جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مقاله حاضر به تبیین معنای صحیح قرن و سلف پرداخته و در ضمن آن به برخی از شبهات ابن تیمیه و پیروان او پاسخ گفته است. مقصود از قرن در اصطلاح قرآن، جمعی از انسان ها هستند که در شرائط خاصی از نظر دین یا فرهنگ و یا سیاست زندگی کرده و با هم قدر مشترکی دارند. بر این اساس مقصود پیامبر اکرم (ص) از قرن در حدیث «خیرالقرون» نیز عصری است که اسلام در آن طلوع و گسترش یافت. ابن تیمیه و پیروان او، با اخذ معنای جدید قرن (به معنای صد سال) ملاک حق و باطل را رفتار و گفتار مسلمین صدر اسلام دانسته و برای اعصار پس از آن حجیتی قائل نیستند. این در حالی است که اولا معنای قرن در اصطلاح قرآن مقید به زمان خاصی نیست. ثانیا مسلمین صدر اسلام دارای مشرب ها و روشهای مختلفی بودند که نمی توان به همه آنها مراجعه نمود.

تفسیر خاص از مفهوم تکفیر و توسعة مصادیق آن، از علل عمدة مشی افراط گرایانه سلفیة جهادی به شمار می‌‌رود. باید تصریح نمود مبانی جریان مذکور در حوزة تنقیح مفهوم تکفیر، تضاد‌هایی عمده با آراء بزرگان جریان سلفی‌گری داشته و به واقع سبب بروز چالشی درونی در نظام کلامی‌ ‌و عقیدتی مکتب سلفیه شده است. اعتقاد به جزئیت عمل جوارحی در تحقق مفهوم‌ ایمان از سوی تکفیری‌ها عاملی اساسی در تلقی کفر عملی به عنوان کفر اعتقادی منجر به تکفیر است که در نهایت به تکفیر تارک نماز و یا مانع زکات بدون قید استحلال قلبی می‌‌انجامد. ‌ این در حالی است که در نگاه ابن‌تیمیه و البانی به عنوان دو تن استوانه‌های فکری سلفیه، صرفاً جزئیت تصدیق قلبی- و نه عمل جوارحی- در تحقق اصل‌ ایمان لحاظ می‌‌گردد. به علاوه تکفیری‌ها منتسب به جریان سلفیه در تضادی آشکار با آراء برخی ائمه سلف ضمن مردود خواندن معذور بودن به جاهلان در مسائل شرک اکبر (در نگاه‌ایشان مباحثی چون استغاثه، توسل و. . . مصادیق شرک اکبر هستند) مانیفست خشونت طلبانه خود را تکمیل نموده‌اند. تفسیر ناصواب از مفهوم حاکمیت الهی و عدم تمایز میان تکفیر معین و مطلق در تضاد با رأی قاطبة منتسبان به جریان سلفیه قرار داشته و از عوامل مهم در بسط دامنه تکفیر به شمار می‌‌رود.

ازجمله اسباب تفرقه در جامعه اسلامی چگونگی تبیین صفات خبری خداوند در قرآن است. جریان سلفی از فرقه‌هایی است که تفسیر آنان متفاوت‌تر از دیگر فرق می باشد. این جریان در طیفی از افراط‌ و تفریط به گروها و زیرشاخه‌های متعددی تقسیم می‌شود. وجه مشترک گروهای سلفی تأثیرپذیری آنان از باورهای ابن­تیمیه است. تحلیل اندیشه‌های ایشان از روش‌های فهم مکتب عام سلفی است. نظر به‌ضرورت شناختن مبانی فکری این فرقه و اهمیت شناخت اسباب تفرقه در جهان اسلام، این پژوهش با روشی اسنادی و تحلیلی به این سؤال پاسخ می دهد که کیفیت دیدگاه مکتب سلفی ابن‌تیمیه در تبیین صفات خبری خداوند چگونه است؟ دیدگاه آن­ها از چه میزان استحکام برخوردار است؟ از یافته‌های مقاله حاضر این است که جریان فوق نگاه واحدی در تبیین صفات خبری ندارند. آنان به انکار حجیت عقل در فهم این صفات، و مخالفت با تأویل و مجاز در این صفات می‌پردازند. گاهی فهم این صفات را به خداوند تفویض و گاهی با حجیت دانستن ظواهر آیات سر از تشبیه درمیاورند.

