جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث مهم علوم قرآنی موضوع« مبانی و روشهای تفسیری» است . مراد از مبانی باورها و اصول مسلم و پذیرفته شده مفسر است ، که در فرآیند تفسیر بر اساس آن قرآن را تفسیر می کندو مراد از روشهای تفسیری سازوکارهایی است، که مفسران در تفسیر آیات از آن برای فهم و استنباط مدلول کلام کمک می گیرند. بررسی مبانی و روش های تفسیری مفسران نسبت به بسیاری از تفاسیر در قالب پایان نامه و کتاب انجام گرفته است؛ ولی در مورد مبانی و روشهای تفسیری هر یک از امامان شیعه تا آنجا که بررسی نمودیم، کار مستقلی صورت نگرفته است. در این پایان نامه کلیه روایات امام باقر(ع) که در مسند الامام الباقر (ع) در شش جلد آمده، مطالعه وروایات تفسیری امام باقر (ع) استخراج و از منظر مبانی و روش تفسیری امام(ع) مورد بررسی قرار گرفت. اما قبل از ورود به بررسی روایات تفسیری، در بخش اول به کلیات پرداختیم ، که شامل تبیین مساله، هدف آن و بیان پرسشها است. بخش دوم که شامل 30 روایت می باشد مبانی تفسیری امام را در 12 عنوان بیان کرده است. بخش سوم شامل 687 روایت می باشد که به 5 فصل تقسیم شده است و در بردارنده روش تفسیری امام باقر (ع) است.فصل اول شامل روایات تنزیلی ( شان و سبب نزول، مکان و زمان نزول)بالغ بر 36 روایت است.فصل دوم احادیث بطنی می باشد که بالغ بر 50 روایت است. فصل سوم شامل 296روایت است و احادیث تطبیقی را در بر گرفته است. فصل چهارم احادیث مربوط به مفاد آیات ( بیان علت احکام در آیات، شرح و تبیین آیات، شرح لغات، در جواب سوالاتی که از امام می شد، شرح عبارات در آیات، بیان مفهوم موافق آیات و ترجمه درون زبانی ) شامل 206 روایت و فصل پنجم احادیث مربوط به دلالتها( اشاری، اقتضاء، التزام، تنبیه) شامل 30 روایت است. با توجه به بررسی کلیه روایات امام باقر (ع) در این پایان نامهمشخص شد،در بین روایات تفسیری آن امام حوزه ی تطبیق بیشترین روایات را در بر می گیردکه مربوط به حمل آیات بر اهل بیت علیهم السلام است. در خصوص روش تفسیری امام (ع) نیز می توان گفت: روش امام (ع) تفسیر قرآن به قرآن نیست و در کنار آن روش عقلی و روش تفسیر قرآن با روایات اعم از سخنان خودشان، پیامبر(ص) و در مواردی نیزروایات علی (ع) بیان شده و نیز کلیه روایات با منابع اصلی مطابقت داده شدو بدین وسیله خطاهای چاپی روایات تصحیح گردید. همچنین روایات به فارسی ترجمه شده است.

