جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اختیار در قرائات با پیدایش اختلاف قرائات در نیمه­­ی دوم سده­ی اوّل و نیمه­ی اوّل سده­ی دوم هجری بروز نمود. سپس دانشمندان اسلامی سده­های بعدی متأثّر از کتاب «السّبعه» ابن مجاهد و اقدام وی مبنی بر انحصار قرائات در هفت قرائت، اختیار قرائی در قالب احتجاج و استدلال گرایی در قرائات را با ارائه­ی معیارها و اسلوب­هایی به گزینش قرائت صحیح اقدام نمودند. در پژوهش حاضر، تلاش بر آن است تا با رویکردی تاریخی و تحلیلی، از بین معیارهای دانشمندان علم قرائت گذشته تاکنون، معیارهای علمی گزینش قرائت صحیح (شامل موافقت قرائت قاری با قرائت عموم مسلمانان یا قرائت همگانی، مطابقت قرائت با رسم الخطّ مصحف عثمانی، موافقت قرائت با قواعد زبان عربی، عدم مخالفت قرائت با براهین عقلی) و اسلوب­های روایی، ادبی، تفسیری و نگارشی اختیارات ایشان که در بردارنده­ی آثار ثبوتی (شامل بقاء متنی قرآن، شکل­گیری معیارهای متنوّع گزینش قرائت صحیح، توسعه علم قرائت، ترویج استدلال گرایی در پذیرش یا ردّ قرائات، غنای ادبیات قرآن، زمینه‌ساز رشد زبان عربی و تدوین علم نحو، اثر بخشی بر علوم تفسیری و فقهی) و همچنین در بردارنده­ی آثار منفی و آسیبها (شامل استبداد در رأی و اجتهاد قاری، خودستایی قاری در ادبیات عرب و کسب شهرت، ضعف قاری در ادبیات عرب، عدم شناخت قواعد عربی، قوی­تر شدن شبهه تحریف قرآن از سوی مستشرقان و تشکیک ایشان در انکار وحیانیّت قرآن) می­باشد را تبیین نماید.

در آموزه‌های اسلامی نمونه‌های فراوانی از شیوه‌های کنترل جرایم در رفتار، کردار و گفتار معصومین بازتاب یافته است که همه آنها را می‌توان در ذیل دستگاه فکری مستقلی به نام گفتمان اسلامی کنترل جرایم دسته‌بندی کرد. در پژوهش حاضر سعی شده با برگزیدن نظریه و روش تحلیل گفتمان براساس خوانش لاکلا و موفه به بررسی تطبیقی این گفتمان و گفتمان‌های رایج دیگر در مقوله کنترل جرایم اجتماعی و وجوه اشتراک و تمایز آنها پرداخته شود. جامعه آماری پژوهش متون اسلامی از جمله قرآن‌کریم، نهج‌البلاغه و روایات مختلف معصومین و متون تاریخی مربوط به مکاتب حقوقی می‌باشد که به صورت هدفمند انتخاب شده است. نتایج تحلیل نشان می‌دهد استواری ساختار گفتمان اسلامی کنترل جرایم، بر دال مرکزی "توحیدباوری" موجب تمایز گفتمان اسلامی با دیگر گفتمان‌ها در تعریف، مرزبندی و کنترل جرایم می‌شود. گفتمان اسلامی با انعکاس همه جانبه و جامعی از نیازهای جرم‌شناسی، با روحیات و فطرت انسانی تطابق دارد و برای تمامی انسان‌ها چه در نظام اسلامی و چه در سایر نظام‌ها قابل اعمال است.

مطالعات «نشانه‌شناسی» از جمله دانش‌های روزآمد در دنیای معاصر است. نشانه‌شناسی فرهنگی یکی از مهم‌ترین رویکردهای آن به‌شمار می‌آید. یوری لوتمان یکی از بنیانگذاران نشانه‌شناسی فرهنگی است که الگوی «خود و دیگری» را مطرح کرده است. بر اساس این الگو هرچه «خودی» نیست به‌ناچار «دیگری» است و برعکس! امروزه بهره‌گیری از دانش‌های روزآمد، روشی مهم برای تحلیل متون دینی ـ مذهبی است. نهج‌البلاغه از جمله متونی است که می‌توان در بستر آن با استفاده از دانش‌های روز، جریان‌های تاریخی را واکاوی نمود. یکی از این جریان‌های مهم در طول تاریخ اسلام «خوارج» هستند که در نهج‌البلاغه بارها گزارشهایی از کنش‌های مختلف آنها ارائه شده است. این پژوهش درصدد است با روش توصیفی ـ تحلیلی به پیاده‌سازی الگوی خود و دیگر در جریان خوارج براساس گزاره‌های نهج‌البلاغه بپردازد و کنش های این جریان را بر اساس این الگو پی جویی کند بررسی چگونگی شکل‌گیری خوارج و کنش‌های آنان در طول تاریخ بر اساس متد «خود و دیگر» نشان‌دهنده یک فرآیند چندوجهی و توبرتو ‌است.