الولايتان التكوينية و التشريعية عند الشيعة و أهل السنة مقاربات في المنهج و المفهوم، اثر سید محمدعلی حلو، کتابی است پیرامون ولایت تکوینی و تشریعی میان شیعه و اهل سنت و بررسی نکات مشترک میان هر دو دیدگاه. کتاب با مقدمه مؤلف آغاز و مطالب در دو بخش تنظیم شده است. نویسنده با استفاده از آیات و روایات، در ابتدا به تعریف و تشریح ولایت تکوینی پرداخته و قرائت‌های مختلف را مطرح نموده و سپس ولایت تشریعی را توضیح داده و ضمن اشاره به اقسام آن، نظر شیعه و اهل سنت را در مورد آن بررسی کرده است. در مقدمه، به بیان این نکته پرداخته شده است که مباحث مربوط به مبحث ولایت در فقه اسلامی، از مهم‌ترین مباحثی شمرده می‌شود که اهتمام ویژه‌ای را در احادیث نبوی و آیات قرآنی، به خود اختصاص داده است؛ به‌گونه‌ای که به‌روشنی و وضوح، نشانه‌ها و علائم ولایت معصوم(ع) را می‌توان در آنها یافت؛ چه اینکه معصوم پیامبر(ص) باشد یا خلیفه و جانشین منصوب از طرف وی. نویسنده پیش از پرداختن به مطالب کتاب، به بحث از امکان علم غیب نزد ائمه اهل‌بیت(ع) پرداخته و علت انکار آن را از سوی سلفی‌ها خاطرنشان شده و اجمالا پاره‌ای از عقاید و تفکرات آنان در زمینه توحید و شرک را به چالش کشیده است. وی سپس از واقعه غدیر خم و اجتماع هزاران نفری مسلمانان در آن روز و در آن شرایط سخت در صحرای میان مکه و مدینه به امر پیامبر(ص)، یاد کرده و آیات مربوط به این واقعه و اکمال دین همراه با شأن نزول و روایاتی را که در ذیل آنها صادر شده تشریح نموده و خاطرنشان کرده که همه اینها بدین منظور بوده که پیامبر(ص) به امر خداوند ولایت امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع) را به مردم اعلام نماید. نویسنده در بحث تقسیم ولایت می‌نویسد: ولایت به دو قسم تقسیم می‌شود: قسمی از آن متعلق به عالم ملک و ملکوت و تکوین بوده و «ولایت تکوینی» نام دارد و قسمی دیگر، مربوط به وضع تشریعی و عالم تشریع بوده و «ولایت تشریعی» نام گرفته است. بخش اول کتاب، به مباحث مربوط به ولایت تکوینی اختصاص یافته است. نویسنده در ابتدای این بخش، به این نکته اشاره دارد که کسی معتقد نیست که امور عالم، خارج از اراده باری تعالی می‌باشد، بلکه سرچشمه و منشأ تمامی امور، خداوند بوده و کسی این امر را انکار نخواهد کرد جز متکبران و معاندان؛ اما بااین‌حال، امکان این امر نیز وجود دارد که خداوند، بعضی از بندگان خویش را تکریم نموده و برخی از امور را به ایشان تفویض نماید تا در برخی از امور، به قدرت و اذن و اراده او، تصرف نمایند و این همان کرامت اولیاء الله و محبان خداست که در موارد متعددی، در قرآن کریم، بدان اشاره شده است که از جمله آنها عبارتند از: - ماجرای انتقال تخت بلقیس توسط عاصف بن برخیا؛ - زنده شدن پرندگان به درخواست حضرت ابراهیم(ع)؛ - زنده شدن مردگان توسط حضرت عیسی(ع). نویسنده در ادامه، به مباحث مربوط به ولایت تکوینی و پیامدهای سیاسی آن و نیز مشکل معرفت‌شناختی مدرنیته پرداخته و به این سؤال پاسخ داده است که آیا ولایت تکوینی به معنای اعجاز می‌باشد یا نه. قرائت عرفانی ولایت تکوینی در مفهوم شیعی (تفاوت میان ولایت و نبوت از دیدگاه عارفان)؛ مباحث ریشه‌ای ولایت تکوینی در مفهوم اهل سنت (مساوی بودن ولایت تکوینی با معجزه در مفهوم اهل سنت) و بررسی نظریات بزرگانی چون تفتازانی، شهرستانی و آلوسی و قرائت تجربی ولایت تکوینی و علم حدیث، از جمله مباحث مطرح‌شده در این بخش می‌باشد. در بخش دوم، به مباحث مربوط به ولایت تشریعی پرداخته شده است. نویسنده ابتدا به بررسی دلیل ولایت تشریعی نزد شیعه امامیه (که عبارت است از اینکه پیامبر(ص) در حدیث معروف ثقلین، کتاب خدا و اهل‌بیت(ع) را قرین و همراه یکدیگر معرفی نمود که تا قیامت از یکدیگر جدا نخواهند شد و تمسک به آن دو مایه نجات و رستگاری و تخلف از آنها، مایه گمراهی و ضلالت است و این اشاره پیامبر(ص) به عدم افتراق و جدایی این دو از یکدیگر، دلیل است بر ملازمت آن دو با هم و هر نوع خللی بر یکی، مساوی است با خلل بر دیگری و از آنجا که قرآن، کلام باری تعالی بوده و باطلی در آن راه نخواهد داشت و نیز معصوم و مصدر احکام الهی است، پس ناگزیر عترت نیز چنین می‌باشند) پرداخته است. و جعل تشریعی و حق تشریع را توضیح داده. و سپس شبهات مطرح‌شده در این زمینه را تحت عناوین وحدانیت خداوند، غلو و... مورد بحث و بررسی قرار داده است. و سرانجام، اقسام ولایت تشریعی را توضیح داده است که شامل دو قسم زیر می‌باشد: - تفویض بعضی از احکام به پیامبر(ص) از سوی خداوند؛ - رعایت سیاست مردمان و جامعه از طرف پیامبر(ص). در پایان، به توضیح، بررسی و نقد دیدگاه اهل سنت پیرامون ولایت تشریعی پرداخته شده است.