از روشهای بیان افعال خداوند در قرآن، تعلیل نمودن هر یک از آنهابهاسماء و صفات الهی است. وعد و وعید نیز فعلی از افعال خداوند است که با اسماء و صفات خداوند ارتباط تنگاتنگ دارد. اسماء و صفاتی که خداوند از آن برخوردار است در صدور وعد و وعید نسبت به انسان نقش اساسی دارد. در قرآن گاهی صدور وعد و وعید همراه با اسم یا صفتی از پروردگار بیان می-گردد و گاهی از مضمون آیاتِ وعد و وعید، مفهوم صفات الهی در بیان مفسران آمده است. از روش‌های نوین تحقیق و پژوهش در قرآن، معناشناسی واژه‌های قرآنی است. در این نگرش، پس از انتخاب کلمات کلیدی قرآن، میدانهای معناشناسی هر واژه به همراه ارتباط سیستمی میان آنها بررسی شده و برخی لایه‌های معنایی ایات ظاهر می‌گردد. تحقیق حاضر سعی دارد با استفاده از روش یاد شده، نقش کلیدی اسمای حسنا را در تبیین معنای وعد و وعیدهای خدای یگانه به مراتب مختلف انسانها روشن نماید؛ زیرا هر کدام از این دسته افراد بر اساس ظرفیت وجودی و مراتب فهم خویش و به نحوه برخورداری از اسماء الهی به گونه‌ای خاص از وعد و وعید الهی بهره‌مند شدند. از نتایج بارز و عمده‌ی بررسی نقش اسماء الهی در وعد و وعیدهای قرآن، آن است که: جهان بینی قرآن، یک جهان بینی خدا مرکزی است و هیچ مفهوم عمده‌ای در قرآن، جدای از مفهوم خداوند وجود ندارد. بنابراین، تمام شئون در عالم خلقت ریشه در اسمای حسنا دارد، و همه‌ی موجودات مظاهر الهی می‌باشند و از هر جهت شأن و آیت حق‌اند. به همین دلیل، وعد و وعیدهای خداوند که از جمله افعال الهیست، ازاین امر مستثنی نمی‌باشد. یافته‌ اساسی پژوهش حاضر بیانگر نتیجه ذیل است: •

سیاق بعنوان مهم ترین قرینه در فهم مقصود کلام ،نقش بسزایی در تبیین وتفسیر کلام ایفا می کند . فراتر از حوزه تفسیر آیات و فهم آن ، شمول و گستردگی این اصل مهم و اساسی منجر می شود تا متخصصان در حیطه های مختلف علوم قرآنی از تفسیر آیات نورانی قرآن گرفته تا فقه ،اصول و احکام آیات با تمسک بدان نظر صحیحی را ارائه دهند البته ناگفته نماند که در بسیاری موارد ،افراد به علت عدم توجه به نقش و جایگاه سیاق به ورطه تفسیر به رای کشانده می شوند.در این پایان نامه از میان حوزه های مختلف پیرامون علوم قرآنی ،حوزه کلام انتخاب شده است .لازم بذکر است متکلمان امامیه ،اشاعره ومعتزله عقاید خویش را همراه با استناد به آیات قرآن درکتاب هایشان بیان کرده وحتی درمحکوم کردن یکدیگر ازآیات بهره جسته اند.این سوال وجود داردآیاصاحبان مذاهب کلامی دراستفاده ازآیات قرآن به انواع سیاق آیات توجه داشته اند وآیا سیاق آیات می تواند برداشتهای مختلف راپوشش دهد؟ از مهم ترین کتابهایی که به بیان نظراتکلامی مفسران شیعی و اهل تسنن پرداخته کتاب ارزشمند "احقاق الحق و ازهاق الباطل "می باشد .نویسنده محترم این کتاب ،علامه شوشتری است .وی در این کتاب کلامشیعی را ازعلامه حلیوکلام اشعری را ازروزبهان آورده ودرآخربه اثبات عقایدکلامی شیعه ونقد گفتارروزبهان می پردازد.درگفتارهریک استناد به آیات موجود است .این پژوهش درصدد است استناد هر سه متکلم به آیات را در مباحث توحیدی خدای تعالی ،ازمنظر سیاق آیات بررسی نماید. ضمن جستجو روشن میشودکه در بسیاری مواردروزبهان دراستنادش به آیات قرآنی بهخطا رفته و این امر از عدم عنایت وی به نقش و جایگاه سیاق آیات ،نشات می گیرد ودیدگاه کلامیش راحمل برآیه نموده است.در مقابل علامه حلی وقاضی شوشتریبه دلیل اهتمام و عنایت به جایگاه سیاق در اکثر موارد آرای تفسیری صحیحی را بیان نموده اندص ،اگرچه ایشان نیز در مواردی از جمله رویت خدای تعالی با چشماز سیاق آیه تا اندازه ایغافل شدند.