مساله اعجاز از مباحث حایز اهمیت قرآن است که از نیمه دوم قرن دوم آغاز شده و تا قرن هشتم به حد کاملی از رشد و بالندگی رسید. یکی از شخصیت‌های ممتاز علوم تفسیر و معانی قرآن که این مهم را مورد بررسی و تدقیق قرار داده فناری است. شمس‌الدین فناری صاحب تفسیر عین الاعیان با رویکرد عرفانی است. به نظر ایشان معجزه امر خارق‌العاده­ای است که همراه با تحدی باشد بدون اینکه با آن معارضه شود وبا کرامت وارهاص فرق دارد. فناری در تفسیر خود در مورد اعجاز نسبت به علمای قبل از خود دو رویکرد جدید دارد: نخست اعجازی که متعلق به خود قرآن است و دوم اعجازی که متعلق به برگرداندن مردم از قدرت معارضه با قرآن است، نه از خود معارضه با وجود قدرت دستاوردهای حاصله از این پژوهش نشان می‌دهد که فناری علاوه بر هم‌نظر بودن با سایر علماء در زمینه اعجاز؛ دارای نظرات و اندیشه‌های تازه‌ای نیز بوده است که بارزترین آن تحلیل کاملاً عرفانی از مقامات پیامبر اسلام(ص) و قدرت ایشان بر ارائه معجزه و نیز تحلیل ماهیت نظم با مؤلفه‌های پنج‌گانه آن است.

وجود لطایف اخلاقی در آیات قرآن بیانگر جایگاه ویژه التزام به مکارم اخلاق نزد خداوند است. در نگاه سطحی ، آیات الاحکام، صرفا حقوقی و جزائی به نظر می‌رسند. اما بررسی دقیق‌تر، بیانگر انطباق کامل این احکام با موازین اخلاقی است. برجسته‌ترین مصادیق جهت‌گیری‌های اخلاقی قرآن کریم، مرتبط باروابط میان افراد در شرایط ناگواری همچون، جهاد، قصاص و طلاق است. این مقاله اختصاصا به بررسی نقطه مزج فقه و اخلاق در احکام طلاق می‌پردازد. موضوع طلاق در آیات متعددی در سور البقره، الطلاق، النساء و الاحزاب مطرح شده است. تاکید خداوند بر رعایت «معروف و اخلاق» در تمامی معاشرت‌های زوجین مشهود است. از آنجا که در جامعه کنونی، سبک زندگی زناشویی و سبک جدایی افراد، انطباق چندانی با احکام شریعت ندارد، لذا رعایت دقیق احکام و لطایف اخلاقی مدنظر شارع، می‌تواند به میزان قابل توجهی موجب آشتی و رجوع مجدد زوجین به زندگی مشترک شود. شایان ذکر است، توجه به لطایف و ظرائف اخلاقی آیات مذکور در ترجمه‌ها، تفسیرها و قانون‌های رایج اغلب از نگاه محققان و پژوهشگران مغفول مانده و یا بسیار سطحی و گذرا از آن یاد کرده‌اند. این مقاله با نگاهی نافذ نکات اخلاقی شاخص احکام طلاق در زمینه عده، استراد مهریه، اعطاء هدیه، اجرت شیردهی و... را بیان می‌کند.

قاعده «توسعه معنایی» از قواعد مربوط به مباحث الفاظ و ظاهراً مبحثی جدید و متفاوت با قواعد مشابه است که در موارد زیادی میان آن‌ها خلط می‌شود. مراد از «توسعه معنایی»، چندمعنایی به مفهوم دلالت لفظ بر چند معنا در عرض یکدیگر نیست؛ بلکه مراد، شمول و توسعه لفظ بر معانی در طول همان اصل معنایی اولیه خویش است. این ظرفیت زبانی در دوره قبل از ظهور اسلام نیز وجود داشت؛ ولی با ظهور اسلام روشن‌تر گردیده و در فرهنگ اسلامی، واژه‌ها با این نگاه، گستره و توسعه بیشتری پیدا کرد و مفاهیم جدیدی در زبان قرآن کریم و روایات عرضه شد. لذا اهل‌بیت(ع) از دو زاویه تفسیری و تعلیمی به ارائه نمونه‌هایی از توسعه معنایی در روایات تفسیری پرداخته‌اند. مهم‌ترین عامل در تشخیص توسعه معنایی در قرآن کریم، سیاق آیه است و با توجه به همین امر است که به نظر می‌رسد بسیاری از برداشت‌ها و معادل‌ها به‌ویژه در ترجمه‌های قرآن، معادل‌های دقیقی نبوده و در مواردی نیز نادرست باشد. به عنوان نمونه تفاوت فضای آیه 127 سوره اعراف و آیه 4 سوره قصص، نیازمند قبول توسعه معنایی در آیه سوره اعراف است که بیشتر مفسرین و مترجمین به جهت مشابهت این آیات، سیاق را نادیده گرفته و چنین توسعه معنایی را برداشت نکرده‌اند و سعی کرده‌اند تا در تبیین تفاوت دو سیاق، دست به توجیهاتی بزنند اما در توسعه معنایی این آیه شریفه، «قتل» به معنای کشتن روح تفکر و اندیشه در انسان و «استحیاء» نیز به معنای از میان بردن حیا (حیاربایی) از زنان درجامعه است.