مبحث حجیت فهم عقل در کشف معارف دینی و دامنه حدود آن از دیرباز یکی از مباحث اختلافی میان متألهان مسلمان و غیرمسلمان بوده است و در این زمینه، طیفی از افراط‌ تا تفریط در میان فرقه‌های اسلامی یافت می‌شود. در این میان، یکی از فرقه‌های تأثیرگذار که دیدگاهی خاص‌تر از دیگران دارد، فرقه سلفیان شاخه وهابی است. این فرقه با نظریه‌پردازانی همچون ابن‌تیمیه، حجیت عقل در فهم و کشف مراد دینی را حداقلی می‌داند و در برخی موارد انکار می‌کند و در صورت تعارض یا تصور و توّهم آن حکم، نقل را بر حکم عقل مقدم می‌کند. این مقاله با روشی اسنادی ـ تحلیلی، در پاسخ به این پرسش شکل گرفت که دیدگاه این جریان درباره حجیت عقل چیست و کیفیت استدلال‌های آنان و میزان استحکام آنها چگونه است؟ نتیجه اینکه این گروه با تقسیم احکام عقل به دو قسم عقل صریح قطعی و عقل غیرصریح ظنّی، بخش عمده‌ای از احکام و معارف عقل به‌ویژه در حوزه عقل عملی را در حوزه دین و مسائل فرا طبیعی نمی‌پذیرند. گفتنی است اینان استدلال‌های متکلمان، فیلسوفان، حکما و متصوفه را از نوع عقل ظنّی دانسته و ناپذیرفتنی می‌دانند.

مسئله مجاز در تاریخ مباحث کلامی و تفسیری از مسائل پرچالشی بوده است که هر فرقه ای بر اساس ادله خود، سعی در اثبات یا نفی آن نموده است و لاجرم منکران مجاز با انکار آن، در مواضعی دچار تشبیه و تجسیم گردیده اند. در این میان سلفی ها در شناخت صفات الهی، غالباً راه انکار مجاز را پیش گرفته اند، چرا که توجیه عقلانی در مجاز را فاقد اعتبار می دانند. چنین دیدگاهی موجب شد تا با استفاده از سخنان علمای اهل سنت و بوسیله مؤلفه مجاز و نقش آن در معناسازیِ صفات الهی، مبانی و اصول سلفیه را در صفات مورد نقد و بررسی قرار داده و اشکال اساسی سلفی ها را در سوء فهم آیات و روایات تحلیل نماییم که بعد از تحلیل و بررسی ثابت شد جلوه های معناشناسه مجاز از چنان قوت و قدرتی برخوردار است که نشان می دهد این فرایند، بیش از آنکه یک فن ادبی در حوزه ادبیات باشد، یک فرایند معنایی در حوزه زبان خودکار است که در ایجاد دائمی مفاهیم بدیع و تغییرات معنی ساز امری بس دخیل است.