امروزه در عصر گفتگوی ادیان ،ضرورت مطالعات تطبیقی بیش از گذشته احساس می شود از این رو، اهمیت تحقیق در زمینه ی متون دینی همچون قرآن وعهدین،برجسته می نماید. در این میان نکته ی مهم آن است که بهترین منبع برای آشنایی با هردین از جمله ادیان ابراهیمی،متون مقدس آن دین و تفاسیر مربوط به آن است.مطالعات تطبیقی در راستای شناخت ادیان نقش به سزایی دارد، زیرا نه تنها شناخت دقیق دین یا ادیان دیگر را درپی می آورد،که موجب می شود خود آن دین عمیق تر شناخته شود ونقاط قوت وضعف آن آشکارتر و انحرافات آن منکشف گردد. مفهوم بصیرت یکی ازمفاهیم زیربنایی در حوزه ادیان است که در دین اسلام، از جایگاه ویژه ای برخورداربوده وهمواره موردتاکیداست.با توجه به ضرورت مطالعات تطبیقی ،پژوهش حاضر سعی دارد ضمن تبیین مفهوم بصیرت در قرآن وعهدین ،موارد اشتراک واختلاف این کتب آسمانی در رابطه با این موضوع را مورد بررسی قرار دهد.درابتدا جنبه ی لغوی موضوع، مورد نظر واقع شده است،در مرحله بعد سامانه متداخل معنایی این واژه با واژگان دیگردرحوزه ی قرآن بررسی شده و در کتب عهد قدیم وجدید نیزرابطه ی این مفهوم با مفاهیم مرتبط باآن مورد توجه قرارگرفته است. درانتها به بررسی موارد اشتراک وافتراق این مبحث در این سه کتاب آسمانی پرداخته شده است.درخلال بحث نیزبه موضوعاتی همچون زمینه های کسب بصیرت و.... اشاره شده است. اهم نتایج حاصل از این پژوهش عبارتند از: - اهتمام قرآن به مفهوم بصیرت بسیار بیشتر ازکتاب مقدس بوده و بررسی مفهوم شناسانه ی این واژه در کتاب مقدس کاری دشوار است زیرا عین این واژه و مفهومی که از آن انتظار می رود در کتاب مقدس یافت نمی شود و لذا مفهوم شناسی آن درعهدین نیاز به دقت و موشکافی بیشتری دارد.در راستای این مهم باید مباحثی که به درک بصیرت در یهود ومسیحیت منتهی می شود،برررسی شده که این کار در رساله ی پیش رو صورت پذیرفته است.- بصیرت در قرآن وعهد قدیم ابتدا از معرفت وعلم آغاز شده وسپس با ایمان به خداورسول وشریعت پیامبرتکمیل می گرددوعمل به دستورات خداوند موجب افزایش بصیرت است.نتایج بصیرت از دیدگاه قرآن علاوه بر دنیا ،درسرای آخرت نیز بارستگاری مومنین ادامه می یابد اما در عهد قدیم بصیرت ونتایج آن به زندگی دنیوی معطوف شده ومفهوم معاد وقیامت در آن کم رنگ است.(تثنیه 28 : 3-1)- بصیرت وثمرات آن در عهدقدیم به عرصه ی زندگی دنیوی محدود شده ونسبت به جهان آخرت سخنی برای گفتن ندارد. درحالیکه قرآن صاحبان بصیرت را کسانی می داند که به نور بصیرت خویش در سرای آخرت سربلندانه گام بر می دارند. چنین کسانی با نام اصحاب صراط مستقیم معرفی شده اند.ایشان از نور الهی مدد گرفته (زمر/22)وخداوند درجات علم ایشان را افزایش می دهد(مجادله/11)اینان به واسطه ی اطاعت از خداورسول زمینه را برای تحصیل بصیرت وسرانجامی نیک فراهم آورده اند.(نساء/69) عهدجدید ،بصیرت را در ابتدا از ایمان به مسیح آغازمی کند ومعرفت وعلم را پیش شرط نمی داند و آنچه که در ارتقای بصیرت یک فرد مسیحی مورد توجه قرار می گیرد،تنها محبت به مسیح است.

