جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

«رابطة علوم طبيعي و دين» يکي از مهم‌ترين مسائلي است که در سال‌هاي اخير و با اوج گرفتن بحث «علم ديني» و «اسلامي‌سازي علوم» مطرح شده است. مقالة حاضر با روش توصيفي ـ تحليلي اين موضوع را از ديدگاه آيت‌الله مصباح بررسي کرده است. اين مقاله پس از بررسي دو ديدگاه کلي دربارة رابطه علوم طبيعي و دين، به تبيين ملاک‌هاي ديني بودن علم پرداخته و در مهم‌ترين بخش، به اين نتيجه دست يافته است که نه‌تنها ميان علوم طبيعي و دين ـ با توضيحي که در مقاله ارائه مي‌شود ـ ناسازگاري جدي وجود ندارد، بلکه همکاري‌هاي متقابل علوم طبيعي و دين درخور توجه است. صدور حکم براي موضوعات علمي، گسترش دايرة آگاهي‌هاي تجربي، تأييد علم، افزودن غناي مسائل تجربي و جهت‌دهي در استفاده از علم نمونه‌هايي از کمک‌هاي دين به علم است. تعيين مصداق و موضوع و فراهم كردن زمينه‌هاي جديد براي تحليل‌‌هاي ديني، تعيين جزئيات معارف ديني، مانند بيان شرايط و موانع، اثباتِ بخشي از آموزه‌هاي ديني و تأثير در فهم بهتر مباحث ديني را مي‌توان از جمله کمک‌هاي علم به دين تلقي کرد.

«آزادي» و محدودة آن از ديرباز مطمح‌نظر انسان‌ها بوده است. همچنين «مسئوليت» به عنوان يک محدودکننده براي آزادي انسان، از جانب فيلسوفان اخلاق مطرح بوده است. آيت‌الله مصباح و ژان پل سارتر از جمله فيلسوفاني هستند كه به اين دو موضوع توجه كرده‌‌اند. ازآنجاكه يکي از اين دو فيلسوف، مسلمان و موحد و ديگري از شاخة الحادي مکتب اگزيستانسياليسم به‌شمار مي‌آيند، به طور طبيعي در خصوص «آزادي» و «مسئوليت» انسان اختلاف‌نظرهاي فراواني دارند. سارتر انسان را برابر با آزادي مي‌داند، و تنها حالتي را که در آن انسان آزاد نيست وقتي مي‌داند كه نمي‌تواند آزاد باشد. همچنين براي انسان قايل به مسئوليت جهاني است. از سوي ديگر، آيت‌الله مصباح بر آزادي انسان تأکيد مي‌كند. همچنين براي انسان انواعي از مسئوليت‌ها قايل است. در اين مقاله، با توجه به تفاوت فراوان نظرات اين دو فيلسوف، ديدگاه‌هاي آنها به صورت تطبيقي بررسي گرديده است.

«اومانيسم» يکي از جريانات فکري مهم در تاريخ انديشه غرب و مدرنيته بوده که مکاتب مختلف فکري و سياسي تحت تأثير آن به وجود آمده است. اين تفکر، که به عنوان نقطة افتراق بين تفکر ديني و غيرديني مطرح مي‌شود، در عصر نوزايي در غرب و در پرتو ضعف‌هاي کليسا در حوزه‌هاي نظري و عملي، با شعار احياي ارزش‌هاي انسان و بازگشت به دوران رم و يونان باستان رشد يافته و با بنيان نهادن فلسفه‌هاي جديد از طريق دکارت و کانت و ساير انديشمندان غربي، صبغه‌اي فلسفي پيدا کرده و در نهايت، پس از طي چندين مرحله، امروزه در تمام مکاتب و انديشه‌هاي غربي جريان و سريان دارد. اين پژوهش مي‌كوشد به صورت‌بندي مناسبي از اومانيسم به عنوان غالب صورت تمدني غرب و بسترهاي تاريخي و شاخصه‌هاي فکري آن در حوزه‌هاي معرفت‌شناختي و هستي‌شناختي بپردازد. روش اين پژوهش استنادي ـ‌ مطالعاتي و از يافته‌هاي آن، تبيين چهار دورة تاريخي اومانيسم و طرح تنافي اومانيسم با انديشة ديني است.

رابطة اختيار با قاعدة فلسفي جبر «علّي و معلولي» يکي از مسائلي است که از مدت‌ها پيش محل نزاع ميان انديشمندان اسلامي، از حکما و متکلمان و اصوليان است. مشهور حکماي اسلامي اختيار را منافي با اين قانون عقلي و ضروري نمي‌دانند، اما بيشتر متکلمان آن را منافي با اختيار دانسته‌اند. ازاين‌رو، قانون «جبر علّي و معلولي» را باطل دانسته‌اند. برخي از اصوليان هم قايل به تفصيل در اين قاعده شده و معتقدند که اين قانون فقط در علل طبيعي و مادي جريان دارد و بر فواعل مختار جاري نمي‌گردد. با توجه به اينکه موضوع اين مقاله مسئله‌اي است که بايد در آن به آثار فيلسوفان و انديشمندان و صاحب‌نظران اين عرصه مراجعه مي‌شد، از حيث جمع‌آوري مطالب، کتابخانه‌اي و از حيث روش،‌ توصيفي ـ تحليلي و از حيث هدف بنيادي است. اين مقاله ضمن تبيين قانون فلسفي «جبر علّي و معلولي» و اثبات آن، ديدگاه مخالفان و ادلة آنان را تحليل و بررسي كرده و براي رفع شبهة ناسازگاري ظاهري موجود ميان اختيار و قانون عقلي «جبر علّي و معلولي» يا «تلازم علّي و معلولي» كوشيده است. با تأمل در اين اصل و قانون عقلي و تحليل آن روشن مي‌گردد که حق با مشهور حکماست که هيچ معلولي امکان تخلف از علت تامة خود ندارد و با وجود علت تامه، تحقق معلول، حتمي و قطعي است. اين قانون عقلي استثنابردار نيست، حتي در خصوص فواعل مختار. پذيرش آن هم هرگز مستلزم جبر نيست، بلکه بعکس، اگر اين قانون را در خصوص فواعل مختار نپذيريم اختيار فاعل زيرسؤال مي‌رود؛ زيرا تخلف فعل از اراده لازم مي‌آيد و اين با علّيت ارادة فاعل مختار براي وقوع فعل منافات دارد.