آیات مشاهده کرد. قرآن درباره اثبات وجود خدا هم از طریق توجه دادن به ندای فطرت وارد شده و هم از استدلال و مطالعه در اسرار آفرینش زمین و آسمان بهره جسته است.

اباضیه فرقه‌ای وابسته به خوارج است که تا به امروز باقی مانده است. نظام اعتقادی آنان نظامی تقریباً مستقل است که عالمان و مفسرانی چون أطَّفَیَّش تلاش کرده‌اند آن را تبیین و حفظ نمایند. مسأله مهم، تحلیل تصورات توحیدی اباضی و مقایسه آن با برداشت‌های مفسری چون علامه طباطبایی است که توحید قرآنی را با روش قرآن به قرآن تبیین کرده است. پژوهش حاضر با روش تحلیلی، به مطالعه تطبیقی بین برداشت‌های تفسیری أطَّفَیَّش و علامه طباطبایی درباره توحید الهی پرداخته است. هر دو به وحدت ذات خدا و عینیت صفات با ذات رسیده‌اند؛ اما برداشت‌های تفسیری أطَّفَیَّش، مبتنی بر روش عقلی، روایی و قرآنی و متأثر از سابقه تاریخی و تلفیق بین عقاید معتزله و اشاعره و تعدیل عقیده خوارج است درحالی‌که برداشت‌های علامه، بر روش قرآنی و فارغ از تعلقات فکری شخصی مبتنی است. برداشت أطَّفَیَّش تنزیه محض و برداشت علامه جمع بین تشبیه و تنزیه است. نگاه آنان درباره رؤیت پروردگار در دو سطح متفاوت است. أطَّفَیَّش اختیار را در قالب نظریه خلق و کسب قرار می‌دهد، ولی علامه با نگاه طولی به اراده خدا و انسان، اختیار انسان را می‌پذیرد.

مسئلۀ اصلی این پژوهش مطالعۀ تطبیقی میان اخلاق فلسفی و اخلاق توحیدی با مطالعۀ موردی دیدگاه‌های علامه‌ طباطبایی است. یافته‌های این پژوهش ـ که به شیوۀ کتابخانه‌ای در جمع‌آوری اطلاعات و تحلیل و توصیف عقلانی داده‌ها به نگارش در آمده ـ عبارت است از اینکه مبنای اخلاق فلسفی بر انسان‌نگری صرف‌نظر از مباحث هستی‌شناختی و صرف‌نظر از رابطۀ انسان با نظام وجود و خداوند است و کلیدی‌ترین مفهوم در این اخلاق، اعتدال است؛ درحالی‌که مبنا در اخلاق توحیدی رابطۀ انسان با نظام وجود و به‌ویژه با خداوند است. اساسی‌ترین مفهوم در این اخلاق، توحید اطلاقی است. به این معنا که وجود خداوند از چنان اطلاقی برخوردار است که جایی برای غیر باقی نمی‌گذارد؛ بنابراین، زمینه‌ای برای شکل‌گیری رذایل اخلاقی وجود ندارد و شخص موحد با رسیدن به این درجه از معرفت توحیدی، به همۀ فضایل اخلاقی آراسته می‌شود؛ بدون اینکه میان حدوث فضایل تقدم و تأخری وجود داشته باشد.

از موضوعات پیچیدۀ فلسفه، چگونگی تحصیل یقین است. این مقاله به بررسی یکی از مسائل بحث‌برانگیز در میان فلاسفه، به‌ویژه علامه طباطبایی، در باب چگونگی حصول یقین در مسائل فلسفی می‌پردازد. ازنظر علامه طباطبایی، در فلسفه فقط برهان انّ متلازم یقین‌آور بوده و براهین دیگر فاقد این خصیصه هستند. به دلیل اینکه نمی‌توان در فلسفه علتی ورای وجود لحاظ کرد او برهان لمّ و براهین انّ دلیل و انّ مطلق را براساس قاعدۀ «ذواتُ الاسباب لا تعرفُ الاّ بأسبابها» یقین‌آور تلقی نکرده و جریان آن‌ها را در مسائل فلسفی، منتفی دانسته است؛ اما برخی از منتقدان علامه، با استدالال ازطریق علیت تحلیلی و علیت منحصره، وجود براهین لم، انّ دلیل و انّ مطلق را در فلسفه روا دانسته‌اند. رهیافت جدیدی که این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی در صدد دفاع از آن است، جاری دانستن برهان لم در مسائل دو سویه‌ای وجود، همچون وحدت و کثرت و... است.

