جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دیوبندیه و سلفیه دو جریان مذهبی هستند که با هم اختلاف اساسی دارند. یکی از موارد اختلافی بین این دو جریان که تبعات فراوانی می­تواند بر آن مترتب شود، معنا و مفهوم اسلام و ایمان از دیدگاه این دو گروه است. در این مقاله سعی شده که با روش تحلیلی _ توصیفی، اسلام و ایمان از منظر دیوبندیه و سلفیه بررسی شود و اشتراکات و افتراقات آنها تبیین گردد. در این مقاله مشخص می­شود که دیوبندیه به پیروی از حنفیه و ماتریدیه، ورود در اسلام را به شهادتین یا هر چیزی که نشان دهنده اسلام یک فرد باشد بیان می­کند و ورود به ایمان را تصدیق و اعتقاد قلبی می‌داند؛ همچنین اسلام ظاهری مثبت احکام دنیوی می­شود و ایمان را به حداقلی و حداکثری تقسیم می­کنند. در ایمان حداقلی، صرف باور قلبی کفایت می­کند و عمل در آن دخیل نیست؛ اما ایمان حداکثری، ایمانی است که به­‌وسیله عمل شدت و ضعف می­یابد. سلفیه در اسلام اختلافی با دیوبندیه نداشته و صرف اقرار زبانی را برای اسلام کافی می­داند؛ اما در ایمان، مقابل دیوبندیه و حتی اهل سنت قرار می­گیرد؛ زیرا در ایمان حداقلی، تصدیق را به‌تنهایی کافی ندانسته و عمل را نیز در ایمان شرط می­دانند و دایره ایمان را کوچک جلوه می­دهند؛ اما با بررسی قرآن و سنت قطعی می‌توان فهمید که سلفیه مخالف شریعت عمل کرده و فهم ناصحیحی از ایمان ارائه می­کنند. خداوند در آیه 14 سوره حجرات، اسلام را به­معنای پذیرش ظاهری و ایمان را پذیرش و تصدیق قلبی معرفی کرده و در ایمان هیچ اشاره­ای به­عمل ندارد. در ضمن، اشاره به این نکته ضروری است که شیعه نیز مانند دیوبندیه و اهل سنت برخلاف سلفیه معتقدند که عمل داخل در دایره ایمان نیست؛ بلکه تنها در شدت و ضعف ایمان دخیل است و هر شخصی همراه اقرار لسانی بر پذیرش دین اسلام، اعتقاد قلبی را ضمیمه کند، داخل در دایره ایمان است.

ابن ­تیمیه به­عنوان مؤسس سلفیه، مشروعیت تبرک را در اکثر موارد زیر سوال می‌برد. وی صرفاً لمس و بوسیدن حجر­الاسود، و لمس دو رکن یمانی مسجدالحرام را قبول دارد و به غیر از این دو مورد، تمامی تبرکات را حرام می‌داند؛ اما در مورد علت حرمت تبرک، وحدت نظر ندارد و بعضاً آن را از باب بدعت، و جایی دیگر از باب مقدمه بودن برای شرک، و در یکی از آثارش نیز تبرک را غلو و در اثر دیگر، آن را صرفاً عملی بی‌فایده می‌داند. در جایی دیگر هم ادعا می‌کند، تمسک به ­تبرک، بهانه‌ای برای جبران ضعف‌ها و سستی‌های مسلمانان بوده است؛ ولی با مراجعه به آثار روایی معتبر اهل سنت، مشاهده می‌شود، هیچ­یک از ادله ابن­تیمیه در تحریم تبرک صحت ندارد و در تعارض با اعتقادات اصیل اهل سنت است.

در قرن هشتم هجری، ظهور ابن‌تیمیه با دیدگاه‌های جدیدی که برخلاف دستورات اسلام و سیرۀ مسلمانان بودند، باعث شد علمای جهان اسلام به‌پا خاسته تا از گسترش این تفکرات جلوگیری کنند. از جملۀ این علما، علمای بزرگ و صاحب‌نظرِ شافعی‌مذهب هستند که از زمانِ حیاتِ ابن‌تیمیه تاکنون، علیه او موضع گرفته‌اند. آنان با استفاده از ابزارهایی از قبیل مناظره، تألیف کتاب، و نیز ردیه‌نویسی در بعضی موضوعات خاص مانند شدّ رحال، توسل و همچنین استغاثه به پیامبر، به معرفیِ انحرافات فکری و شخصیتیِ ابن‌تیمیه اقدام نموده و به مقابله با وی پرداخته‌اند.