جود خشونت، صلح محقق نمی‌شود. خشونت فرهنگی و ساختاری، دو مانع اصلی برای دست‌یابی به صلح پایدار در جوامع و در سطح بین‌المللی هستند. خشونت فرهنگی به جنبه‌هایی از فرهنگ اشاره دارد که خشونت را توجیه می‌کنند یا به آن مشروعیت می‌بخشند و دین می‌تواند یکی از منشأهای خشونت فرهنگی باشد. خشونت ساختاری به تبعیض، محرومیت و ممنوعیت‌های نهادینه شده در جامعه اشاره دارد؛ خشونت ساختاری در ساختارها نهفته است و در توزیع نابرابر قدرت، منابع و فرصت‌ها نمایان می‌شود. پژوهش حاضر از نوع کیفی است و با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی به بازخوانی آیات قرآنی مرتبط با صلح و خشونت می‌پردازد تا موضع قرآن را درباره این دو مقوله (بر مبنای تعریف و گونه بندی یوهان گالتونگ) به دست آورد. در این راستا آیات مربوط به اصول دین اسلام، اخلاق و معنویت اسلامی، هدف بعثت پیامبران الهی و شیوه‌های دعوت به دین را انتخاب و نسبت آن‌ها با صلح و خشونت را بررسی می‌کند. همچنین به مقایسه تطبیقی ویژگی‌های طاغوت وساختار اجتماعی جامعه تحت سلطه فرعون با مؤلفه‌های خشونت ساختاری پرداخته، نتیجه می‌گیرد اصول اسلام و دیگر آموزه‌های قرآنی - اسلامی صلح محور و خشونت ستیز بوده، پایه‌های محکمی برای صلح فرهنگی هستند اماخشونت فرهنگی و خشونت ساختاری را نفی کرده، آن‌ها را برنمی‌تابند.

موضوع پژوهش حاضر بررسی سیر تطور و تحول ساختاری و معنایی واژه نذر و مشتقات آن در زبان‌های عبری، عربی و سریانی با تمرکز بر گزارش قرآن و عهدین با روش تاریخی، تطبیقی – تحلیلی می‌باشد. مشتقات ریشه­ی «نَذْر» در قرآن کریم در دو معنای نذر­کردن و ترساندن آمده ­است. اما در زبان عبری و عهد عتیق و همچنین در زبان سریانی و عهد جدید فقط در معنای نذرکردن آمده، خبری از معنای ترساندن در این دو زبان و عهدین وجود ندارد. بررسی­ها نشان می­دهد که هر چه به عصر اسلام نزدیک می­شویم معنای دومی برای این ریشه شکل می‌گیرد و آن ترساندن است.

انگاره شیطان در متون دینی تورات و قرآن­کریم همسو با مولفه­های خداشناسی و هستی­شناسی بازشناسی می­گردد. هستی شیطان در پنداره روایی تورات از ناهمسانی یا فقدان وحدت وجودی بهره دارد و با صورت­بندی متفاوت، روایی طبیعی و انتزاعی و با کارکردهای گوناگون بازنمون شده است. شیطان در انگاره پیشا اسلامی از ماهیت اسطوره­ای در ذیل رب­الارباب پرستی خوانش شده است و دگرگونی روایی تورات از شیطان به­عنوان موجودی آگاه، خیرخواه و با گمانه مستقل از خدا با کارکرد خاص به موجودی دوراندیش، آزماینده و فریبکار، برآمده از شیوه پیدایی و پدید آمدن تورات در روند تاریخی، همزیستی، همکنشی با تمدن­ها(میان­رودانی) و پیوند با نظام گفتمانی آنان است، ولی در رهیافت قرآنی با محوریت توحید، معنای نوینی از آن ارائه شده است. تبار شیطان در روایتگری تورات از ماهیت الوهی اساطیری بهره داشته و کارکرد دوگانه او برای نظم زمینی، ذیل خدای برتر قابل خوانش است، اما تبار شیطان در قرآن به عنوان آفریده خداوند و بهره­مند از صفت اختیار با کارکرد همگون (وسوسه­گر، گمراه­کننده،...) روایت شده است. در این جستار با بهره­مندی از شیوه معناشناختی هم­زمانی و درزمانی و مولفه­های همبسته با آن به بازخوانی تبارشیطان از جهت چیستی و کارکردی در متون تورات و قرآن­کریم پرداخته و تلاش شده تفاوتهای روایی آن را آشکار سازد.