يکي از ابتکارات فلسفي علامه طباطبائي تبيين جديد ایشان از بحث نفس‌الامر است. ايشان با رد نظريه عقل فعالِ محقق طوسي و نفس الشيء محقق لاهيجي و حکيم سبزواري و همين‌طور با رد انحصار نفس‌الامر در قضاياي عدمي قائل مي‌شوند که نفس‌الامر همان ثبوت اعمي است که نفس در دو مرتبه و با دو توسعه به صورت اضطراري آن را اعتبار مي‌کند و اين اعتبار از سنخ اعتبار عقلي است. اين ثبوت اعم، مرادف با وجود اعم بوده و شامل وجود‌هاي خارجي و ذهني و اعتباري است و مطابَق تمام قضاياي صادق در اين ثبوت اعم محقق هستند و ملاک صدق و کذب تمام قضاياي ماهوي و غيرماهوي تطابق با همين ثبوت اعم است. در اين مقاله برآنيم علاوه بر ارائه تبييني صحيح و روشن از نظر علامه طباطبائي و رد نظريه عقل فعال و نفس الشيء، تفاوت نظر علامه و مشهور وضوح بيشتري بيابد؛ چراکه علامه طباطبائي برخلاف مشهور، با تأمل در اصالت وجود، مطابَق حقيقي و خارجي داشتن قضاياي ماهوي و قضايي را که متشکل از معقولات ثاني هستند انکار می‌کند و نفس‌الامر را منحصر در قضاياي عدمي و حقيقيه نمي‌کند. نظر علامه طباطبائي در عين استواري، اولاً از جامعيت کافي برخوردار نیست و شامل اعتبارات عقلايي و وهمي نمي‌شود و ثانياً چگونگي تطابق در اين نظريه از وضوح کافي برخوردار نيست. براساس نظريه مختار، نفس‌الامر همان وجود به معناي اعم است که شامل وجود حقيقي، وجود ذهني، وجود اعتباري عقلي و عقلايي و وهمي مي‌شود.

معنويت‌شناسي صائب و صادق يکي از ضروري‌ترين، مهم‌ترين و در عين ‌حال حساس‌ترين نيازهاي وجودي انسان معاصر است و معنويت‌گرايي، فطري انسان و هم‌سرنوشت با اوست؛ زيرا با وجود او سرشته شده است. علامه طباطبائي از جمله عالمان ديني است که نه‌تنها به معنويتِ اصيل توجه همه‌جانبه داشت، بلکه خود از عالمان معنوي در سطح عالي بود که در قالب‌هاي گوناگون در زمينه معنويت‌شناسي قلم زده و معنويت تشيع را به‌مثابه کامل‌ترين نوع معنويت معرفي کرده است. پرسش محوري نوشتار حاضر اين است که معنويت در گفتمان علامه چيست و چه ويژگي‌هايي دارد؟ روش دستيابي به پاسخ پرسش يادشده، کتابخانه‌اي و توصيفي ـ تحليلي است که بر منطق نقلي و عقلي استوار است. نتيجه مباحث عبارت است از: 1. فطري بودن معنويت؛ 2. تعلق معنويت به عالم باطن و جهان غيب؛ 3. نياز به استاد معنوي در تربيت معنوي؛ 4. ظهور معنويت توحيدي در معنويت تشيع؛ 5. شناخت شهودي نفس در دستيابي به معنويت حقيقي و نيل به مقام ولايت الهيه.

فلم يكن ھذا الكتاب بحثاً عن الصفات الإلھیة سواء الثبوتیة منھا أو السلبیة فحسب، ولا إحاطة بالألوھیة وما يتعلق بھا وما يشكل علیھا من الدور والتسلسل، لأننا لسنا بصدى تفصیل العقیدة الإسلامیة، ولا بخصوص دين معین، بل ندخل بعمق إلى خواص وماھیة الذات الإلھیة دون التعرض لكنھھا، وفقا لما تصدت له الفلسفة الإسلامیة لأھل بیت النبوة صلواة لله علیھم أجمعین.