جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بررسي و بازخواني رخدادهاي پس از رحلت رسول اکرم(ص) از نگاه اعتقادي و کلامي به روشن شدن بسياري از حقايق امامت و جانشيني پيامبر اكرم(ص) کمک خواهد کرد؛ زيرا به گواه گزارش‌هاي تاريخي، رويدادهاي آن مقطع تاريخ اسلام نقطۀ عطفي در مسير آينده جامعه اسلامي شد و بسياري از حوادث و جريان‌هاي امروز جامعه اسلامي، در آن مقطع تاريخي ريشه دارد. در اين ميان تأمل در سيره و سخنان صديقۀ طاهره به‌لحاظ جايگاه ايشان در نزد پيامبر به روايت فريقين و شخصيت والاي علمي و معنوي ايشان بسيار راه‌گشا خواهد بود. از نگاه صديقۀ طاهره، امامت امري الهي بوده و مانع از شکاف در صفوف امت اسلامي و پراکندگي آنان است. عدالت‌گستري، هدايت انسان‌ها، ضرورت برخورداري از علم لازم، سبب تعين‌يافتن امر امامت در افراد خاصي مي‌شود، که با توجه به سوابق جهادي اميرمؤمنان علي(ع) و جايگاه وي نزد رسول خدا(ص) و برخورداري از ويژگي‌هاي پيش‌گفته، امامت در وي تعين مي‌يابد. همچنين امامت منحصر در عصر امام علي(ع) نبوده و براساس حديث لوح جابر، امامت يازده نفر از فرزندان علي(ع) هم به امر خداوند ثابت مي‌شود. پژوهش حاضر به‌شيوۀ توصيفي ـ تحليلي و با مراجعه به منابع حديثي و تاريخي فريقين و آثار نويسندگان معاصر با هدف تبيين جايگاه و ضرورت امامت و روشن‌سازي حقيقت و مصداق واقعي امامت به اين نتايج دست يافته است.

يکي از مسائل مهم در اعتقادات اسلامي، بحث معاد بوده و مسئلۀ عالم قبر و برزخ نيز جزء چالش‌برانگيزترين مباحث معاد است. در ميان جريان نومعتزله، حسن حنفي جايگاه ويژه‌اي دارد. ايشان عالم قبر را فاقد حقيقت عيني دانسته و آن را زاييده ذهن بشر مي‌داند. وي عذاب قبر را يک تصور عاميانه مي‌داند که انسان آنچه را که در محسوسات مي‌بيند، به عالم قبر که از ديد پنهان است، نسبت مي‌دهد. به اعتقاد وي باور به عالم قبر در اسلام، برگرفته از اديان گذشته ازجمله يهوديت و مسيحيت و اقوام گذشته، نظير مصريان است. همچنين ايشان به مباحث مطرح‌شده در مورد عالم قبر و برزخ مانند نحوه و هدف از پرسش و پاسخ، چگونگي پاداش و جزا در عالم قبر و برزخ، اشکالات متعددي وارد مي‌کند و ادله عقلي و نقلي در اين زمينه را به‌چالش مي‌کشد. البته مدعيات حسن حنفي در باب عالم قبر و برزخ مبتني بر مباني فکري غلطي است که اتخاذ کرده است و در اين پژوهش به روش توصيفي، تحليلي و انتقادي، به آنها پاسخ داده شده است.

حفظ شريعت يکي از شئون ائمۀ اطهار است و متکلمان مسلمان نيز بر همين شأن امام توجه کرده و از اين طريق بر ضرورت وجود امام اقامه دليل کرده‌اند. مطالعۀ تاريخ زندگي ائمه‌ روشن مي‌سازد که همۀ آنها نتوانستند حکومت را به‌دست گيرند. حال اگر چنين است؛ آنها چگونه از عهدۀ حفظ شريعت که حفظ آن بدون حکومت کار مشکلي است، برآمدند؟ در نوشتار حاضر اين مسئله را فقط در زمان امامت امام علي، آن‌‌هم در دورۀ خليفۀ اول مورد بررسي قرار خواهيم داد و با روش توصيفي ـ تحليلي نشان خواهيم داد که گرچه امام علي در اين دوره حاکم نبود؛ ‌لکن دست از وظايف خود برنداشته و با مجموعه‌اي از اقدامات سياسي و علمي همچون اثبات شايستگي خود براي حکومت، پاسخ به سؤالات ديني، ‌حضور در محاکم قضايي و ديگر اقدامات خود در دورۀ خليفۀ اول، توانست شريعت را حفظ کند.

اعتقاد به امامت منصوص و بلافصل اميرمؤمنان شاخصۀ اصلي اعتقادي شيعه به‌شمار مي‌رود. مسئلۀ اصلي اين پژوهش شناسايي هندسۀ آيات مطرح‌شده در رابطه با اين اعتقاد و تفسير آن در انديشۀ کلامي اماميه بغداد در قرن پنجم و با محوريت شيخ‌ مفيد و سيد مرتضي که با روش تحليلي و استفاده از مطالعات کتابخانه‌اي مورد مطالعه قرار گرفته است. بخش اصلي ادله قرآني اثبات حق ولايت و امامت در مکتب بغداد از دو دستۀ بدون واسطه و با واسطه‌ تشکيل شده و دستۀ سوم ناظر به نقد مباني تفکر رقيب است. نقادي مستندات قرآني انگاره عصمت صحابه، نقادي استناد به آيات قرآني براي حق خلافت خلفاء و نقد ادلۀ قرآني حجيت اجماع امت، سه محور دستۀ سوم را تشکيل داده و در مواردي نيز به شکل جدلي به نفع امامت استدلال شده است. تفسير اين آيات در مکتب بغداد، با توجه به گسترش نگاه عقلي کلام شيعه و فضاي چند قطبي بغداد، هم از حيث کمّيت و هم از جهت کيفيت و تقويت جهت تحليلي و تفسيري، قابل ارزيابي است.

