جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسایل مشترک در سه دانش فلسفه، کلام و فقه، مسئلۀ ولایت پیامبر و اهل‌بیت: است. هر یک از این دانش‌ها از منظری خاص به بررسی این حقیقت پرداخته‌اند. در این بحث تعیین جغرافیای مسئله، تبیین هویت آن، ابعاد و نتایج حاصله و تأثیری که فلسفه و کلام بر پویایی مسئله ولایت در فقه گذاشته است، بررسی و تحلیل شده است. استاد رحمانی در بخش آخر نیز به دیدگاه شیخ مرتضی انصاری و محقق‌خوئی دربارۀ ولایت پیامبر و اهل‌بیت‌: اشاره کرده است.

ولایت تشریعی پیامبر اکرمˆ از نظر شیعه، پذیرفته شده است و اختلاف عمده‌ای وجود ندارد؛ ولی این موضوع مورد قبول همة علمای اهل‌سنت نیست. به همین دلیل، مقالة حاضر در پی تبیین اختیارات پیامبر اکرمˆ در تشریع احکام الهی مبتنی بر «نظریة اذن و ولایت الهی پیامبر اکرمˆ در تشریع احکام مبتنی بر آیات قران و آرای علمای فریقین» است. در آغاز، ادبیات نظری و مفاهیم اصلی مرور و سپس، اصل نظریه تبیین شده است. در ضمن، با بهره‌مندی از آیات قرآن مجید و استفاده از آرای مفسران فریقین، دلایل و مستندات نظریه، بیان و با جمع‌بندی آیات و دیدگاه‌ها، از فرضیة پژوهش دفاع می‌شود. این نظریه بیان می‌کند که خداوند پیامبر اکرمˆ را مأذون ساخته و ولایت بر شریعت را به ایشان عطا فرموده است تا بتواند در چارچوب کلی دین اسلام، احکام مورد نیاز جامعه را متناسب با مقتضیات زمان تشریع کند. این نظریه با «نظریه اجتهاد النبیˆ» و «نظریه تفویض امر الدین الی النبی» تفاوت‌های عمده‌ای دارد. این مقاله از روش تحقیق کیفی، تحلیلی، توصیفی و تکنیک اسنادی بهره برده و به این نتیجه رسیده که گستردگی اختیارات پیامبراکرمˆ در تشریع احکام الهی، به گستردگی رسالت ایشان است و شامل احکام مختلف می‌شود. تشریع احکام، اولاً و بالذات مربوط به خداوند است و کسی جز او حق تشریع ندارد؛ مانند آن‌‌چه در ولایت و شفاعت آمده است. ولی خداوند در چارچوبی تعیین ‌شده به پیامبر اکرمˆ اذن داده تا در حوزة شریعت خود در تشریع احکام تصرف کند و احکامی را حسب مصلحت‌های مختلف کم یا زیاد کند. این اختیارات، ویژة پیامبر اکرم است و در چارچوب اذنی است که خداوند به ایشان داده است.

الولايتان التكوينية و التشريعية عند الشيعة و أهل السنة مقاربات في المنهج و المفهوم، اثر سید محمدعلی حلو، کتابی است پیرامون ولایت تکوینی و تشریعی میان شیعه و اهل سنت و بررسی نکات مشترک میان هر دو دیدگاه. کتاب با مقدمه مؤلف آغاز و مطالب در دو بخش تنظیم شده است. نویسنده با استفاده از آیات و روایات، در ابتدا به تعریف و تشریح ولایت تکوینی پرداخته و قرائت‌های مختلف را مطرح نموده و سپس ولایت تشریعی را توضیح داده و ضمن اشاره به اقسام آن، نظر شیعه و اهل سنت را در مورد آن بررسی کرده است. در مقدمه، به بیان این نکته پرداخته شده است که مباحث مربوط به مبحث ولایت در فقه اسلامی، از مهم‌ترین مباحثی شمرده می‌شود که اهتمام ویژه‌ای را در احادیث نبوی و آیات قرآنی، به خود اختصاص داده است؛ به‌گونه‌ای که به‌روشنی و وضوح، نشانه‌ها و علائم ولایت معصوم(ع) را می‌توان در آنها یافت؛ چه اینکه معصوم پیامبر(ص) باشد یا خلیفه و جانشین منصوب از طرف وی. نویسنده پیش از پرداختن به مطالب کتاب، به بحث از امکان علم غیب نزد ائمه اهل‌بیت(ع) پرداخته و علت انکار آن را از سوی سلفی‌ها خاطرنشان شده و اجمالا پاره‌ای از عقاید و تفکرات آنان در زمینه توحید و شرک را به چالش