معناشناسی واژه‌های قران، از روش‌های نوین پژوهش در قران است. معناشناسی رحمت و محبّت قصد دارد از طریق بررسی کلمات وعبارات هم نشین برخی از واژگان کلیدی مربوط بدان نظیر: مودّت، ولایت، عبادت، قرب، ذکر و خلیفه الله، در بافت و سیاق آیات قران، معارف نهفته را در باطن آیات آشکار نماید و به‌هم پیوستگی معارف قران و اندیشه‌ی نظام‌دار بودن آن را هویدا سازد تا پاسخی باشد برای خاورشناسانی که محتوای قران را مطالبی با سبک پریشان و گسیخته و بیگانه از یکدیگر می‌دانند.برخی از نتایج این رساله عبارتند از:توحید در میدان معنائی رحمت و محبّت و واژه‌های مربوط بدان، نقش اساسی و محوری دارد. از مصادیق رحمت الهی بر بندگان آن است که با اندیشیدن مداوم در آیات الهی در صحنه‌ی هستی، ایمان آنها افزایش یافته و به تدریج به مقام توحید رسیده و در خلوص و محبّت به خداوند توانمندتر می‌شوند(بقره/2،163-165). داشتن اندیشه ‌و رفتار توحیدی و خلوص،مومنان را در مسیر کمال و طی درجات عبادی و قرب الهی ، امداد می‌رساند(انعام/6،102)؛ (هود/11، 61). همراهی عبادت و قرب با ذکر الهی، او را مصداقی از خلیفه الله بر روی زمین می‌گرداند(بقره/2،30-31). در مقابل، کسانی که به آیات الهی در هستی بی‌توجّهند، توحید را کنار زده و نتیجه‌ی شرکشان عذاب الهی و محروم ماندن از رحمت رحیمی پروردگار خواهد بود(عنکبوت/29، 23 )؛(مائده/5، 74-73)؛( نحل/16، 106-107).

موضوع پژوهش حاضر، حزن در قرآن است که با استفاده از معناشناسی، به بررسی میدان معنایی واژگان «حزن» و ارتباط میان واژهای کلیدی در شبکه ی معنایی حزن (حزن، اسی، اسف، بث، غم، کرب، حسرت، غبره)پرداخته است و با هدف ترسیم میدان معنایی واژگان اندوه در قرآن این پژوهش صورت گرفته است.اسلام قرآن را به عنوان برنامه عملی زندگی بشری معرفی کرده که تمامی ابعاد زندگی وی را مورد توجه قرار داده وبرنامه‌هایی برای آن ارائه می‌کند.بنابراین با توجه به اینکه حزن جزیی جدایی ناپذیر از زندگی بشر شده که بر روابط فردی، اجتماعی و معنوی انسان‌ها اثر می‌گذارد ضروری است جایگاه آیات حزن در قران بررسی و با تهیه فهرستی از آیاتی که حاوی واژگان(حزن،اسی،اسف،بث،غم،کرب،حسرت،کظم) استو با رجوع به تفاسیر مختلف و متد‌های معناشناسی (تحلیل مولفه‌ای، حوزه معنایی و به خصوص هم نشینی) به بررسی این آیات بپردازد و دیدگاه قرآن و راه‌کار‌هایی که در این زمینه ارائه شده را بیان نماید. از رهیافت‌های حاصل از پژوهش حاضر عبارتست از اینکه اغلب آیات حزن به سنت های الهی در جهت رفع حزن از مومن و گرفتار شدن کافر در حزن و عذاب اشاره دارد. همان طور که خداوند اراده کرده است که محسن، مسلم، متقی و انفاق کننده در راه خداوند خوف و حزن اهوال قیامت را نداشته باشند، همان طور تقدیر کرده است که تکذیب کننده آیات الهی نتواند از حزن و ترس اهوال قیامت رهایی یابد. بنابراین اراده و سنت الهی در جهت ایجاد حزن وبرطرف شدن آن نقش اساسی دارد.