ارتباط علوم ازجمله ارتباط علم فقه با علم کلام اجتناب‌ناپذيراست. رابطۀ بين علوم در اين تحقيق مشتمل است بر ارتباط علم فقه، ازجمله موضوع غايت و منابع آن با علم کلام؛ که پژوهش در اين عرصه حائز اهميت است. با اين وصف، تبيين رابطۀ علم فقه با علم کلام، جهت معرفت‌افزايي نسبت به جايگاه علم فقه و رفع شبهه احتمالي، لازم و ضروري است. ازاين‌رو اين پرسش مطرح مي‌گردد که پيش‌انگاره‌هاي کلامي علم فقه کدامند؟ فرض بر اين است که مسجّل شدن اصل تکليف و اختيار انسان در عرصه موضوع علم فقه، باور به معاد و ملحقات آن در عرصه غايت علم فقه و خطاناپذيري وحي، عصمت پيامبر(ص) و امامان(ع) در منابع علم فقه، به‌عنوان پيش‌انگاره‌هاي کلامي علم فقه تلقي مي‌شوند. تحقيق پيش رو توانسته با ابزار کتابخانه‌اي و روش برهان سبر و تقسيم، ابتدا برخي پيش‌انگاره‌هاي کلامي در علم فقه را مورد سنجش قرار دهد و آنگاه از ميان آنها پيش‌انگاره‌هايي از عناوين علم فقه، مانند موضوع، غايت و منابع آن علم را به‌عنوان نظريه برگزيند و مورد ارزيابي قرار دهد و به اين نتيجه رضايت داده است که مسائلي همچون تکليف، مکلِف، حسن تکليف و اختيار انسان از پيش‌انگاره‌هاي موضوع؛ معاد و ملحقاتش از پيش‌انگاره‌هاي غايت؛ وحي‌شناسي، راهنماشناسي و مانند آن در منابع علم فقه از پيش‌انگاره‌هاي کلامي علم فقه محسوب مي‌شوند.

مسئلۀ اسلامي‌سازي علوم از مسائل مهمي است که همواره نظريات گوناگوني دربارۀ آن مطرح بوده است. اصلي‌ترين سؤال در اين حوزه اين است که آيا براي اسلامي‌سازي علوم طبيعي و انساني راهي وجود دارد؛ يا چيزي به نام علوم‌ اسلامي امکان تحقق ندارد؟ محمد عماره انديشمند اسلام‌گراي نومعتزلي از کساني است که در اين زمينه به‌تفصيل به بحث و پژوهش پرداخته است و براي اسلامي‌سازي علوم طبيعي و انساني راهکار ارائه کرده است. از منظر عماره راهکار اصلي اسلامي‌سازي علوم، توجه هم‌زمان به کتاب تشريع و کتاب تکوين به‌عنوان دو منبع معرفت است. در اين مقاله با روش گردآوري و تحليل داده‌ها، تلاش شده تبييني از نظريۀ وي ارائه گردد. ابتدا مقصود عماره از معرفت و اسلامي‌سازي آن بيان مي‌شود و سپس راهکار وي براي اسلامي‌سازي در حيطه علوم طبيعي و انساني ارائه شده و در پايان به ادلة او براي تبيين اسلامي‌سازي پرداخته خواهد ‌شد.

از بنيادي‌ترين مباحث در علم کلام و فلسفۀ دين، بحث رابطة عقل و دين است که دغدغه بسياري از فيلسوفان و متکلمان در جهان غرب و عالم اسلام بوده‌است. تعاريف بسياري از عقل و دين و نظرات مختلفي دربارۀ رابطة ميان آنها ارائه ‌شده؛ که ازجملۀ نظرات مي‌توان به عقل‌گرايي افراطي، نص‌گرايي افراطي و عقل‌گرايي معتدل اشاره کرد. براي حل مسائل پيش‌آمده در بحث رابطة عقل و دين، مکاتب مختلف کلامي پاسخ‌هايي را ارائه داده‌اند. يکي از مکاتب مهم و تأثيرگذار کلامي در جهان اسلام، نومعتزله نام دارد. شيخ محمد عبده و محمد عماره از برجسته‌ترين متفکران نومعتزلي اسلام‌گرا هستند که ضمن نقد جريانات افراطي نص‌گرايي و عقل‌گرايي، آرائشان در ميان اسلام‌گرايان اهل‌سنت تأثيرگذار بوده است. اين دو انديشمند در دفاع از عقلانيت اعتدالي و مبارزه با جريانات افراطي همچون عقل‌گرايي افراطي و نص‌گرايي افراطي تلاش بسيار از خود نشان داده و تأليفات زيادي از خود به‌جاي گذاشته‌اند. در اين نوشتار با روش کتابخانه‌اي تلاش مي‌شود تا ضمن معرفي نص‌گرايي افراطي و عقل‌گرايي افراطي، اشکالات هريک واکاوي شود؛ اشکالاتي نظير تعبد و تعصب به ظواهر متون و ناديده ‌گرفتن عقل، زياده‌روي در تأويل متون ديني، ترويج تاريخ‌مندي نصوص ديني و طرفداري از سکولاريسم.