کشیده است. وی سپس از واقعه غدیر خم و اجتماع هزاران نفری مسلمانان در آن روز و در آن شرایط سخت در صحرای میان مکه و مدینه به امر پیامبر(ص)، یاد کرده و آیات مربوط به این واقعه و اکمال دین همراه با شأن نزول و روایاتی را که در ذیل آنها صادر شده تشریح نموده و خاطرنشان کرده که همه اینها بدین منظور بوده که پیامبر(ص) به امر خداوند ولایت امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب(ع) را به مردم اعلام نماید. نویسنده در بحث تقسیم ولایت می‌نویسد: ولایت به دو قسم تقسیم می‌شود: قسمی از آن متعلق به عالم ملک و ملکوت و تکوین بوده و «ولایت تکوینی» نام دارد و قسمی دیگر، مربوط به وضع تشریعی و عالم تشریع بوده و «ولایت تشریعی» نام گرفته است. بخش اول کتاب، به مباحث مربوط به ولایت تکوینی اختصاص یافته است. نویسنده در ابتدای این بخش، به این نکته اشاره دارد که کسی معتقد نیست که امور عالم، خارج از اراده باری تعالی می‌باشد، بلکه سرچشمه و منشأ تمامی امور، خداوند بوده و کسی این امر را انکار نخواهد کرد جز متکبران و معاندان؛ اما بااین‌حال، امکان این امر نیز وجود دارد که خداوند، بعضی از بندگان خویش را تکریم نموده و برخی از امور را به ایشان تفویض نماید تا در برخی از امور، به قدرت و اذن و اراده او، تصرف نمایند و این همان کرامت اولیاء الله و محبان خداست که در موارد متعددی، در قرآن کریم، بدان اشاره شده است که از جمله آنها عبارتند از: - ماجرای انتقال تخت بلقیس توسط عاصف بن برخیا؛ - زنده شدن پرندگان به درخواست حضرت ابراهیم(ع)؛ - زنده شدن مردگان توسط حضرت عیسی(ع). نویسنده در ادامه، به مباحث مربوط به ولایت تکوینی و پیامدهای سیاسی آن و نیز مشکل معرفت‌شناختی مدرنیته پرداخته و به این سؤال پاسخ داده است که آیا ولایت تکوینی به معنای اعجاز می‌باشد یا نه. قرائت عرفانی ولایت تکوینی در مفهوم شیعی (تفاوت میان ولایت و نبوت از دیدگاه عارفان)؛ مباحث ریشه‌ای ولایت تکوینی در مفهوم اهل سنت (مساوی بودن ولایت تکوینی با معجزه در مفهوم اهل سنت) و بررسی نظریات بزرگانی چون تفتازانی، شهرستانی و آلوسی و قرائت تجربی ولایت تکوینی و علم حدیث، از جمله مباحث مطرح‌شده در این بخش می‌باشد. در بخش دوم، به مباحث مربوط به ولایت تشریعی پرداخته شده است. نویسنده ابتدا به بررسی دلیل ولایت تشریعی نزد شیعه امامیه (که عبارت است از اینکه پیامبر(ص) در حدیث معروف ثقلین، کتاب خدا و اهل‌بیت(ع) را قرین و همراه یکدیگر معرفی نمود که تا قیامت از یکدیگر جدا نخواهند شد و تمسک به آن دو مایه نجات و رستگاری و تخلف از آنها، مایه گمراهی و ضلالت است و این اشاره پیامبر(ص) به عدم افتراق و جدایی این دو از یکدیگر، دلیل است بر ملازمت آن دو با هم و هر نوع خللی بر یکی، مساوی است با خلل بر دیگری و از آنجا که قرآن، کلام باری تعالی بوده و باطلی در آن راه نخواهد داشت و نیز معصوم و مصدر احکام الهی است، پس ناگزیر عترت نیز چنین می‌باشند) پرداخته است. و جعل تشریعی و حق تشریع را توضیح داده. و سپس شبهات مطرح‌شده در این زمینه را تحت عناوین وحدانیت خداوند، غلو و... مورد بحث و بررسی قرار داده است. و سرانجام، اقسام ولایت تشریعی را توضیح داده است که شامل دو قسم زیر می‌باشد: - تفویض بعضی از احکام به پیامبر(ص) از سوی خداوند؛ - رعایت سیاست مردمان و جامعه از طرف پیامبر(ص). در پایان، به توضیح، بررسی و نقد دیدگاه اهل سنت پیرامون ولایت تشریعی پرداخته شده است.