روایات پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام) بعنوان مهمترین منبع تفسیری می تواند در فهم متن قرآن کریم مورد استفاده قرار گیرد. از دیرباز دانشمندان اسلامی و مفسران در شرح و تبیین معانی آیات قرآن از روایات تفسیری بهره برده اند و در پی آن تفاسیری با رویکرد روایی و اثری نگاشته شده است. در این آثار اگر چه بسیاری از روایات تفسیری ذیل آیات قرار گرفته است اما برخی از روایات که می تواند مرتبط با آیات باشد در این تفاسیر به چشم نمی خورد. در این تحقیق با موضوع گزینش، گونه شناسی و تحلیل روایات تفسیری آیات 177تا 203 سوره بقره، تلاش شده است که با استفاده از روایات موجود در منابع حدیثی و تفسیریبه تبیین و شرح آیات بپردازیم. روایات تفسیری مفسران در ذیل آیات دارای تقسیم بندی خاصی نیست؛ اما به نظر می رسد که این روایات به گونه های قابل تقسیم است و به همین سبب گونه شناسی روایات تفسیر ی براساس محتوای روایات صورت گرفته است. همچنین پیام های معرفتی و تربیتی ذیل محورهای مهم هر آیه آمده است و در صورت نیاز به شرح روایت که دلالت آیه و روایت است پرداخته شده است. در نهایت این پژوهش برای بیست و هفت، آیه دویست و سی و شش روایت ذکر کرده است. از میان کتب تفسیری، تفاسیر«تسنیم»، «البرهان»، «نورالثقلین»، «کنزالدقائق» تا حدّی جامع و دربردانده ی اکثر روایات تفسیری می باشند و به ترتیب دارایبیشترین میزان روایات تفسیری است. ذیل برخی از آیات نیز، روایات با توجه به موضوعات بکار رفته در آیه انتخاب شده است که آن روایات در کتب تفسیری موجود نیست. گونه شناسی روایات نشان می دهد بیشترین نوع معرفتی که از روایات ائمه ی اطهار (علیهم السلام) نسبت به آیات بدست آمد از باب «شرح» و «دلالت تطبیقی» آیات است.

دین در همه جوامع بشری خصوصاً جامعه ما، عنصری بسیار مهم و تاثیر گذار در زندگی فردی و اجتماعی است. از اینرو افراد، نهادها و مؤسسات دولتی و غیردولتی بسیاری وظیفه خود را ترویج و اشاعه دینداری تعریف کرده اند. اما رشد دینداری در جامعه نه تنها مطلوب نبوده بلکه کمی نگران کننده است. علت چیست ؟ یکی از علل اساسی، عدم آگاهی و بی توجهی به مجموعه عوامل مؤثر بر دینداری و تمرکز نادرست بر برخی عوامل خاص و اتفاقاً کم اثر می باشد. هدف از پژوهش حاضر کشف عوامل تاثیرگذار بر دینداری، استخراج شواهد و قرائن اثرگذاری هر عامل و کشف انواع تاثیرات این عوامل است. این تحقیق از بررسی اسنادی منابع روانشناسی دین و متون اصیل اسلامی به روش توصیفی _ تحلیلیاستخراج شده است. نتیجه پژوهش این است که عوامل زیست شناختی، محیطی، اجتماعی، شخصیتی و غیبی به طرق گوناگون بر دینداری اثر گذاشته و موجب قوت یا ضعف آن می شوند. بر شناخت مجموعه این عوامل آثار بسیاری مترتب خواهد بود؛ آگاهی از ضعفها و نواقص دینداری در قشرهای مختلف جامعه و ریشه های آن، آمادگی جهت فراهم سازی بسترهای لازم برای دینداری و شناخت آسیب های تبلیغات دینی رایج و چگونگی بهینه نمودن آنها، از این جمله اند .