وهابیت در نقاط مختلف کشور عربستان، مرتکب افراطی­گری شده­ و جنایات متعددی را انجام داده است. شهر طائف از جمله شهرهایی است که شاهد این نوع جنایات بوده است. وهابیت در دو دوره به این شهر حمله کرده و جنایاتی را مرتکب شده­ که تاریخ این جنایات را فراموش نخواهد کرد. جرم­هایی که وهابیت مرتکب شدند، در هیچ منطق عقلانی تصور نمی­شود و هر عاقلی این نوع از اعمال را نکوهش می­کند. در دوره اول حمله وهابیت به­شهر طائف، جرم­ و جنایت­هایی مانند قتل­عام مردم بی­گناه، غارت اموال مردم، پاره­کردن مصحف­ها انجام شد. در دوره سوم نیز، ­وهابی­ها جنایاتی مانند قتل و غارت، نابود کردن اماکن و قبور بزرگان، قتل علمای دین و زندانی کردن بسیاری از مردم را انجام دادند. اگر افراطی­گری­های وهابیت را با اعمال انجام شده توسط داعش قیاس کنیم، همسان بودن این دو جریان کاملا مشهود خواهد بود.

ابن­تیمیه با تقسیم توسل به مشروع و غیر مشروع، بعضی از اقسام توسل را جایز و بعضی را بدعت دانسته است. وی توسل به ذات، جاه و مقام پیامبران، چه در حال حضور و چه در حال ممات را بدعت دانسته است. مهم­ترین دلیل ابن­تیمیه بر بدعت بودن توسل، فعل و سیره پیامبر و سلف است. او معتقد است که از ناحیه پیامبر و سلف، دلیلی بر جواز توسل به ذات و جاه و مقام وجود ندارد. این در حالی است که روایات متعددی در منابع معتبر وجود دارد که سلف، به ذات، جاه و مقام پیامبر، در حال حیات و ممات توسل کرده­اند. توسل شخص نابینا به پیامبر، یا توسل عمر بن خطاب به عباس بن عبدالمطلب، نمونه­هایی از این روایات است که تصریح بر جواز توسل به ذات و مقام دارد. این پژوهش بر اساس مبانی سلفیه، به تحلیل و نقد دیدگاه ابن­تیمیه در موضوع توسل پرداخته است.

این مقاله به ­بررسی تطبیقی دیدگاه ابن­ تیمیه و مکتب دیوبندیه در مبحث تاویل صفات خبری می ­پردازد. در این مقاله مشخص می شود که دیوبندیه با ابن­ تیمیه، در مسأله تاویل صفات خبری از جهاتی اتفاق نظر و از جهاتی دیگر، اختلاف نظر دارد. ابن ­تیمیه در تمام صفات خبری، اصل را بر ظاهرگرایی گذاشته و به هیچ­وجه تاویل را نپذیرفته و حتی اهل تاویل را افرادی منحرف می داند؛ اما علمای دیوبندیه در مسأله رویت خداوند در قیامت، مانند ابن­ تیمیه تمسک به ­ظاهر آیات و روایات نموده و آن را اثبات می کنند. در مسأله اثبات جهت و مکان برای حق­ تعالی، برخلاف ابن تیمیه، این دو صفت را از خداوند سلب می­ کنند؛ ولی در مورد صفات دیگری نظیر (یدالله، وجه‌الله، استوای بر عرش)، دچار اختلاف آرا شده ­اند. برخی نیز مانند ابن­ تیمیه ظاهرگرا شده و برخی دیگر برخلاف او قائل به جواز تاویل هستند. در این نوشتار پس از معرفی اجمالی ابن­ تیمیه، مکتب دیوبندیه و صفات خبری، به‌بررسی تطبیقی دیدگاه ابن­ تیمیه و دیوبندیه راجع به مصادیق صفات خبری می‌پردازیم.