جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دانش تفسیر در سده های پنجم و ششم هجری شکوفا گشت و تفاسیر ارزشمندی بر قرآن کریم نگاشته شد. یکی از شخصیت هایی که چندین اثر در علم تفسیر از او برجای مانده امین الاسلام فضل بن حسن طبرسی است. وی سه تفسیر بر قرآن کریم نگاشت که تفسیر وسیط یکی از آنهاست. نام این تفسیر جوامع الجامع است که در این نوشتار به تفصیل پیرامون ویژگی ها و چگونگی رویکرد طبرسی در آن بحث شده است. امتیازات این تفسیر نسبت به مجمع البیان و الکشاف زمخشری نیز از دیگر مطالب این نوشتار است. در پایان چاپ های گوناگون این اثر نقد و بررسی شده ویژگی های چاپ مرحوم استاد دکتر ابوالقاسم گرجی بیان شده است.

استاد مرحوم آیه اله دکتر ابوالقاسم گرجی از مفاخر علمی معاصر کشور و از جایگاهی رفیع در جامعه علمی دانشگاهی و حوزوی برخوردار بود. وی در عرصه حوزوی به واسطه پشتوانه قوی علمی که در نجف اشرف و از محضر اساتیدی چون مرحوم آیت اله خویی کسب کرد، مجتهدی مسلم و صاحب نظر به شمار می آمد و در عرصه دانشگاهی نیز استادی کم نظیر در حوزه الهیات و فقه و حقوق و ادبیات محسوب می گشت. معرفی آثار این استاد دانشمند بی تردید خدمتی به جامعه علمی کشور است، از همین رو در این مقاله دو اثر «آیات الاحکام» و «الذریعه الی اصول الشریعه» که این دومی توسط استاد تصحیح و تعلیقه نویسی شده، معرفی و روش کار آنها تبیین گردیده است.

حبری از محدثان و مفسران زیدیه (قرن سوم ه.ق) است که با توجه به مبانی کلامی اعتقادی زیدیه، به امامت بلافصل امام علی (ع) پس از پیامبر (ص) به نص جلی معتقد بود. مهم ترین مستند این مفسر، وجود نصوص قرآنی و روایاتی است که در میان امامیه نیز بر آنها اتفاق نظر وجود دارد. وی معتقد بود به حکم روایت «الحسن و الحسین امامان، قاما او قعدا» بر امامت این دو امام نیز تنصیص شده است. وضعیت راویان، بر مبنای آرا رجالیان شیعی و سنی و با تکیه بر منابع اصیل این دانش، بررسی و معلوم شد که در بیشتر سلسله سند راویان افرادی موثق قرار گرفته اند، و البته اندکی از آنان نیز بر طبق گفته های رجالیان موثق نیستند. در بین این روایات، هم روایات مرفوع و هم روایات موقوف و هم احادیث معنعن وجود دارد. افزون بر روایات اندکی که به پیامبر (ص) و دیگر معصومان می رسد، بیشتر روایات از ابن عباس نقل شده است که چون معصوم نیست روایاتش حکم حدیث موقوف را دارد. بررسی محتوایی این تفسیر بیانگر آن است که محور غالب احادیث فضائل و مناقب امام علی (ع) بوده، و برمبنای قاعده موسوم به جری و تطیبق، قابل تبیین است. اندکی از روایات نیز به سبب نزول به معنای متعارف آن راجع می شود. بدین سان کاربرد پربسامد تعبیر «نزلت فی» در این تفسیر بیشتر به مقوله شان نزول و نه سبب نزول معطوف است. از آنجا که طرح و ارائه روایات سبب نزول نیز در راستای تاکید بر همین فضیلت و منقبت های امام علی (ع) تلقی می شود، لذا نمی تواند بر مبنای قواعد فقه الحدیثی متعارف مورد ارزیابی قرار گیرد. به طور کلی محتوای این روایات در چارچوب اعتقادات شیعی و در بعد امامت مورد قبول است. روایات تفسیری حبری عینا یا با اندک تفاوت هایی در سند و یا الفاظ در منابع روایی شیعی امامی و زیدی و یا حتی اهل سنت آمده است که مشخص ترین این آثار را می توان تفسیر «فرات کوفی» و «تفسیر البرهان» و «شواهد التنزیل» حاکم حسکانی دانست.

نوشتار پیش رو، ترجمه، تحقیق و نقدگونه ای است بر مقاله خانم مک اولیف استاد کنونی مطالعات اسلامی در دانشگاه جرج تاون واشنگتن با عنوان: ارزش گذاری اسرائیلیات، معضلی در تفسیر که در سال 1998 م به چاپ رسیده است؛ با توجه به رویکرد ویژه خاورشناسان به پدیده اسرائیلیات و تعامل و پیوند آیین اسلام با آیین های الاهی پیشین و راویان اهل کتاب، آشنایی با دیدگاه ها و نظریات آنان، امری ضرور و اجتناب ناپذیر می نماید. نگارنده با نگرشی انتقادی- تحلیلی، متاثر از برخی آرای مفسران اهل سنت و به ویژه ابن تیمیه به تبیینی زبان شناسانه و روان شناسانه از داستانی قرآنی (ذبح گاو بنی اسرائیل) در ذیل آیات 67- 73 سوره بقره پرداخته و نهایتا، با طرح اختلافات فراوان تفاسیر، به تفسیری هرمنوتیکی از آن ها روی آورده و تلاش نموده تا به نوعی نقل های گوناگون مفسران توجیه و تاویل کند.

در این مقاله میزان اعتبار رساله ذهبیه از نظر مجلسی بر اساس آنچه که در شرح و توضیح عبارات رساله آمده است، گزارش شده است. مجلسی نسبت به اعتبار این رساله تردید داشته و این تردید را با قدری تامل در بیان ایشان می توان دریافت. از این رو در این نوشتار تردیدهای ایشان برجسته شده و به اجمال درباره برخی از آنها سخن به میان آمده است. مجلسی اگرچه در ابتدا از شهرت این رساله در نزد علما سخن می گوید و در پایان رساله، این متن را از امام رضا می داند، ولی در لابه لای شرح و بیان خود به مخالفت محتوای رساله با اخبار رسیده در این باب و گفته های مشهور اطبا و شباهت های فراوان عبارات آن با عبارات اطبا و استناد و به کارگیری اصطلاحات آنها در بیان مطالب، اشاره می نماید. تردید در صحت رساله ذهبیه از دیگر تردیدهای آشکاری است که مجلسی درباره آن سخن گفته و در این مقاله برجسته گردیده است.

دکتر ابوالقاسم گرجی (1300-1389 ه.ش) از زمره پژوهشگرانی بود که عمری طولانی را در کار درس، مطالعه، نگارش و تدریس علوم اسلامی گذاشت. حاصل چندین دهه تلاش او در زمینه علم اصول، چندین اثر قابل توجه در مورد فقه و اصول است که به جامعه علمی عرضه شده است. این مقاله کوششی است برای نشان دادن نقش دکتر گرجی در ارائه و نمایش ادوار نه گانه علم اصول که خود وی آنها را ابداع کرده و مقایسه کار او با دیگر پژوهشگرانی که در این عرضه قلم زده اند.