مسأله اصلی اینپایان نامه عبارت است از معیارشناسی غلو در روایات معصومان(ع) که به بررسی اندیشه‌های غالیانه از لسان معصومان علیهم‌السلام می‌پردازد؛ زیرا آنان میزان سنجش درستی ونادرستی هر اندیشه، باور و رفتاری هستند.این پایان‌نامه مشتمل بر یک مقدّمه (طرح تحقیق) و سه فصل است.فصل اول، شامل سه بخش است که در آن به مفهوم شناسی غلو در لغت و اصطلاح، پیشینه غلو در ادیان گذشته، اسلام و قرآن و اسباب غلو پرداخته شده است.فصل دوم، با عنوان معیارشناسی غلو در روایات معصومان علیهم‌السلام به بررسی پدیده غلو در موضوعات الوهیت ائمه، نبوت ائمه، علم غیب مطلق و ذاتی ائمه، تفویض، تشبیه، تناسخ و حلول پرداخته شده است. در این فصل از زبان معصومان(ع) نگاه اسلام و تشیع ناب به این صورت تبیین شده است؛ اگر یک عقیده دینی، دینِ حق برخاسته از کتاب و سنت را نادیده بگیرد و پایه‌های اعتقادی دین حق را با افراط‌گرایی و تجاوز از حق و تفسیر به رأی خود فراتر از آن چه که هست، نشان دهد و یا آموزه‏های حق‌نمای خویش را به نام آن دینِ حق جلوه دهد، با این عبور از حق، خود را گرفتار غلو کرده است. معیار غلو از سوی شیعه اثناعشری با استفاده از بیان رسالت و امامت آن است که فردی الوهیت وصفات خداوند مانند رازقیت وخالقیت را به ائمه(ع) منتسب و یا معتقد بهنبوت امامان و یا به علم غیب ذاتی و استقلالی معصومان و یا به تشبیه، تناسخ و حلول روح الهی در آدمی باور داشته باشد، به غلو گراییده است که بر اساس بیانات معصومان(ع) تشیع از آن مبرا می‌باشد.فصل سوم، با عنوان بازشناسی برداشت‌های انحرافی غالیان از باورهای شیعی، به پنج عقیده اصیل(وصایت، مهدویت، بداء، رجعت و تأویل قرآن) در میان شیعه پرداخته شده و جنبه غالیانه آن‌ها مورد بررسی قرار گرفته و اعتقاد ناب اسلامی از غیر اسلامیِ افراط‌گرایانه با دلایل نقلی تبیین ‌گردیده است.

چکیده: این رساله به بیان دیدگاه قاضی عبدالجبار و معاصر وی سید مرتضی درباره حقیقت امامت و صفات امام، پرداخته است. از نگاه قاضی عبدالجبار «امام کسی است کهبر امت ریاست داشته باشد، به طوری که قدرتی بالاتر از او نباشد.» از نظر سید مرتضی «امامت، رهبری عمومی در زمینه دین به صورت بالاصاله است نه به طور نیابت از کسی که در سرای تکلیف است.» قاضی عبدالجبار وجوب امامت را وجوب نقلی علی الناس می داند، و سید مرتضی وجوب عقلی علی الله. قاضی عصمت را برای امام لازم نمی داند و معتقد است دلایل امامیه در این باره صحیح نمی باشد، اما سید مرتضی همچون دیگر متکلمان امامیه، عصمت را جزء ضروری ترین صفات امام بر می شمارد و دلایل امامیه را تأیید می نماید. قاضی عبدالجبار علم امام را در حد علم والیان ضروری می شمارد و بیش از آن را برای امام لازم نمی داند، از نظر او در صورت جهل امام به مسائل دینی، رجوع به علما و خبرگان هیچ اشکالی ندارد، در حالی که از نظر سید مرتضی باید علم امام، تمام مسائل دینی را فرا گیرد و او در مسائل دینی به کسی نیاز نداشته باشد. همچنین امام باید به امور مربوط به سیاست و حکومت آگاهی کافی داشته باشد. از نظر قاضی، افضلیت به معنای فزونی ثواب و برتری در صفات برای امام لازم نمی باشد و تقدیم مفضول بر فاضل جایز، بلکه برخی از اوقات، واجب است. اما سید مرتضی افضلیت به هر دو معنا را برای امام لازم دانسته و تقدیم مفضول بر فاضل را قبیح می شمارد. از صفاتی که هر دو متکلم معتزلی و امامی برای امام لازم می دانند:اسلام، آزاد بودن، عقل، شجاعت، برتریت در قدرت، عدالت، قریشی بودن است، البته در تفسیر دو صفت اخیر و دلایل آن با یکدیگر اختلاف دارند. واژگان کلیدی: امامت، عصمت، علم، افضلیت، سید مرتضی، قاضی عبدالجبار.